Выбраныя здымкі
Могілкі Фота © К. Шастоўскі |
Фота © Mariusz Proskień |
Могілкі Фота © К. Шастоўскі |
Менская Кальварыя
(Эфір Радыё Свабода, 2 Лістапада 2000 г.)Удзельніца: Ала Сакалоўская.Аўтар і вядучы — Вячаслаў Ракіцкі.
(Ракіцкі: ) “Могілкі патрэбныя ня столькі мёртвым, колькі жывым. Могілкі — люстэрка сям’і, грамадзтва, дзяржавы, нацыі. Іхнае маральнасьці, іхнага стаўленьня да сваіх продкаў, сваёй гісторыі. Спадчыны — у самым шырокім сэнсе слова.
Могілкі — мейсца спакою, цішыні. І адначасна старыя крыжы, надмагільныя пліты й помнікі распавядаюць нам пра нашую гісторыю і нас сёньняшніх…
Я люблю бываць на Кальварыі — самых старых могілках Менску. Там няма пахаваньняў маіх сваякоў, але там спачываюць людзі, якія жылі, стваралі Менск, пісалі ягоную гісторыю і гісторыю маёй краіны. Майго гораду, у якім і я жыву вось ужо трыццацаць год. У 2000 г. Менскім Кальварыйскім могілкам споўнілася 200 гадоў.
Кальварыя — нашая спадчына. І, нажаль, як мне заўсёды падавалася, не зусім абжытая. А мо’ нават і закінутая. А час ад часу — і зьняважаная. Бяспамяцтвам, або і ўвогуле актамі вандалізму.
Пра Кальварыю я вырашыў зрабіць перадачу непасрэдна на Кальварыі. І за колькі дзён да Дзядоў я запрасіў быць нашым гідам спадарыню Алу Сакалоўскую, якая глыбока дасьледавала гісторыю гэтых старадаўніх могілак, апісала каля паўтары тысячы пахаваньняў, якія адносяцца да XIX і першай траціны XX стагодзьдзяў. Вынікам сталася кніга — своеасаблівая энцыкляпэдыя тых, хто знайшоў свой спачын на Кальварыі. Там пахаваная і бальшыня роду самой спадарыні Сакалоўскай. А ў дзень, калі мы разам наведалі Кальварыю і запісалі гэтую праграму, спаўнялася 55 год з дня сьмерці ейнага бацькі, які таксама спачывае на гэтых могілках.
(Сакалоўская: ) “Калі чалавек прыходзіць на Кальварыю, ён адчувае гэтую энэргетыку стагодзьдзяў, і гэта жывіць ягоныя сілы. Тут ён адчувае повязь часоў. Бяз гэтага чалавек, народ, нацыя ня могуць быць паўнавартаснымі. І калі паходзіш, паглядзіш, пачытаеш дзьве даты на помніку, год нараджэньня й сьмерці, убачыш рысачку паміж гэтымі датамі, у якой закадаванае ўсё жыцьцё чалавека, ягоныя ўчынкі, справы, дык разумееш, што ўсе праблемы, якія ёсьць у цябе, у параўнаньні з усім гэтым, дробязныя. Тут з намі — вечнасьць”.
(Ракіцкі: ) “І распачынаем мы нашую вандроўку па Кальварыі ля брамы. Цяпер гэта брама, але на ёй ёсьць некалькі словаў (па-польску): “Памяць мужа й дзяцей, прысьвечаная Юзэфе Кабылінскай”. Выглядае на тое, што гэта надмагільны помнік. Ці ня так, спадарыня Ала?”
(Сакалоўская: ) “Сапраўды, паставіў яго муж Юзэфы Кабылінскай. Ён пастаўлены ў верасьні 1839 году. Юры Кабылінскі — гэта выдатная асоба ў культурным асяродку Менску першае паловы ХІХ стагодзьдзя. Калежскі асэсар, сакратар Дваранскага сходу. Сябраваў з многімі дзеячамі беларускае культуры, у тым ліку зь Вінцэнтам Дунінам-Марцінкевічам. Літаратар, аўтар рукапіснага зборніку жартаў “Тысяча фацэяў і адна”. Зьбіральнік твораў мастацтва, меў вельмі багатую калекцыю, сапраўдны музэй твораў мастацтва.
Ад гэтае брамы пачынаўся апошні шлях соцень менчукоў на працягу 200 гадоў. Тут, дзе мы з Вамі стаім, ляжыць Менск. Ляжаць знакамітыя й простыя людзі, бедныя і заможныя. Таму мы тут стаім не на проста гістарычным, а на сьвятым мейсцы”.
(Ракіцкі: ) “Спадарыня Ала, мне вельмі падабаецца апісаньне свайго наведваньня Кальварыйскіх могілкаў у Менску Ўладзіслава Сыракомлі…
Цудоўным маёвым вечарам паехалі мы агледзіць гэты арыстакратычны Менскі могільнік, разьмешчаны ў паўночна-заходнім баку, за тры вярсты ад гарадзкіх муроў. Цяністая бярозавая алея рабіла мілейшы вечаровы халадок. Выгляд буйное збажыны радаваў сэрца й рашчуленыя, але ня сумныя, ехалі мы пабачыць месца вечнага адпачынку. Спыніліся перад мураванай брамаю, якая была чыімсьці надмагільным помнікам, заслоненым густымі дрэвамі, з-за якіх маляўніча выглядалі таксама мураваныя помнікі.
Спадарыня Ала, давайце зараз з Вамі пройдзем па могілках менавіта тым шляхам, якім прайшоў Сыракомля”.
(Сакалоўская: ) “Некалькі словаў пра само слова Кальварыя. Кальварыя — слова лацінскага паходжаньня — гэта тое самае, што па-грэцку “Галгофа”. У дакладным перакладзе гэта — чэрап, Лысая гара. Гэта мейсца пад Ерусалімам, дзе быў укрыжаваны Езус Хрыстус. Так, зь цягам часу, сталі называць капліцы, касьцёлы на пагоркавай мясцовасьці, прысьвечаныя культу пакутаў Езуса Хрыстуса. Вы бачыце таксама пагоркі. У пераносным сэнсе словы Галгофа, Кальварыя ўжываюцца і як пакуты, цярпеньне.
У каталікоў Беларусі, Летувы й Польшчы — гэта сьвятое месца, куды сьцякаліся натоўпы набожных, хворых, калекаў на пакаяньне. Самая старэйшая Кальварыя ў Вільні, яна была заснаваная ў 1564 годзе. Менская Кальварыя была заснаваная ў 1800 годзе. Кальварыя была разьмешчаная на зямлі, якая была ўласнасьцю гарадзкога галавы Макаровіча”.
(Ракіцкі: ) “Спадарыня Ала, Кальварыя — перадусім каталіцкія могілкі. Вось мы зараз блукаем па гэтых алейках, бачым ня толькі надпісы традыцыйна для каталікоў Беларусі па-польску, але й шмат надпісаў па-расейску. Калі тут пачалі хаваць разам каталікоў і праваслаўных?”
(Сакалоўская: ) “Сапраўды, Кальварыя — гэта каталіцкія могілкі. І яны пачыналіся як арыстакратычныя каталіцкія могілкі. Пра гэта згадвае й Сыракомля. Яны былі каталіцкімі яшчэ да Другое Ўсясьветнае вайны. Тут хавалі толькі каталікоў. Або, тут ёсьць такі помнік, дзе пахаваная праваслаўная, але муж у яе быў каталік. У гэтым выпадку тут маглі быць пахаваныя праваслаўныя. Ужо пасьля вайны тут пачалі хаваць габрэяў, праваслаўных. Раней надпісы былі толькі на польскай мове”.
(Ракіцкі: ) “Гляджу на надпісы й бачу перадусім прозьвішчы шляхоцкія”.
(Сакалоўская: ) “Тут ляжыць беларуская эліта. Тут мы бачым пахаваньні Ваньковічаў, Вайніловічаў, Багушэвічаў, Багдановічаў, Эйсмантаў, Луцкевічаў, Камоцкіх… Але па-традыцыі, паколькі яны каталікі, іх прозьвішчы ды імёны пісаліся на мове польскай, на мове касьцёлу. Але я хачу сказаць, што многія надпісы сьведчаць пра тое, што тут пахаваныя беларусы-каталікі, для якіх польская мова не была мовай зносінаў. На помніках шмат памылак, і “вінаватая” ў гэтым беларуская мова.
У надпісах я знайшла адлюстраваньне фанэтычных рысаў, якія не ўласьцівыя польскай мове, а ўласьцівыя мове беларускай. Напрыклад, “аканьне”. Напісана (па-польску) “Babrowicz”, замест “Bobrowicz”. Або фрыкатыўны гук “г” — “Bohdanowicz”, па-польску “Bogdanowicz”. Вельмі часта не зьмягчаецца гук “н” перад суфіксам “ск” у прозьвішчах “Буінскі”, замест “Буіньскі”, “Прушынскі”, замест “Прушыньскі”. Замяняецца “н насавое” на спалучэньне “эн”, або ўжываецца канчатак “-ая” ў жаночых прозьвішчах — “Ліпінская”, а мусіць быць па-польску: “Ліпіньска” і гэтак далей…”
(Ракіцкі: ) “Ці было падзяленьне паміж пахаваньнямі арыстакратаў і звычайных месьцічаў?”
(Сакалоўская: ) “Я думаю, што не было падзелу на багатых і бедных пры пахаваньнях. Таму, што ўсе пахаваньні рэгістраваліся ў адной мэтрычнай кнізе, якая знаходзілася ў катэдры. Там знаходзяцца падрабязныя запісы, якія каталягізаваныя. І я магла паводле іх знайсьці зьвесткі пра пахаванага і на Залатой Горцы (яшчэ адныя каталіцкія могілкі ў Менску), і на Кальварыі — калі ласка”.
(Ракіцкі: ) “Мы крочым па заходняй прысадзе ад брамы да касьцёлу. Зьлева на надмагільным помніку чытаем: “Ян Балеслаў Луцкевіч — капітан войск Расейскіх”.
(Сакалоўская: ) “Ян Балеслаў Луцкевіч — бацька вядомых дзяячоў беларускага адраджэньня Івана і Антона Луцкевічаў. Ён быў зь сям’і шляхецкага роду гербу Навіна. Удзельнік паўстаньня 1863-64 гадоў. Перад самой сьмерцю ён пераехаў у Менск і жыў побач з домам Янкі Купалы. Тут жа пахаваная ягоная дачка ад першага шлюбу — Марыя Плявака”.
(Ракіцкі: ) “Мы падыйшлі, як колісь Сыракомля, па-цэнтральнай прысадзе да касьцёлу. У гэты час там адбываецца сьвятая Імша і таму мы працягваем нашую гутарку з спадарыняй Алай Сакалоўскай ля ўваходу ў касьцёл.
Вось як апісвае Ўладзіслаў Сыракомля свае ўражаньні ад наведваньня касьцёлу…
Кіраўніцтва плябані дало нам ключы ад капліцы, якую мы моўчкі агледзелі. Сама капліца пабудавана ў першых гадох бягучага стагодзьдзя панам Паўлюкоўскім, мае за вялікім аўтаром велічную фрэску, выяву гары Ерусалімскае Кальварыі, жалобнае крыжовае Галгофы. У цэнтры гэтае фрэскі вялікі, у пазалочанай раме, абраз Хрыста, які лічыцца адным з найлепшых твораў Дамэля. Пад гэтымі сымбалямі пакутаў і сьмерці, пад заслонаю тварэньня ўласнага пэндзаля, пад вялікім аўтаром, спачываюць астанкі самога Дамэля. А ні ў капліцы, а ні ў надворнай яе сьцяне няма грабніцы мастака — маўзалеям яму служыць уласны твор. Ці можам мы зараз дакладна ведаць, дзе менавіта пахаваны Ян Дамэль? У якой частцы касьцёла? І ўвогуле, ці існуюць парэшткі яго?”
(Сакалоўская: ) “Сыракомля піша, што ён быў пахаваны менавіта пад цэнтральным, пад галоўным аўтаром. Але мы ня знойдзем там ніякіх парэшткаў, таму што ўсё было разрабавана пасьля 1917 году. І няма таго абраза, няма нічога, толькі ёсьць сьведчаньне Сыракомлі, і пра гэта можна прачытаць у розных энцыкляпэдыях”.
Тут жа, недалёка ад касьцёла, мы спыняемся ля магілы Вацлава Іваноўскага. Драўляны крыж, лічбы: 1880–1943. Кветкі й штучны вянок на гэтым крыжы. Цётка майго гіда, Алы Сакалоўскай, занатавала свае ўспаміны пра сьмерць і пахаваньне гэтага найвыдатнейшага беларускага палітычнага дзеяча.
... Вацлаў Іваноўскі ехаў на брычцы. У самым пачатку вуліцы Астроўскага, ля Кацярынінскай царквы, вылецелі з двару партызаны. Кінуліся на яго, выцягнулі наган і наганам зьбілі яго да паўсьмерці. Я сама гэта ня бачыла, але так гаварылі людзі. Памёр Іваноўскі празь некалькі гадзінаў у шпіталі. Ксёндз Зянон Ігнатовіч (служыў у Чырвоным касьцёле) застаў яго яшчэ жывога і зрабіў яму апошняе намашчэньне. Немцы загадалі ксяндзу Ігнатовічу хаваць Іваноўскага. Але той адмовіўся, сказаў, што Іваноўскі не каталік, і таму патрэбны спэцыяльны дазвол віленскага біскупа. Намесьнік біскупа сабраўся ехаць у Менск, але чыгуначныя пуці былі разабраныя, і ён з паўдарогі вярнуўся. Хавалі Вацлава Іваноўскага праваслаўныя сьвятары. На ягонай магіле быў пастаўлены драўляны крыж з надпісам па-беларуску...
(Ракіцкі: ) …Спадарыня Ала, доўгі час Вацлаў Іваноўскі лічыўся ворагам савецкае ўлады. Як сталася, што ўсё ж такі магіла яго захавалася? І зараз нават стаіць крыж з надпісам ягонага прозьвішча?»
(Сакалоўская: ) «Магіла захавалася таму, што знаходзіцца блізка ля касьцёлу ў агароджы. На пахаваньні было многа людзей, але мае родныя не хадзілі, бо было вельмі небясьпечна. Кальварыя была тады на ўскрайку Менску, і людзі баяліся, што партызаны будуць помсьціць тым, хто прысутнічаў на пахаваньні Вацлава Іваноўскага. Сюды мы прыйшлі на другі дзень, і я памятаю гару кветак, якая была на гэтай магіле. Стаяў з надпісам крыж да 3 ліпеня 44-га году. Пасьля зьнікла шыльда, а крыж прастаяў дзесьці гадоў 20.
Толькі 9 сьнежня 1990 году тут зноў усталявалі крыж. Узьвяла яго беларуская моладзь. Я думаю, што нам усім, каму баліць за Беларусь, трэба неяк падумаць над тым, каб паставіць помнік на гэтай магіле, бо й гэты драўляны крыж зь цягам часу абавязкова паваліцца…»
(Ракіцкі: ) “А зараз мы падыходзім да невялікае магілы, дзе бачым зусім сьвежую надмагільную пліту. Беларускі паэт-дэмакрат — Янка Лучына. Спадарыня Ала, калі зьявілася гэтая пліта? Натуральна, яна яшчэ не йснавала тады, калі хавалі й рабілі надмагільле выдатнейшаму нашаму паэту Янку Лучыну?..”
(Сакалоўская: ) «Яна зьявілася недзе ў 80-х гадох. Тут побач пахаваны род Неслухоўскіх, а Лучына, як вядома, — гэта псэўданім. Вось пахаваны ягоны бацька, затым мы чытаем: «Антоні Неслухоўскі», «Антаніна зь Неслухоўскіх». Тут ёсьць безыменная магіла. Кажуць, што гэта магіла маці Янкі Лучыны.
Многія людзі ўжо неаднаразова ставілі перад пісьменьнікамі Беларусі пытаньне пра тое, каб ушанаваць больш годна памяць вялікага беларуса, але… ўсё няма сродкаў. Паглядзіце, тут стаяў шыкоўны помнік. Таксама прасілі прыладзіць хоць якую-небудзь шыльдачку на мейсца, дзе пахаваны бацька. Мейсца магілы вядомае, але па-ранейшаму яна безыменная».
(Ракіцкі: ) “Мы крыху збочылі ад цэнтральнае алеі ды ідзем ужо сярод абсалютна недагледжаных магілаў. Яны зарасьлі пустазельлем, пахіснуліся крыжы. Спыняемся ля невялікага помніку. Калі б не было побач са мною нашага гіда Алы Сакалоўскай, яго я, напэўна, і не заўважыў бы. Практычна немагчыма прачытаць, што на ім напісана, але можна ўбачыць, што ёсьць разьба з адлюстраваньнем шляхоцкага гербу. Спадарыня Ала засяроджвае ўвагу на гэтым помніку…”
(Сакалоўская: ) «Тут пахаваны Казімер Ваньковіч. Да гэтага роду належыў і мастак Валеньці Ваньковіч. Казімер Ваньковіч быў памешчыкам, межавым судзьдзём Менскае губэрні. Гэты помнік некалькі разоў на працягу апошніх васьмі гадоў руйнавалі. І нават у маёй кнізе надрукаваны здымак, дзе вось гэтая верхняя частка ляжыць на зямлі. Значыць ведаюць, чый гэта помнік!?.»
(Ракіцкі: ) “Думаеце, што адмыслова менавіта гэты помнік руйнуюць?”
(Сакалоўская: ) «За вельмі кароткі тэрмін яго ўжо два разы руйнавалі».
(Ракіцкі: ) “Ала Сакалоўская правяла мяне й скрозь пажоўклае лісьце гэтае восені пад вялізнае дрэва. Пад ім, проста так, не на магіле, валяецца колісь шыкоўная надмагільная пліта. Спадарыня Ала, чаму Вы менавіта да гэтае пліты мяне падвялі?”
(Сакалоўская: ) «Бо гэтая пліта стаяла на магіле Габрыэлі Горват, якая паходзіць з Ваньковічаў. Яна памерла ў 1887 годзе. Гэта была жонка менскага губэрнатара сярэдзіны XIX стагодзьдзя. Вы бачыце — у якім стане гэтае пахаваньне, і баюся, што гэтая пліта хутка можа ўвогуле зьнікнуць, бо камень каштоўны. Яго можна выкарыстаць для іншых мэтаў…»
(Ракіцкі: ) “Скажыце, хто мусіць усё ж такі глядзець за могілкамі, хто мусіць усё ж такі несьці адказнасьць за той вандалізм, які, нажаль, адбываецца на Менскай Кальварыі? Колькі я тут ні бываў, я заўсёды сутыкаўся з сьведчаньнямі вандалізму…”
(Сакалоўская: ) «Я тое ж самае пытаньне задавала пару дзён у спэцкамбінаце, якому «належаць» гэтыя помнікі. І мне там сказалі, што ўсе гэтыя пліты, гэтыя помнікі — гэта прыватная ўласнасьць. Таму яны ня маюць права нічога зь імі рабіць. Я была ў многіх краінах сьвету і я нідзе ня бачыла, каб могілкі былі ў такім стане. Але я думаю, што кожныя могілкі — гэта люстэрка грамадзтва. Калі хочаш даведацца пра краіну, дык перш за ўсё прыйдзі на могілкі. Тут жа могілкі ў запусьценьні. Чаму? Таму, што грамадзтва ў аналягічным стане — хворае грамадзтва».
(Ракіцкі: ) “Але ўзьнікае можа й яшчэ больш шырокая асацыяцыя. Мы шмат гадоў жылі ў адной дзяржаве з тымі ж палякамі, летувісамі. Я вельмі часта бываю ў Польшчы, у Летуве. Я бачу, як прыбрана там на могілках, як чыста, як акуратна. Інакш тут, на Менскае Кальварыі. Чаму людзі не глядзяць за могілкамі сваякоў? Магчыма, гэта праблема ўвогуле нашае нацыі?”
(Сакалоўская: ) «І так, і ня толькі. Беларусь з усіх бакоў разьдзіралі і ўвесь час кудысьці цягнулі. На Захад, на Ўсход. Пасьля 17-га году людзі проста баяліся сказаць, што маюць нейкія шляхоцкія карані, бо гэта пагражала жыцьцю. Яны не казалі пра гэта сваім дзецям. Таму я зараз часта сутыкаюся з тым, што моладзь нават ня ведае свайго дзеда. Мы выхавалі пакаленьне «манкуртаў». Калі мы «адрамантуем» гістарычны ланцуг, які перарваны, калі людзі будуць ведаць свае карані, дык яны тады будуць шанаваць тое, што вакол іх, шанаваць сваіх бацькоў, шанаваць сваіх дзядоў. А так…
Вось зараз мы стаім на тым мейсцы, дзе пахаваная бальшыня маіх блізкіх. Тут пахаваны мой дзед, пахаваная мая бабуля, пахаваныя цёткі, дзядзьдзі, бацька… Вы бачыце, што на магілах стаяць крыжы, бо людзі былі незаможныя. Яны не маглі ставіць помнікі ў 20-я, 30-я, 40-я, 50-я гады. Але кожная магілка пазначаная. Ёсьць пагорачак, ёсьць шыльдачкі. Таму многае залежыць ад людзей. Я была так выхаваная. І таму гэтыя магілкі засталіся».