Касцёл Святога Міхала Араханёла і кляштар францысканаў | Івянец

Касцёл і кляштар францысканцаў у Івянцы

Івянецкі кляштар францыскацаў змураваны ў XVIII ст. ў цэнтры мястэчка на правым беразе Волмы. Комплекс акрамя касцёла ўключае жылы корпус і фрагмент сцяны з вежай і брамай. У гістарычных звестках пра будаўніцтва мураваных івянецкіх касцёлаў (у XVIII ст. іх было два) шмат блытаніны: даныя, якія тычацца парафіяльнага Троіцкага касцёла (не захаваўся), часта адносяць да касцёла францысканцаў, а дату фундацыі апошняга прадстаўляюць як дату яго будаўніцтва і г.д.

У 1606 г. Ян Давойна паставіў у Івянцы драўляны 2-вежавы касцёл. А кляштар францысканцаў з драўляным касцёлам заснаваны ў Івянцы ў 1702 г. стольнікам і падстаростам мінскім Тэадорам Антоніем Ваньковічам (фундуш пацверджаны Галоўным Літоўскім Трыбуналам 19.11.1704г.). Кляштар займаў вялізны пляц на беразе ракі Волма ў 1593 кв.м, пад сад адходзіла яшчэ 3550 кв.м. Кляштарныя будынкі і двор былі агароджаныя каменнай сцяной, шырыня якой - 1,42 м, вышыня - ад 3,7 да 6,4 м. Гаспадарчы двор быў устроены ў 1800 г., ён уключаў: драўляныя стайні на 9 коней; амбар з лядніком; хлеў і інш. драўляныя пабудовы.

Тамара Габрусь у кнізе "Мураваныя харалы" піша, што ўзвядзенне мураванага касцёла пачалося на ахвяраванні пляменніка фундатара Уладзіслава Тадэвуша Ваньковіча і мясцовых мяшчан-дабрачынцаў. Будаўніцтвам кіраваў (па розных крыніцах) айцец Альберцін альбо івянецкі мешчанін Ансельм Чаховіч (магчыма, гэта свецкае імя манаха). Бакавы алтар у гонар Маці Божай Чанстахоўскай кансекраваны ў 1757 г. З гэтага вынікае, што ўзвядзенне муроў прыпадае на сярэдзіну XVIII ст., чаму адпавядае і квітнеючая «віленская» стылістыка збудавання. Яшчэ тры (з пяці) алтары асвячоны ў 1769 г.

Анатоль Кулагін у даведніку "Каталіцкія святыні Беларусі" піша, што ў 1704 г. пад кіраўніцтвам мясцовага майстра А. Чаховіча і намаганнямі айца Альбярціна ўзведзены драўляны касцёл (згарэў у 1709). У 1745 г. пабудаваны новы храм па фундацыі ўладальніка мястэчка Я. Салагуба. Праз 100 гадоў касцёл пацярпеў ад пажару. У 1856—60 гг. архітэктар В. Бяляўскі і мастак Я.Кураткевіч правялі яго рэстаўрацыю. Паводле загада міністра Цімашава ад 28.11.1868 г. касцёл пераабсталяваны пад Свята-Троіцкую праваслаўную царкву (галоўны прастол у імя Прасв. Тройцы, у крыпце пад храмам створаны прастол у імя св. архістраціга Міхаіла). У 1918 г. будынак вернуты католікам. У 1948 г. касцёл закрыты. Рэстаўрыраваўся ў 1980—90-я гг. (архітэктар I. Маскалёў). У 1990 г. вернуты вернікам.

Архітэктурна-мастацкае вырашэнне івянецкага касцёла францысканцаў вызначаецца высокім прафесіяналізмам і разуменнем эстэтыкі позняга барока на агульнаеўрапейскім узроўні. Гэта дазваляе меркаваць, што да стварэння «абрысу» святыні і яе мураваных і стукавых алтароў далучыўся славуты І.К. Глаўбіц.

Аднанефавы храм, перакрыты крыжастымі скляпеннямі на адзінкавых падпружных арках, з прамавугольнай апсідай прэсбітэрыя, мае аб'ёмна-прасторавую структуру ў выглядзе лацінскага крыжа. Велічны галоўны двухвежавы фасад-нартэкс як шырма закрывае неф, выступаючы за яго межы на шырыню ніжніх чацверыкоў вежаў, што дазваляе трактаваць яго як цалкам самастойную мастацкую кампазіцыю. Вышэй карніза нефа, які падзяляе фасад на ўстойлівую аснову і дынамічнае завяршэнне, ярусы вежаў пачынаюць імкліва змяншацца па памерах, што стварае моцную стэрэаскапічную перспектыву.

Паміж ажурнымі шмат'яруснымі вежамі размешчаны фігурны атыкавы франтон, аздоблены валютамі з «грабеньчыкамі» і дэкаратыўнымі вазамі-пінаклямі. Тыя ж матывы паўтораны па вуглах ярусаў вежаў. Фасадная сцяна мае трохмерную глыбінна-прасторавую будову з хвалістай паверхняй, утворанай разнастайнай групоўкай пластычных дэталяў. Канфігурацыя ўсіх элементаў фасада вызначаецца вытанчанасцю і свабодным палётам фантазіі. Шмат у чым ён нагадвае фасад полацкага Сафійскага сабора.

Франтону галоўнага фасада адпавядаюць фігурныя барочныя франтоны над алтаром і рамёнамі трансепта. Выпукла-ўвагнутая форма апошніх увогуле унікальная ў кантэксце беларускага сакральнага дойлідства. У плане бакавым часткам трансепта, дзе размешчаны капліцы Укрыжавання Хрыста і св. Ануфрыя, нададзена незвычайная валютападобная форма: яны нібыта самі сабой перацякаюць у прастору малітоўнай залы.

Стылявы акцэнт у афармленне інтэр'ера ўнесены хвалістым парапетам «арганнага праспекта», размешчанага на 2 слупах пры ўваходзе, а ў канцы залы — 3 стукавыя алтары са шматлікімі калонамі, архітэктурнай і дэкаратыўнай пластыкай. Дыяганальныя развароты перадалтарных пілонаў і пластычны абрыс арганных хораў акрэсліваюць інтэр'ер кафалікона накшталт авала. Дастаткова прасторны і канструцыйна лагічны нартэкс адкрыты ў бакавыя памяшканні з вітымі ўсходамі ва ўнутраных вуглах вежаў.

Тэктанічную дасканаласць збудавання некалькі парушаюць несіметрычныя сакрыстыі па баках прэсбітэрыя (відавочна, будавалі самі манахі) разам з двухпавярховым Т-падобным кляштарным корпусам і мураванай агароджай з барочнай брамай і прысадзістымі вежамі вакол усяго комплексу. Але яны надалі гэтаму архітэктурнаму шэдэўру высокага еўрапейскага ўзроўню самабытную мясцовую аўру.

3 заходняга боку ад касцёла размешчаны Г-падобны 2-павярховы жылы корпус (змураваны ў 1741 г., 13 жылых і 13 нежылых памяшканняў), сцены якога расчлянёны лучковымі аконнымі праёмамі ў простых ліштвах і шырокімі пілястрамі ў прасценках. Манаскія келлі аб'яднаны скляпеністай галерэяй. Вертыкальны рух касцёла гарманічна стрымлівае працяглая гарызанталь мураванай сцяны-агароджы з гранёнай шатровай вежай і барочнай руставанай брамай, фігурны франтон якой аналагічны шчыту храма на фасадзе.

Літ.:
Т.В. Габрусь
Мураваныя харалы
Мінск, "Ураджай", 2001
А.М. Кулагін
Каталіцкія храмы на Беларусі
Мінск, Беларуская Энцыклапедыя, 2000
И.Н. Слюнькова
Наследие архитектуры Беларуси. Монастыри восточной и западной традиций
Москва, Прогресс-Традиция, 2002