Выбраныя здымкі
Мужчынскі кляштар ордэна бернардынцаў уваходзіў у комплекс бернардынскіх кляштараў на плошчы Верхняга Рынка. Адзін будынак ад другога аддзяляла вуліца, названая Вялікай Бернардынскай (цяпер вул. Кірыла і Мятода). Кляштар бернардынцаў быў заснаваны ў Менску па фундацыі 1624 г. краснасельскага старосты Андрэя Кансоўскага і ягонага брата Яна, згодна з якой бернардынцам пад рэзідэнцыю перадаваўся драўляны дом на ўсходнім баку Верхняга Рынка. У 1628 г. фундуш пацвердзіў Астафей Валовіч, віленскі біскуп.
У 1630-я гг. бернардынцы пабудавалі драўляныя касцёл і канвент на рагу квартала, утворанага рынкавай плошчай і вул. Вялікай Бернардынскай, але ўвесь комплекс згарэў у 1644 г. Пасля пажару да 1652 г. былі нанова адбудаваныя ўжо каменны касцёл пад тытулам св. Язэпа Абранніка Найсвяцейшай Марыі Панны і кляштарны корпус. Прытулак яшчэ некалькі разоў гарэў - у 1656, 1740, 1835 гг. - але за кожным разам адбудоўваўся нанава. Самая буйная рэканструкцыя была ў 1752 г., у выніку яе будынкі і набылі рысы барока. 3 цягам часу комплекс кляштара бернардынцаў заняў увесь квартал паміж вул. Вялікай і Малой Бернардынскімі, Зыбіцкай і плошчай Высокага Рынку.
У канцы XVIII ст. увесь комплекс кляштара складаўся з касцёла і далучанага да яго (такім чынам утваралася замкнутае карэ вакол унутранага двара) брацкага корпуса, некалькіх каменных і драўляных флігеляў і шэрагу гаспадарчых пабудоваў. Квартал, заняты кляштарам, быў абнесены высокай каменнай агароджай з брамамі, галоўная з якіх - перад касцёлам - мела 3-пралётную кампазіцыю, завершаную «вазонамі вытачанымі».
Комплекс уключаў касцёл, жылыя дамы, трапезную, школу, шпіталь, стайню, піваварню і іншыя гаспадарчыя пабудовы, якія захаваліся часткова. На карце бернардынскіх манастыроў, выкананай ў 1760-я гг., менскі комплекс прадстаўлены схематычна і недакладна: касцёл паказаны аднанефавым і двухсветлавым, што не адпавядае сапраўднасці, як і структура кляштарнага корпуса.
Касцёл св. Язэпа належыць да тыпу бязвежавых базылікаў. Амаль квадратны ў плане аб'ём святыні падзяляецца 6 апорамі на 3 навы, цэнтральная з якіх заканчваецца падоўжаным прэзбітэрыем з 3-граннай апсідай, падпертай двума магутнымі контрфорсамі. Дамінантай комплексу з'яўляўся галоўны фасад касцёла - крывалінейная плоскасць, багата дэкараваная слаістымі пілястрамі, падзеленая шматпрофільнымі карнізамі на 4 ярусы, завершаная высокім франтонам складанага крывалінейнага абрысу. Хутчэй за ўсё, крывалінейнымі паўфрантонамі завяршаліся і тарцы бакавых наваў на галоўным фасадзе, але сёння яны страчаныя. Увенчвалася кампазіцыя фасада «малою капулкаю», падобная да яе сігнатурка завяршала 2-схільны гонтавы дах над прэзбітэрыем. У нішах уваходнага фасада стаялі фігуры святых, «у вокнах фасада віселі 3 званы».
Інтэр'ер касцёла перакрываўся цыліндрычнымі скляпеннямі з распалубкамі над вокнамі, скляпенне над прэзбітэрыем было распісанае. Бакавыя навы заканчваліся дзвюма капліцамі, перакрытымі крыжовымі скляпеннямі з ляпным дэкорам, адну з іх фундаваў у 1676 г. Крыштаф Завіша. На хорах, куды вяла вінтавая лесвіца ў тоўшчы сцяны галоўнага фасада, былі ўстаноўленыя арганы на 10 галасоў. У пачатку ХІХ ст. іх замянілі новыя шыкоўныя арганы «на 22 галасы і з 4 мяхамі». Пад касцёлам у крыпце былі пахаваныя прадстаўнікі вядомых шляхецкіх і магнацкіх родаў: Завішы, Кансоўскія, Тышкевічы.
У пачатку ХІХ ст. інтэр'ер касцёла св. Язэпа ўпрыгожвалі 9 каменных, атынкаваных і дэкараваных гіпсавай лепкаю алтароў. Вялікі алтар падзяляў апсіду на перадалтарную частку і хор законны за ёю. Кампазіцыя на тарцовай сцяне апсіды ўяўляла сабой велічнае Укрыжаванне, якое абапіралася на барочны антаблемент з фігуркамі анёлаў. Антаблемент неслі калоны і пілястры, паміж якімі стаялі фігуры 4-х евангелістаў. Пад Укрыжаваннем былі фігуры Маці Божай і Яна Хрысціцеля. Праём прэзбітэрыя фланкавалі два 2-ярусныя алтары, "такой самай архітэктуры", як і галоўны. У левым над абразом Беззаганнага Пачацця Найсвяцейшай Марыі Панны ў срэбнай і пазалочанай шаце мясціўся абраз св. Барбары. У правым алтары, над абразом св. Антонія ў срэбнай шаце, знаходзіўся абраз св. Банавентуры. Пры гэтым у алтары былі фігуры св. Бернарда, заснавальніка ордэна, (злева) і св. Вінцэнта Ферарскага.
У алтары левай капліцы над абразом Езуса Бічаванага была гіпсавая выява св. Веранікі, тут жа размяшчаліся фігуры святых Канстанціна і Алены. У правай капліцы алтар св. Францішка ўвенчвала ляпная выява святых Францішка і Дамініка ў атачэнні серафімаў у аблоках. Пры гэтым у алтары былі фігуры св. Сікста V, Папы (злева) і св. Мікалая IV, Папы. Каля бліжэйшых да прэзбітэрыя апораў знаходзіліся алтары, кампазіцыі якіх завяршаліся багатай гіпсавай ляпнінай: слупы, берлы, анёлы. У левым алтары абраз св. Язэпа знаходзіўся ў атачэнні фігураў святых Марціна і Пятра, у правым абраз св. Ганны атачалі фігуры святых Захарыі і Альжбеты. І яшчэ два алтары знаходзіліся каля апораў у цэнтры санктуарыя. У левым абраз св. Тэклі ў атачэнні фігураў святых Вікторыі і Ізыдора ўвенчваўся гіпсавай выявай св. Мяхільды. У правым алтары кампазіцыя з абразам св. Марыі Магдалены завяршалася гіпсавым чоўнам св. Пятра ў атачэнні аблокаў і анёлаў. Тут жа стаялі фігуры св. Агнешкі (злева) і св. Марты.
Стылявыя прыкметы віленскага барока ў менскім касцёле бернардынцаў асабліва яскрава выяўлены ў крывалінейным абрысе галоўнага фасада, які надае ўваходнай частцы форму сегмента. Па сваёй ідэі гэта тыповы «брамкавы» фасад, сімвалізуючы пачатак шляху да «нябеснай брамы» алтара. Выпуклая паверхня фасада дадаткова ўсхвалявана звязкамі пілястраў вялікага іанічнага ордэра, якія раскрапоўваюць антаблемент, фігурнымі ляпнымі абрамленнямі праёмаў. Асноўны мастацкі акцэнт кампазіцыі ствараў фігурны франтон складанага абрысу, які не захаваўся. Пры рэстаўрацыі ў 1980-я гг. ён адноўлены па ўзору франтона уніяцкай царквы ў Барунах.
У бернардынскім касцёле ўжыты тыповыя прыёмы беларускага будаўніцтва XVII—XVIII стст. Муроўка - барочная, складзена з цэглы-пальчаткі на вапнавай рошчыне; сцены тоўстыя, абтынкаваныя. Асабліва грунтоўна закладзены падмурак з вялікіх камянёў. Акрамя таго, падмурак умацаваны падземнымі масіўнымі кантрафорсамі, вымураванымі з цэглы. Адзін такі кантрафорс быў раскрыты і вывучаны археолагамі пад кіраўнітвам А. Трусава перад галоўным фасадам. Тут жа і ў правы бок ад парталу выяўлены і даўнія пахаванні XVII—XVIII стст. Некалі ў гэтым месце былі могілкі, так званыя "бэрнардыны". У мінулыя часы духоўных і іншых вядомых грамадскіх асоб часта хавалі на касцельных цвінтарах, прама пад сценамі касцёла, ля партала, апсіды. Рэшткі могілак былі знішчаны ў 2002 годзе пад час будаўніцтва ТАА "Стары Менск" рэстарану, што паўстаў на месцы старых гандлёвых радоў.
Да паўночна-заходняга фасада касцёла св. Юзафа далучаўся "кляштар мураваны ў тры лініі, у дзвюх лініях уздоўж па другі паверх, а ў трэцяй папярэчнай, бо пад гарою пабудаваная, тры паверхі... лініі замыкаюць сабою квадрат з агародам і альтанкаю з кветкамі" і садовымі дрэвамі. У карпусах размяшчаліся келлі манахаў, рэфектар, бібліятэка, іншыя памяшканні. Фасады тарцоў корпуса таксама завяршаліся фігурнымі франтонамі - захаваўся толькі адзін, далучаны да галоўнага фасада касцёла.
Кляштар звычайна насялялі 20-25 законнікаў. Пры ім дзейнічала школа філасофіі, пачатковая школа навучання па сістэме Бэла-Ланкастара. Бібліятэка кляштара - 1532 тамы - лічылася найбуйнейшай.
У такім выглядзе комплекс кляштара бернардынцаў дзейнічаў да 1860-х гг., калі ён застаўся апошнім з 8 мужчынскіх каталіцкіх кляштараў Менска. 29 жніўня 1864 г. кляштар быў скасаваны. Касцёл св. Язэпа прыстасавалі пад праваслаўную палкавую царкву святых Кірыла і Мятода (з 1872 г. перабудаваная пад архіў), а ў карпусах размясціліся казармы Каломенскага пяхотнага палка і дзяржаўная следчая камісія. Пасля гэтага шыкоўны франтон касцёла быў разабраны, дах намнога паніжаны.
У 1983 г. знешні выгляд комплексу, аб'яўленага помнікам архітэктуры рэспубліканскага значэння, быў рэстаўраваны. Над касцёлам ізноў з'явіўся франтон, узнёсся чарапічны дах (арх. Г. Босак). Унутры, на жаль, усё засталося па-ранейшаму - інтэр'ер касцёла ў пачатку 1960-х гг. падзелены перакрыццямі на 5 паверхаў, тут размяшчаецца Архіў навукова-тэхнічнай дакументацыі і Архіў літаратуры і мастацтва Беларусі, у карпусах кляштара - ваенныя камендатура і пракуратура. Дэкор і жывапіс 9 алтароў, за выключэннем лепкі капітэляў пілястраў і слупоў, не захаваліся.
У 1630-я гг. бернардынцы пабудавалі драўляныя касцёл і канвент на рагу квартала, утворанага рынкавай плошчай і вул. Вялікай Бернардынскай, але ўвесь комплекс згарэў у 1644 г. Пасля пажару да 1652 г. былі нанова адбудаваныя ўжо каменны касцёл пад тытулам св. Язэпа Абранніка Найсвяцейшай Марыі Панны і кляштарны корпус. Прытулак яшчэ некалькі разоў гарэў - у 1656, 1740, 1835 гг. - але за кожным разам адбудоўваўся нанава. Самая буйная рэканструкцыя была ў 1752 г., у выніку яе будынкі і набылі рысы барока. 3 цягам часу комплекс кляштара бернардынцаў заняў увесь квартал паміж вул. Вялікай і Малой Бернардынскімі, Зыбіцкай і плошчай Высокага Рынку.
У канцы XVIII ст. увесь комплекс кляштара складаўся з касцёла і далучанага да яго (такім чынам утваралася замкнутае карэ вакол унутранага двара) брацкага корпуса, некалькіх каменных і драўляных флігеляў і шэрагу гаспадарчых пабудоваў. Квартал, заняты кляштарам, быў абнесены высокай каменнай агароджай з брамамі, галоўная з якіх - перад касцёлам - мела 3-пралётную кампазіцыю, завершаную «вазонамі вытачанымі».
Комплекс уключаў касцёл, жылыя дамы, трапезную, школу, шпіталь, стайню, піваварню і іншыя гаспадарчыя пабудовы, якія захаваліся часткова. На карце бернардынскіх манастыроў, выкананай ў 1760-я гг., менскі комплекс прадстаўлены схематычна і недакладна: касцёл паказаны аднанефавым і двухсветлавым, што не адпавядае сапраўднасці, як і структура кляштарнага корпуса.
Касцёл св. Язэпа належыць да тыпу бязвежавых базылікаў. Амаль квадратны ў плане аб'ём святыні падзяляецца 6 апорамі на 3 навы, цэнтральная з якіх заканчваецца падоўжаным прэзбітэрыем з 3-граннай апсідай, падпертай двума магутнымі контрфорсамі. Дамінантай комплексу з'яўляўся галоўны фасад касцёла - крывалінейная плоскасць, багата дэкараваная слаістымі пілястрамі, падзеленая шматпрофільнымі карнізамі на 4 ярусы, завершаная высокім франтонам складанага крывалінейнага абрысу. Хутчэй за ўсё, крывалінейнымі паўфрантонамі завяршаліся і тарцы бакавых наваў на галоўным фасадзе, але сёння яны страчаныя. Увенчвалася кампазіцыя фасада «малою капулкаю», падобная да яе сігнатурка завяршала 2-схільны гонтавы дах над прэзбітэрыем. У нішах уваходнага фасада стаялі фігуры святых, «у вокнах фасада віселі 3 званы».
Інтэр'ер касцёла перакрываўся цыліндрычнымі скляпеннямі з распалубкамі над вокнамі, скляпенне над прэзбітэрыем было распісанае. Бакавыя навы заканчваліся дзвюма капліцамі, перакрытымі крыжовымі скляпеннямі з ляпным дэкорам, адну з іх фундаваў у 1676 г. Крыштаф Завіша. На хорах, куды вяла вінтавая лесвіца ў тоўшчы сцяны галоўнага фасада, былі ўстаноўленыя арганы на 10 галасоў. У пачатку ХІХ ст. іх замянілі новыя шыкоўныя арганы «на 22 галасы і з 4 мяхамі». Пад касцёлам у крыпце былі пахаваныя прадстаўнікі вядомых шляхецкіх і магнацкіх родаў: Завішы, Кансоўскія, Тышкевічы.
У пачатку ХІХ ст. інтэр'ер касцёла св. Язэпа ўпрыгожвалі 9 каменных, атынкаваных і дэкараваных гіпсавай лепкаю алтароў. Вялікі алтар падзяляў апсіду на перадалтарную частку і хор законны за ёю. Кампазіцыя на тарцовай сцяне апсіды ўяўляла сабой велічнае Укрыжаванне, якое абапіралася на барочны антаблемент з фігуркамі анёлаў. Антаблемент неслі калоны і пілястры, паміж якімі стаялі фігуры 4-х евангелістаў. Пад Укрыжаваннем былі фігуры Маці Божай і Яна Хрысціцеля. Праём прэзбітэрыя фланкавалі два 2-ярусныя алтары, "такой самай архітэктуры", як і галоўны. У левым над абразом Беззаганнага Пачацця Найсвяцейшай Марыі Панны ў срэбнай і пазалочанай шаце мясціўся абраз св. Барбары. У правым алтары, над абразом св. Антонія ў срэбнай шаце, знаходзіўся абраз св. Банавентуры. Пры гэтым у алтары былі фігуры св. Бернарда, заснавальніка ордэна, (злева) і св. Вінцэнта Ферарскага.
У алтары левай капліцы над абразом Езуса Бічаванага была гіпсавая выява св. Веранікі, тут жа размяшчаліся фігуры святых Канстанціна і Алены. У правай капліцы алтар св. Францішка ўвенчвала ляпная выява святых Францішка і Дамініка ў атачэнні серафімаў у аблоках. Пры гэтым у алтары былі фігуры св. Сікста V, Папы (злева) і св. Мікалая IV, Папы. Каля бліжэйшых да прэзбітэрыя апораў знаходзіліся алтары, кампазіцыі якіх завяршаліся багатай гіпсавай ляпнінай: слупы, берлы, анёлы. У левым алтары абраз св. Язэпа знаходзіўся ў атачэнні фігураў святых Марціна і Пятра, у правым абраз св. Ганны атачалі фігуры святых Захарыі і Альжбеты. І яшчэ два алтары знаходзіліся каля апораў у цэнтры санктуарыя. У левым абраз св. Тэклі ў атачэнні фігураў святых Вікторыі і Ізыдора ўвенчваўся гіпсавай выявай св. Мяхільды. У правым алтары кампазіцыя з абразам св. Марыі Магдалены завяршалася гіпсавым чоўнам св. Пятра ў атачэнні аблокаў і анёлаў. Тут жа стаялі фігуры св. Агнешкі (злева) і св. Марты.
Стылявыя прыкметы віленскага барока ў менскім касцёле бернардынцаў асабліва яскрава выяўлены ў крывалінейным абрысе галоўнага фасада, які надае ўваходнай частцы форму сегмента. Па сваёй ідэі гэта тыповы «брамкавы» фасад, сімвалізуючы пачатак шляху да «нябеснай брамы» алтара. Выпуклая паверхня фасада дадаткова ўсхвалявана звязкамі пілястраў вялікага іанічнага ордэра, якія раскрапоўваюць антаблемент, фігурнымі ляпнымі абрамленнямі праёмаў. Асноўны мастацкі акцэнт кампазіцыі ствараў фігурны франтон складанага абрысу, які не захаваўся. Пры рэстаўрацыі ў 1980-я гг. ён адноўлены па ўзору франтона уніяцкай царквы ў Барунах.
У бернардынскім касцёле ўжыты тыповыя прыёмы беларускага будаўніцтва XVII—XVIII стст. Муроўка - барочная, складзена з цэглы-пальчаткі на вапнавай рошчыне; сцены тоўстыя, абтынкаваныя. Асабліва грунтоўна закладзены падмурак з вялікіх камянёў. Акрамя таго, падмурак умацаваны падземнымі масіўнымі кантрафорсамі, вымураванымі з цэглы. Адзін такі кантрафорс быў раскрыты і вывучаны археолагамі пад кіраўнітвам А. Трусава перад галоўным фасадам. Тут жа і ў правы бок ад парталу выяўлены і даўнія пахаванні XVII—XVIII стст. Некалі ў гэтым месце былі могілкі, так званыя "бэрнардыны". У мінулыя часы духоўных і іншых вядомых грамадскіх асоб часта хавалі на касцельных цвінтарах, прама пад сценамі касцёла, ля партала, апсіды. Рэшткі могілак былі знішчаны ў 2002 годзе пад час будаўніцтва ТАА "Стары Менск" рэстарану, што паўстаў на месцы старых гандлёвых радоў.
Да паўночна-заходняга фасада касцёла св. Юзафа далучаўся "кляштар мураваны ў тры лініі, у дзвюх лініях уздоўж па другі паверх, а ў трэцяй папярэчнай, бо пад гарою пабудаваная, тры паверхі... лініі замыкаюць сабою квадрат з агародам і альтанкаю з кветкамі" і садовымі дрэвамі. У карпусах размяшчаліся келлі манахаў, рэфектар, бібліятэка, іншыя памяшканні. Фасады тарцоў корпуса таксама завяршаліся фігурнымі франтонамі - захаваўся толькі адзін, далучаны да галоўнага фасада касцёла.
Кляштар звычайна насялялі 20-25 законнікаў. Пры ім дзейнічала школа філасофіі, пачатковая школа навучання па сістэме Бэла-Ланкастара. Бібліятэка кляштара - 1532 тамы - лічылася найбуйнейшай.
У такім выглядзе комплекс кляштара бернардынцаў дзейнічаў да 1860-х гг., калі ён застаўся апошнім з 8 мужчынскіх каталіцкіх кляштараў Менска. 29 жніўня 1864 г. кляштар быў скасаваны. Касцёл св. Язэпа прыстасавалі пад праваслаўную палкавую царкву святых Кірыла і Мятода (з 1872 г. перабудаваная пад архіў), а ў карпусах размясціліся казармы Каломенскага пяхотнага палка і дзяржаўная следчая камісія. Пасля гэтага шыкоўны франтон касцёла быў разабраны, дах намнога паніжаны.
У 1983 г. знешні выгляд комплексу, аб'яўленага помнікам архітэктуры рэспубліканскага значэння, быў рэстаўраваны. Над касцёлам ізноў з'явіўся франтон, узнёсся чарапічны дах (арх. Г. Босак). Унутры, на жаль, усё засталося па-ранейшаму - інтэр'ер касцёла ў пачатку 1960-х гг. падзелены перакрыццямі на 5 паверхаў, тут размяшчаецца Архіў навукова-тэхнічнай дакументацыі і Архіў літаратуры і мастацтва Беларусі, у карпусах кляштара - ваенныя камендатура і пракуратура. Дэкор і жывапіс 9 алтароў, за выключэннем лепкі капітэляў пілястраў і слупоў, не захаваліся.
Аляксей Яроменка
Каталіцкія святыні
Мінск, Про Хрысто, 2003