Выбраныя здымкі
Мяжой габрэйскай аселасці ў 1791—1917 гг. называлася частка тэрыторыі Расейскай імперыі, якую не дазвалялася пакідаць габрэям без урадавага дазволу.
Утварэнне мяжы аселасці непасрэдна звязана з усталяваннем улады царызму на далучаных да Расеі землях у выніку падзелаў Рэчы Паспалітай. Указам ад 23.12.1791 г. Кацярына II забараніла габрэям запісвацца ў купецкае саслоўе расейскіх гарадоў і партоў, а дазволіла мець правы «грамадзянства і мяшчанства» толькі ў межах беларускіх губерняў і Таўрычаскай вобласці. Права аселага жыхарства і купецка-мяшчанскіх заняткаў для габрэяў было дазволена ў 10 новаўтвораных губернях указам ад 23.9.1794 г. габрэям-купцам і мяшчанам з 3.5.1795 г. забаранялася перамяшчацца з губерні ў губерню.
У адпаведнасці з палажэннем 1835 г. у мяжу габрэйскай аселасці ўключылі 15 губерняў, у тым ліку і Мінскую. Але дазволілі габрэям па-за яе мяжой набываць нерухомасць (акрамя маёнткаў, населеных сялянамі), засноўваць земляробчыя калоніі і фабрыкі. З абмежавальнага заканадаўства выключаліся купцы 1-й гільдыі (указ 1859), асобы з вышэйшай (1861) і сярэдняй адукацыяй (1865, 1866, 1872), рамеснікі, механікі, вінакуры (1865), аптэкары, дантысты, фельчары, павітухі (1879), ваеннаслужачыя па рэкруцкім наборы з сем'ямі (1860, 1867). Заканадаўчыя абмежаванні габрэяў у грамадзянска-маёмасных правах канчаткова ліквідаваны Часовым урадам 2.4.1917 г.
* * *
У пачатку XX ст. Менск становіцца буйным прамысловым і культурным цэнтрам Беларусі. Шляхамі зносін горад быў цесна звязаны з іншымі рэгіёнамі Расейскай імперыі, што садзейнічала развіццю дзейнасці розных палітычных арганізацый, у тым ліку і габрэйскіх. Паводле статыстычных дадзеных за 1909 г., габрэі складалі 43,3% насельніцтва Менска.
Яны прымалі ўдзел як у гарадскім, так і ў губернскім самакіраванні. З 41 галоснага Менскай гарадской думы ў 1909—1913 гг. чатыры былі габрэямі: М.І. Поляк, В.М. Браўдэ, М.Г. Ляўкоў і В.М. Стучынскі. У канцылярыі менскага губернатара існавала пасада «вучоны габрэй». Распарадчыкам Менскага купецкага сходу ў 1911 г. з'яўлялася Д.Н. Шапіра, а старшынёй старшынь — А.М. Бейленсон.
У канцы ХІХ—пачатку XX ст. менскія габрэі займалі трывалае месца ў эканоміцы не толькі Менска, але і ўсёй Беларусі.
Буйнейшы ў дарэвалюцыйнай Беларусі Кашарскі машынабудаўнічы і чыгунаметалургічны завод у 1881 г. быў заснаваны на базе невялікай кузні прадпрымальнікам Н.Я. Якабсонам на Кашырскай плошчы. У канцы 1900 г. суполка Кашарскага завода «Якабсон і К"» аб'яднялася з гандлёвым домам Г.Л. Ліфшыца, які валодаў машынабудаўнічым (вакзальным) заводам. Такім чынам узнікла новая суполка «Якабсон, Ліфшыц і К"». Да 1913 г. 2 машынабудаўнічыя заводы таварыства стварылі адзіны вытворчы комплекс з гадавым абаротам 1 млн. 149,6 тыс. руб., агульнай колькасцю рабочых 350 чалавек і магутнасцю рухавікоў 100 конскіх сіл.
У 1897 г. інжынеры І.В. Залкінд і Г.В. Вільбушэвіч заснавалі машынабудаўнічы завод «Тэхнолаг», які спачатку называўся інжынерна-механічнай майстэрняй. У 1913 г. тут працавала каля 190 рабочых, а гадавы абарот складаў 294,2 тыс. руб.
У 1908 г. пачаў дзейнічаць чыгуна-ліцейны завод «Гігант», які ў 1912 г. быў перайменаваны ў завод «Энергія» таварыства Ш.А. Поляка, Л.І. Дорскага і Д.С. Семенюка.
Тытунёвая фабрыка купчыхі Р.М. Цукерман-Давідзон была пабудавана ў 1883 г., а тытунёвая фабрыка купчыхі С.М. Гінзбург была заснавана ў 1899 г.
Трэцяя фабрыка тытуню належала Б.Ф. Харліпу. Гаспадары тытунёвых фабрык узгаднялі паміж сабой аб'ёмы вытворчасці, цэны і ўмовы збыту прадукцыі. Але канкурэнцыя з боку буйных тытунёвых прадпрыемстваў, як, напрыклад, фабрыка Шарашэўскага ў Гродне, прыкметна стрымлівала развіццё тытунёвай вытворчасці ў Менску. Менскія фабрыкі заставаліся адносна дробнымі і спецыялізаваліся на вырабе недарагіх гатункаў папярос, тытуню і махоркі.
Славіліся якасцю сваёй прадукцыі крухмальна-патачны завод братоў Трэпель, півавараны завод «Багемія» сямейства Лекерт, шпалерныя фабрыкі Я.В. Хаюціна, І.С. Шыфмановіча, А.С. Эпштэйна.
У абутковай прамысловасці вядучымі прадпрыемствамі лічыліся фабрыкі «Арол», якая была адкрыта ў 1910 г. Таварыствам руска-амерыканскай механічнай вытворчасці абутку (Х.М. Перац, М.Р. Бацвіннік, Л.Б. Бешынг), «Русь» М.І. Забіцкера, «Праца» Г.І. Гольдберга, Ф.Я. Бенцмана, Л.Н. Гурвіча. Апошняя дзейнічала з 1910 г. Фабрыка Берлянда ўзнікла ў 1895 г., а ў 1913 г. яна перайшла да К.А. Сляпяна, які ўстанавіў на ёй электрычны рухавік.
Вядомай была прадукцыя менскіх цагельных заводаў інжынера Г.А. Каплана, Ф.Б. Сляпяна, кафлянага завода І.Я. Авербуха, прадукцыя якога ў 1909 г. атрымала залаты медаль на Сусветнай выстаўцы ў Рыме.
Карысталіся попытам вырабы шкляных прадпрыемстваў Менска — шклозаводаў Г.Я. Сыркіна, І.С. Бацвінніка, а таксама мылаварнага завода Б.Ш. Блімовіча. У 1876 г. з 280 купцоў Мінскай губерні 252 (90%) былі габрэямі, а ў 1886 г. - адпаведна 641 і 543. У Менску і павеце налічваўся 191 купец, у тым ліку 168 габрэяў.
Значны прыбытак у Менску атрымліваў французскі магазін мануфактурных тавараў гандлёвага дома «Г.Б. Веснік з С-мі».
Да папулярных у гараджан магазінаў адносіліся кнігарні В. Фрумкіна і Е. Фрэнкеля, фірменны магазін А.Г. Гурвіча, магазін пісьмовых прылад і галантарэі І.Х. Шапіры, буйнейшы ў Беларусі мэблевы магазін фірмы Л. Годэра, універсальны магазін братоў К. і Н. Боршч і Я. Ліфшыца і шэраг іншых.
Прыбытковым заставаўся лясны гандаль. Амаль усе буйнейшыя лесапрамыслоўцы Беларусі жылі ў Менску. Сярод іх выдзяляўся Б. Суцін.
У 1873 г. мясцовыя памешчыкі, лесапрамыслоўцы і купцы заснавалі Менскі камерцыйны банк. Сярод яго заснавальнікаў былі менскія купцы 1-й гільдыі Э.Я. Гурвіч, Х.Г. Лур'е і В.З. Рапапорт. У 1895 г. большая частка банкаўскіх акцый асела ў руках аднаго з буйнейшых банкіраў Расеі Я.С. Поляка.
1.8.1908 г. у Менску адкрылася аддзяленне Азоўска-Данскога банка з праўленнем у Пецярбургу. Кіраўніком аддзялення стаў Д.С. Ратнер, а яго намеснікам — Э.В. Віншток.
Менскае аддзяленне Паўночнага банка заснавана ў кастрычніку 1901 г. Узначальваў яго ў 1907 г. Л.М. Араноўскі, а ў 1908 г. С.С. Фрадкін.
На чале праўлення Купецкага таварыства ўзаемнага крэдыту знаходзіўся Л.В. Эліясберг, дырэктарам гарадскога Крэдытнага таварыства з'яўляўся Ф.І. Горын, старшынёй праўлення Рамеснага крэдытнага таварыства — І.С. Валкаміч, а старшынёй Гандлёва-прамысловага таварыства — С.Г. Ліфшыц.
Банкірскія канторы ўзначальвалі М.Я. Поляк і Вейсбрэм, І. Цукерман і Браўдэ, А. Лур'е і М.Г. Рапапорт.
Уладальнікамі большасці гасцініц Менска таксама былі габрэі.
Габрэі вызначаліся палітычнай актыўнасцю, аб чым сведчыць іх удзел У сацыялістычным і сіянісцкім руху.
У верасні 1897 г. у Вільні з'езд прадстаўнікоў габрэйскіх сацыял-дэмакратычных груп стварыў агульнарасейскуіо арганізацыю Бунд. Хутка ў Менску пачалі з'яўляцца бундаўскія газеты «Барацьба» і «Будзільнік» («Дэр Векер»). Бундаўцы прымалі актыўны ўдзел у 1 з'ездзе РСДРП. У сваёй дзейнасці яны значную ўвагу аддавалі развіццю культуры.
У 1902 г. у Менску адбылася Усерасейская сіянісцкая канферэнцыя, якая ўвайшла ў гісторыю пад назвай «Менскі сход». Канферэнцыя працягвалася з 2 да 10 верасня, на ёй прысутнічалі 562 дэлегаты, шмат гасцей і 70 карэспандэнтаў. На парадку дня галоўнымі былі арганізацыйнае пытанне і пытанне габрэйскай культуры. Дэмакратычную фракцыю канферэнцыі ўзначаліў Х. Вейцман, які пазней стаў адным з заснавальнікаў дзяржавы Ізраіль і першым яе прэзідэнтам.
У чэрвені 1903 г. была забаронена сіянісцкая дзейнасць у Расейскай імперыі. Узмацніўся антысемітызм, што выклікала рост эміграцыі габрэяў з Менска.
Частка габрэйскай моладзі, якая засталася і захаплялася сацыялістычнымі ідэямі, у пошуках вырашэння пытання пра лёс габрэяў, далучалася да Бунда, Паалей Цыёна, Партыі сацыялістаў-рэвалюцыянераў і іншых палітычных арганізацый.
Для павышэння культурнага ўзроўню яўрэйскага насельніцтва вызначальная роля адводзілася бібліятэкам. І. Нейфах, які пачаў сваю палітычную дзейнасць з удзелу ў «Народнай волі», неўзабаве перайшоў да культурна-асветнай працы сярод габрэяў. У 1879 г. заснаваў на вул. Койданаўскай (цяпер вул. Рэвалюцыйная) бібліятэку, названую яго імем. Прыватнымі габрэйскімі бібліятэкамі ў канцы XIX ст. валодалі Бампі і Л. Рабіновіч. У 1905—1906 гг. у Менску дзейнічала агульнадаступная габрэйская бібліятэка таварыства «Рука руплівых» з фондам 6300 кніг, з якіх 2600 габрэйскіх, і 1000 часопісаў.
Суботнімі вечарамі праводзіліся заняткі па габрэйскай гісторыі. Узрасла цікавасць да старажытнагабрэйскай мовы іўрыту. Дзякуючы настаўніку Мерлісу, які вывучаў мову ў Палесціне, а затым пасяліўся ў Менску, Камароўка стала вядомым раёнам, дзе вывучалі іўрыт галоўным чынам рамеснікі.
У пачатковых габрэйскіх школах (хедарах) дзецям выкладалі Тору (першыя 5 кніг Бібліі) меламеды (настаўнікі). Пасведчанні на званне меламеда выдавала Менская дырэкцыя народных вучылішчаў. Толькі пасля гэтага ён меў права «на заняткі па навучанні габрэйскіх дзяцей закону і веры, а таксама іх чытанню і пісьму па-габрэйску ў прыватных школах ці прыватных дамах або на ўласнай кватэры». Кошт такога пасведчання складаў на 2 гады 3 руб., у хедарах вучыліся дзеці 6—7-гадовага ўзросту.
Наступная за хедарамі ступень у традыцыйнай габрэйскай сістэме адукацыі ешыботы (іешывы). У іх вывучаўся Талмуд — збор дагматычных рэлігійна-этычных і прававых палажэнняў іудаізму. Ешыботы падзяляліся на пачатковыя, сярэднія і вышэйшыя. У пачатковых вучыліся хлопчыкі 10—15-гадовага ўзросту, у сярэдніх — 15—17-гадовага, у вышэйшых — юнакі, прыкладна 18—25-гадовага ўзросту. Выхаванцы вышэйшых ешыботаў атрымлівалі «сміхы» — пасведчанні аб засваенні 360 талмудысцкіх трактатаў, якія давалі званне рабіна і глыбокія веды ў галіне філасофіі, сацыялогіі, права, маралі, педагогікі, рэлігійных законаў, гігіены, культуры.
Паколькі прыём габрэяў у дзяржаўныя навучальныя ўстановы быў абмежаваны вызначаным працэнтам, габрэйскія дзеячы рабілі стаўку на стварэнне сваімі сіламі навучальных устаноў, у тым ліку бясплатных вячэрніх аднакласных школ для навучання габрэйскіх хлопчыкаў, жаночых габрэйскіх прафесіянальных школ з агульнаадукацыйным аддзяленнем, прыватных габрэйскіх 4-класных жаночых прагімназій, прыватнага габрэйскага рэальнага вучылішча Хайкіна.
У габрэйскіх навучальных установах працавалі ў асноўным рускія настаўнікі. Габрэйскія выкладчыкі мелі права выкладаць матэматыку, фізіку, замежныя мовы і габрэйскую гісторыю.
Выпускнікі навучальных устаноў — габрэі, пры наяўнасці сродкаў, адпраўляліся атрымліваць вышэйшую адукацыю ў Германію і іншыя замежныя краіны.
Прыкметна вырасла зацікаўленасць габрэйскай моладзі рознымі відамі мастацтва, асабліва тэатрам. У Менску перыядычна выступала габрэйская трупа «Інтымны тэатр» пад кіраўніцтвам Л. Міхтэрмана. Гастраліравалі ў 1906—1912 гг. таксама перасоўныя трупы Генфера, Сем-Адлера, Гардона і іншыя.
Асаблівае месца ў культурным жыцці габрэяў займалі сінагогі. Большасць з іх ствараліся паводле прафесіянальнай прыкметы. Адпаведна ў кожнай з іх была свая культура паводзін, на якую рабіў уплыў рабін. Два разы на тыдзень заходзілі габрэі ў сінагогу памаліцца, паслухаць гутарку рабіна, у неспрыяльнае надвор'е — проста пагрэцца каля печкі. Радавала мінакоў і прыезджых Галоўная (харальная) сінагога (цяпер у яе будынку знаходзіцца Нацыянальны акадэмічны рускі драматычны тэатр імя М.Горкага). Пабудавана яна па ініцыятыве ўрача І. Лунца на сродкі, сабраныя габрэямі Менска. У харальнай сінагозе спявалі буйнейшыя кантары свету.
Менскія кантарскія спевы мелі свае традыцыі, стыль, сваіх аўтарытэтаў. Некаторыя кантары вучыліся спевам у Пецярбургскай кансерваторыі, іншыя — у Адэсе і Кіеве. Спевы кантараў фарміравалі павагу да духоўных каштоўнасцей культуры.
Сярод простага габрэйскага насельніцтва поспехам карысталіся клезмеры, бадхены і выканаўцы хасідскіх песень. Клезмеры — музыканты, якія гралі на вяселлях, былі самавучкамі, але па-майстэрску валодалі сваімі інструментамі. У горадзе меліся спецыяльныя залы для вяселляў, гаспадары якіх бралі на сябе частаванне і поўнае абслугоўванне гасцей. Рамеснікі, калі даведваліся, што дачка ці сын прыхаджаніна засватаны, «скідваліся» і наладжвалі вясёлае шумнае вяселле ў адной з залаў. Запрашаліся клезмеры і бадхен — прафесіянал па вядзенні вяселля і забаве гасцей.
Хасідская сінагога «Койданаў-штыбл» на вул. Аляксандраўскай (цяпер вул. М.Багдановіча) прыцягвала многіх аматараў музыкі спевамі майстра хасідскіх песень Я. Целяханера (Якаў з мястэчка Целяханы).
Папулярнасцю карысталіся скрыпачы І. Жухавіцкі і Г. Саламонаў. Першы скончыў Венскую імператарскую кансерваторыю, працаваў выкладчыкам. Напісаў успаміны пра Менск і кнігу пра габрэйскі фальклор. Загінуў у Менскім гета разам з жонкай, дзецьмі, унукамі. Г. Саламонаў нарадзіўся ў 1875 г. у Менску. І. Жухавіцкі падрыхтаваў яго да паступлення ў Лейпцыгскую кансерваторыю, у якой пасля вучобы ён быў канцэртмайстрам. Потым Саламонаў працаваў у Нью-Йоркскай філармоніі, Віленскай кансерваторыі. У Беларускай кансерваторыі выкладаў з 1939 г. Разам з жонкай у 1943 г. ён таксама загінуў у Менскім гета.
Існаваў у горадзе шэраг дабрачынных арганізацый, якія дапамагалі незаможным габрэям. З XIX ст. у сінагогах меліся касы ўзаемадапамогі. Дзейнічалі таксама Таварыства дабрачынцаў для аказання дапамогі збяднелым камерсантам, сталовая з таннымі абедамі, Таварыства дапамогі хворым і адзінокім, Жаночае таварыства дапамогі хворым, Таварыства дапамогі незаможным нявестам, гасцініца для бедных прыезджых.
У пачатку XX ст. хутка расшыраўся габрэйскі бясплатны бальнічны комплекс. Узводзіліся на ахвяраванні па ініцыятыве У. Лур'е бальніца на 75 ложкаў, дамы для састарэлых і псіхічнахворых, аптэка, лазня, сад, сінагога, разбіваўся сад (цяпер раён 3-й клінічнай бальніцы). У першыя гады XX ст. пабудавана бальніца на 100 ложкаў для псіхічнахворых. На сродкі Ш. Ліўшыца і на ўшанаванне памяці пра яго рана памерлую дачку быў узведзены прыгожы будынак на 30 ложкаў для тыфозных хворых.
На свята Вялікадня ўсе беднякі-габрэі горада атрымлівалі мацу, віно, мяса. Камітэт, які кіраваў начлежным домам, бясплатна накіроўваў урачоў да хворых. Дабрачыннасцю займаліся і іншыя таварыствы.
На дабрачынныя сродкі пабудавана рэлігійная школа па вывучэнні законаў іудаізму і асноў габрэйскага пісьма «Талмуд-Тора». На рагу вуліц Нямігі і Ракаўскай на прасторным двары з фруктовым садам узвялі 2 будынкі з вучэбнымі пакоямі, інтэрнат для 40 сірот. Усяго ў школе навучалася 600 чалавек.
У гады 1-й сусветнай вайны ў Менск прыбыло шмат бежанцаў. Габрэйскія грамадскія дзеячы на чале з галоўным рабінам горада разгарнулі дзейнасць па іх уладкаванні. Створаны камітэт дапамогі адначасова з забеспячэннем бежанцаў харчаваннем, жыллём і адзеннем адкрываў школы для іх дзяцей.
Менскі Савет рабочых і салдацкіх дэпутатаў, створаны 17.3.1917 г., узначальваў Б.П. Позерн. Сіяніст Ю.Д. Бруцкус быў выбраны дэпутатам Устаноўчага сходу ад Менскай губерні.
Летам 1917 г. Менскі сацыял-дэмакратычны камітэт Бунда ўдзельнічаў у выбарах у гарадскую думу. Старшынёй яе стаў А.І. Вайнштэйн, а сакратаром — Я. Гурвіч. Чатыры бундаўцы ўвайшлі ў Выканаўчы камітэт Менскага Савета і два — у рэдакцыю газеты «Известия Совета рабочих и солдатских депутатов».
У ліпені 1917 г. у Менску быў створаны Камітэт прадстаўнікоў сіянісцкіх арганізацый Менска, Віцебска і Магілёва, а ў верасні адбылася канферэнцыя дэлегатаў 189 сіянісцкіх арганізацый, якія налічвалі 75 тыс. членаў. Са снежня пачала выходзіць легальная сіянісцкая газета «Дэр ід» («Габрэй»).
У пачатку студзеня 1918 г. праведзена канферэнцыя габрэйскіх салдат. У ёй прынялі ўдзел 21 сіяніст, 10 паалейцыяністаў, 5 бундаўцаў і 1 бальшавік. Пачала выдавацца на ідыш сіянісцкая газета «Дэр ідышэр салдат» («Габрэйскі салдат»), якую рэдагаваў Крупкін. На рускай мове выходзіў часопіс «Хе-хавер» («Сябра») — орган аднайменнай сіянісцкай студэнцкай арганізацыі. Было створана аддзяленне арганізацыі «Гехалуц».
Пасля аднаўлення савецкай улады ў Менску ў снежні 1918 г. усе габрэйскія выданні, акрамя бундаўскіх, былі забаронены. На выбарах у Менскі гарсавет перамогу атрымалі бальшавікі. У новы склад Савета ўвайшло 7 бальшавікоў, 2 паалейцыяністы, 2 бундаўцы і 1 меншавік.
У студзені 1919 г. ЦК «Гехалуца» з Петраграда быў пераведзены ў Менск, куды прыбылі яго кіраўнікі на чале з І. Трумпельдорам. Ён арганізаваў у горадзе курсы па вывучэнні гісторыі Палесціны і валоданні зброяй. Пры набліжэнні да Менска часцей польскай арміі Трумпельдор з групай сваіх прыхільнікаў адбыў у Палесціну.
У студзені 1919 г. была створана Габрэйская камуністычная партыя Беларусі (праз месяц перайменавана ў Габрэйскі камуністычны саюз), а ў маі ў Менску арганізаваны 1-ы Менскі батальён бундаўцаў і паалейцыяністаў.
У перыяд польскай акупацыі ў Менску прайшлі габрэйскія пагромы. Польскія салдаты ўрываліся ў сінагогі, апаганьвалі і рвалі Торы, рэзалі бароды старым габрэям, ганялі габрэяў на цяжкія работы нават па суботах і ў святы дзень. Габрэя, на якога даносілі, што ён падтрымлівае бальшавікоў, маглі расстраляць.
У канцы студзеня 1920 г. у Менску адбылася канферэнцыя па выбранні праўлення габрэйскай абшчыны. Паводле некаторых крыніц, у яе рабоце прыняў удзел 121 дэлегат. Ганаровым прэзідэнтам «Народнага савета», які з'яўляўся кіруючым органам усіх габрэйскіх абшчын Беларусі, быў выбраны сіяніст І. Бергер, сакратаром — сіяніст М. Рабіновіч.
Пасля адыходу з Менска польскіх войск габрэйская абшчына, як прадстаўнічая адзінка насельніцтва, перастала існаваць.
Утварэнне мяжы аселасці непасрэдна звязана з усталяваннем улады царызму на далучаных да Расеі землях у выніку падзелаў Рэчы Паспалітай. Указам ад 23.12.1791 г. Кацярына II забараніла габрэям запісвацца ў купецкае саслоўе расейскіх гарадоў і партоў, а дазволіла мець правы «грамадзянства і мяшчанства» толькі ў межах беларускіх губерняў і Таўрычаскай вобласці. Права аселага жыхарства і купецка-мяшчанскіх заняткаў для габрэяў было дазволена ў 10 новаўтвораных губернях указам ад 23.9.1794 г. габрэям-купцам і мяшчанам з 3.5.1795 г. забаранялася перамяшчацца з губерні ў губерню.
У адпаведнасці з палажэннем 1835 г. у мяжу габрэйскай аселасці ўключылі 15 губерняў, у тым ліку і Мінскую. Але дазволілі габрэям па-за яе мяжой набываць нерухомасць (акрамя маёнткаў, населеных сялянамі), засноўваць земляробчыя калоніі і фабрыкі. З абмежавальнага заканадаўства выключаліся купцы 1-й гільдыі (указ 1859), асобы з вышэйшай (1861) і сярэдняй адукацыяй (1865, 1866, 1872), рамеснікі, механікі, вінакуры (1865), аптэкары, дантысты, фельчары, павітухі (1879), ваеннаслужачыя па рэкруцкім наборы з сем'ямі (1860, 1867). Заканадаўчыя абмежаванні габрэяў у грамадзянска-маёмасных правах канчаткова ліквідаваны Часовым урадам 2.4.1917 г.
* * *
У пачатку XX ст. Менск становіцца буйным прамысловым і культурным цэнтрам Беларусі. Шляхамі зносін горад быў цесна звязаны з іншымі рэгіёнамі Расейскай імперыі, што садзейнічала развіццю дзейнасці розных палітычных арганізацый, у тым ліку і габрэйскіх. Паводле статыстычных дадзеных за 1909 г., габрэі складалі 43,3% насельніцтва Менска.
Яны прымалі ўдзел як у гарадскім, так і ў губернскім самакіраванні. З 41 галоснага Менскай гарадской думы ў 1909—1913 гг. чатыры былі габрэямі: М.І. Поляк, В.М. Браўдэ, М.Г. Ляўкоў і В.М. Стучынскі. У канцылярыі менскага губернатара існавала пасада «вучоны габрэй». Распарадчыкам Менскага купецкага сходу ў 1911 г. з'яўлялася Д.Н. Шапіра, а старшынёй старшынь — А.М. Бейленсон.
У канцы ХІХ—пачатку XX ст. менскія габрэі займалі трывалае месца ў эканоміцы не толькі Менска, але і ўсёй Беларусі.
Буйнейшы ў дарэвалюцыйнай Беларусі Кашарскі машынабудаўнічы і чыгунаметалургічны завод у 1881 г. быў заснаваны на базе невялікай кузні прадпрымальнікам Н.Я. Якабсонам на Кашырскай плошчы. У канцы 1900 г. суполка Кашарскага завода «Якабсон і К"» аб'яднялася з гандлёвым домам Г.Л. Ліфшыца, які валодаў машынабудаўнічым (вакзальным) заводам. Такім чынам узнікла новая суполка «Якабсон, Ліфшыц і К"». Да 1913 г. 2 машынабудаўнічыя заводы таварыства стварылі адзіны вытворчы комплекс з гадавым абаротам 1 млн. 149,6 тыс. руб., агульнай колькасцю рабочых 350 чалавек і магутнасцю рухавікоў 100 конскіх сіл.
У 1897 г. інжынеры І.В. Залкінд і Г.В. Вільбушэвіч заснавалі машынабудаўнічы завод «Тэхнолаг», які спачатку называўся інжынерна-механічнай майстэрняй. У 1913 г. тут працавала каля 190 рабочых, а гадавы абарот складаў 294,2 тыс. руб.
У 1908 г. пачаў дзейнічаць чыгуна-ліцейны завод «Гігант», які ў 1912 г. быў перайменаваны ў завод «Энергія» таварыства Ш.А. Поляка, Л.І. Дорскага і Д.С. Семенюка.
Тытунёвая фабрыка купчыхі Р.М. Цукерман-Давідзон была пабудавана ў 1883 г., а тытунёвая фабрыка купчыхі С.М. Гінзбург была заснавана ў 1899 г.
Трэцяя фабрыка тытуню належала Б.Ф. Харліпу. Гаспадары тытунёвых фабрык узгаднялі паміж сабой аб'ёмы вытворчасці, цэны і ўмовы збыту прадукцыі. Але канкурэнцыя з боку буйных тытунёвых прадпрыемстваў, як, напрыклад, фабрыка Шарашэўскага ў Гродне, прыкметна стрымлівала развіццё тытунёвай вытворчасці ў Менску. Менскія фабрыкі заставаліся адносна дробнымі і спецыялізаваліся на вырабе недарагіх гатункаў папярос, тытуню і махоркі.
Славіліся якасцю сваёй прадукцыі крухмальна-патачны завод братоў Трэпель, півавараны завод «Багемія» сямейства Лекерт, шпалерныя фабрыкі Я.В. Хаюціна, І.С. Шыфмановіча, А.С. Эпштэйна.
У абутковай прамысловасці вядучымі прадпрыемствамі лічыліся фабрыкі «Арол», якая была адкрыта ў 1910 г. Таварыствам руска-амерыканскай механічнай вытворчасці абутку (Х.М. Перац, М.Р. Бацвіннік, Л.Б. Бешынг), «Русь» М.І. Забіцкера, «Праца» Г.І. Гольдберга, Ф.Я. Бенцмана, Л.Н. Гурвіча. Апошняя дзейнічала з 1910 г. Фабрыка Берлянда ўзнікла ў 1895 г., а ў 1913 г. яна перайшла да К.А. Сляпяна, які ўстанавіў на ёй электрычны рухавік.
Вядомай была прадукцыя менскіх цагельных заводаў інжынера Г.А. Каплана, Ф.Б. Сляпяна, кафлянага завода І.Я. Авербуха, прадукцыя якога ў 1909 г. атрымала залаты медаль на Сусветнай выстаўцы ў Рыме.
Карысталіся попытам вырабы шкляных прадпрыемстваў Менска — шклозаводаў Г.Я. Сыркіна, І.С. Бацвінніка, а таксама мылаварнага завода Б.Ш. Блімовіча. У 1876 г. з 280 купцоў Мінскай губерні 252 (90%) былі габрэямі, а ў 1886 г. - адпаведна 641 і 543. У Менску і павеце налічваўся 191 купец, у тым ліку 168 габрэяў.
Значны прыбытак у Менску атрымліваў французскі магазін мануфактурных тавараў гандлёвага дома «Г.Б. Веснік з С-мі».
Да папулярных у гараджан магазінаў адносіліся кнігарні В. Фрумкіна і Е. Фрэнкеля, фірменны магазін А.Г. Гурвіча, магазін пісьмовых прылад і галантарэі І.Х. Шапіры, буйнейшы ў Беларусі мэблевы магазін фірмы Л. Годэра, універсальны магазін братоў К. і Н. Боршч і Я. Ліфшыца і шэраг іншых.
Прыбытковым заставаўся лясны гандаль. Амаль усе буйнейшыя лесапрамыслоўцы Беларусі жылі ў Менску. Сярод іх выдзяляўся Б. Суцін.
У 1873 г. мясцовыя памешчыкі, лесапрамыслоўцы і купцы заснавалі Менскі камерцыйны банк. Сярод яго заснавальнікаў былі менскія купцы 1-й гільдыі Э.Я. Гурвіч, Х.Г. Лур'е і В.З. Рапапорт. У 1895 г. большая частка банкаўскіх акцый асела ў руках аднаго з буйнейшых банкіраў Расеі Я.С. Поляка.
1.8.1908 г. у Менску адкрылася аддзяленне Азоўска-Данскога банка з праўленнем у Пецярбургу. Кіраўніком аддзялення стаў Д.С. Ратнер, а яго намеснікам — Э.В. Віншток.
Менскае аддзяленне Паўночнага банка заснавана ў кастрычніку 1901 г. Узначальваў яго ў 1907 г. Л.М. Араноўскі, а ў 1908 г. С.С. Фрадкін.
На чале праўлення Купецкага таварыства ўзаемнага крэдыту знаходзіўся Л.В. Эліясберг, дырэктарам гарадскога Крэдытнага таварыства з'яўляўся Ф.І. Горын, старшынёй праўлення Рамеснага крэдытнага таварыства — І.С. Валкаміч, а старшынёй Гандлёва-прамысловага таварыства — С.Г. Ліфшыц.
Банкірскія канторы ўзначальвалі М.Я. Поляк і Вейсбрэм, І. Цукерман і Браўдэ, А. Лур'е і М.Г. Рапапорт.
Уладальнікамі большасці гасцініц Менска таксама былі габрэі.
Габрэі вызначаліся палітычнай актыўнасцю, аб чым сведчыць іх удзел У сацыялістычным і сіянісцкім руху.
У верасні 1897 г. у Вільні з'езд прадстаўнікоў габрэйскіх сацыял-дэмакратычных груп стварыў агульнарасейскуіо арганізацыю Бунд. Хутка ў Менску пачалі з'яўляцца бундаўскія газеты «Барацьба» і «Будзільнік» («Дэр Векер»). Бундаўцы прымалі актыўны ўдзел у 1 з'ездзе РСДРП. У сваёй дзейнасці яны значную ўвагу аддавалі развіццю культуры.
У 1902 г. у Менску адбылася Усерасейская сіянісцкая канферэнцыя, якая ўвайшла ў гісторыю пад назвай «Менскі сход». Канферэнцыя працягвалася з 2 да 10 верасня, на ёй прысутнічалі 562 дэлегаты, шмат гасцей і 70 карэспандэнтаў. На парадку дня галоўнымі былі арганізацыйнае пытанне і пытанне габрэйскай культуры. Дэмакратычную фракцыю канферэнцыі ўзначаліў Х. Вейцман, які пазней стаў адным з заснавальнікаў дзяржавы Ізраіль і першым яе прэзідэнтам.
У чэрвені 1903 г. была забаронена сіянісцкая дзейнасць у Расейскай імперыі. Узмацніўся антысемітызм, што выклікала рост эміграцыі габрэяў з Менска.
Частка габрэйскай моладзі, якая засталася і захаплялася сацыялістычнымі ідэямі, у пошуках вырашэння пытання пра лёс габрэяў, далучалася да Бунда, Паалей Цыёна, Партыі сацыялістаў-рэвалюцыянераў і іншых палітычных арганізацый.
Для павышэння культурнага ўзроўню яўрэйскага насельніцтва вызначальная роля адводзілася бібліятэкам. І. Нейфах, які пачаў сваю палітычную дзейнасць з удзелу ў «Народнай волі», неўзабаве перайшоў да культурна-асветнай працы сярод габрэяў. У 1879 г. заснаваў на вул. Койданаўскай (цяпер вул. Рэвалюцыйная) бібліятэку, названую яго імем. Прыватнымі габрэйскімі бібліятэкамі ў канцы XIX ст. валодалі Бампі і Л. Рабіновіч. У 1905—1906 гг. у Менску дзейнічала агульнадаступная габрэйская бібліятэка таварыства «Рука руплівых» з фондам 6300 кніг, з якіх 2600 габрэйскіх, і 1000 часопісаў.
Суботнімі вечарамі праводзіліся заняткі па габрэйскай гісторыі. Узрасла цікавасць да старажытнагабрэйскай мовы іўрыту. Дзякуючы настаўніку Мерлісу, які вывучаў мову ў Палесціне, а затым пасяліўся ў Менску, Камароўка стала вядомым раёнам, дзе вывучалі іўрыт галоўным чынам рамеснікі.
У пачатковых габрэйскіх школах (хедарах) дзецям выкладалі Тору (першыя 5 кніг Бібліі) меламеды (настаўнікі). Пасведчанні на званне меламеда выдавала Менская дырэкцыя народных вучылішчаў. Толькі пасля гэтага ён меў права «на заняткі па навучанні габрэйскіх дзяцей закону і веры, а таксама іх чытанню і пісьму па-габрэйску ў прыватных школах ці прыватных дамах або на ўласнай кватэры». Кошт такога пасведчання складаў на 2 гады 3 руб., у хедарах вучыліся дзеці 6—7-гадовага ўзросту.
Наступная за хедарамі ступень у традыцыйнай габрэйскай сістэме адукацыі ешыботы (іешывы). У іх вывучаўся Талмуд — збор дагматычных рэлігійна-этычных і прававых палажэнняў іудаізму. Ешыботы падзяляліся на пачатковыя, сярэднія і вышэйшыя. У пачатковых вучыліся хлопчыкі 10—15-гадовага ўзросту, у сярэдніх — 15—17-гадовага, у вышэйшых — юнакі, прыкладна 18—25-гадовага ўзросту. Выхаванцы вышэйшых ешыботаў атрымлівалі «сміхы» — пасведчанні аб засваенні 360 талмудысцкіх трактатаў, якія давалі званне рабіна і глыбокія веды ў галіне філасофіі, сацыялогіі, права, маралі, педагогікі, рэлігійных законаў, гігіены, культуры.
Паколькі прыём габрэяў у дзяржаўныя навучальныя ўстановы быў абмежаваны вызначаным працэнтам, габрэйскія дзеячы рабілі стаўку на стварэнне сваімі сіламі навучальных устаноў, у тым ліку бясплатных вячэрніх аднакласных школ для навучання габрэйскіх хлопчыкаў, жаночых габрэйскіх прафесіянальных школ з агульнаадукацыйным аддзяленнем, прыватных габрэйскіх 4-класных жаночых прагімназій, прыватнага габрэйскага рэальнага вучылішча Хайкіна.
У габрэйскіх навучальных установах працавалі ў асноўным рускія настаўнікі. Габрэйскія выкладчыкі мелі права выкладаць матэматыку, фізіку, замежныя мовы і габрэйскую гісторыю.
Выпускнікі навучальных устаноў — габрэі, пры наяўнасці сродкаў, адпраўляліся атрымліваць вышэйшую адукацыю ў Германію і іншыя замежныя краіны.
Прыкметна вырасла зацікаўленасць габрэйскай моладзі рознымі відамі мастацтва, асабліва тэатрам. У Менску перыядычна выступала габрэйская трупа «Інтымны тэатр» пад кіраўніцтвам Л. Міхтэрмана. Гастраліравалі ў 1906—1912 гг. таксама перасоўныя трупы Генфера, Сем-Адлера, Гардона і іншыя.
Асаблівае месца ў культурным жыцці габрэяў займалі сінагогі. Большасць з іх ствараліся паводле прафесіянальнай прыкметы. Адпаведна ў кожнай з іх была свая культура паводзін, на якую рабіў уплыў рабін. Два разы на тыдзень заходзілі габрэі ў сінагогу памаліцца, паслухаць гутарку рабіна, у неспрыяльнае надвор'е — проста пагрэцца каля печкі. Радавала мінакоў і прыезджых Галоўная (харальная) сінагога (цяпер у яе будынку знаходзіцца Нацыянальны акадэмічны рускі драматычны тэатр імя М.Горкага). Пабудавана яна па ініцыятыве ўрача І. Лунца на сродкі, сабраныя габрэямі Менска. У харальнай сінагозе спявалі буйнейшыя кантары свету.
Менскія кантарскія спевы мелі свае традыцыі, стыль, сваіх аўтарытэтаў. Некаторыя кантары вучыліся спевам у Пецярбургскай кансерваторыі, іншыя — у Адэсе і Кіеве. Спевы кантараў фарміравалі павагу да духоўных каштоўнасцей культуры.
Сярод простага габрэйскага насельніцтва поспехам карысталіся клезмеры, бадхены і выканаўцы хасідскіх песень. Клезмеры — музыканты, якія гралі на вяселлях, былі самавучкамі, але па-майстэрску валодалі сваімі інструментамі. У горадзе меліся спецыяльныя залы для вяселляў, гаспадары якіх бралі на сябе частаванне і поўнае абслугоўванне гасцей. Рамеснікі, калі даведваліся, што дачка ці сын прыхаджаніна засватаны, «скідваліся» і наладжвалі вясёлае шумнае вяселле ў адной з залаў. Запрашаліся клезмеры і бадхен — прафесіянал па вядзенні вяселля і забаве гасцей.
Хасідская сінагога «Койданаў-штыбл» на вул. Аляксандраўскай (цяпер вул. М.Багдановіча) прыцягвала многіх аматараў музыкі спевамі майстра хасідскіх песень Я. Целяханера (Якаў з мястэчка Целяханы).
Папулярнасцю карысталіся скрыпачы І. Жухавіцкі і Г. Саламонаў. Першы скончыў Венскую імператарскую кансерваторыю, працаваў выкладчыкам. Напісаў успаміны пра Менск і кнігу пра габрэйскі фальклор. Загінуў у Менскім гета разам з жонкай, дзецьмі, унукамі. Г. Саламонаў нарадзіўся ў 1875 г. у Менску. І. Жухавіцкі падрыхтаваў яго да паступлення ў Лейпцыгскую кансерваторыю, у якой пасля вучобы ён быў канцэртмайстрам. Потым Саламонаў працаваў у Нью-Йоркскай філармоніі, Віленскай кансерваторыі. У Беларускай кансерваторыі выкладаў з 1939 г. Разам з жонкай у 1943 г. ён таксама загінуў у Менскім гета.
Існаваў у горадзе шэраг дабрачынных арганізацый, якія дапамагалі незаможным габрэям. З XIX ст. у сінагогах меліся касы ўзаемадапамогі. Дзейнічалі таксама Таварыства дабрачынцаў для аказання дапамогі збяднелым камерсантам, сталовая з таннымі абедамі, Таварыства дапамогі хворым і адзінокім, Жаночае таварыства дапамогі хворым, Таварыства дапамогі незаможным нявестам, гасцініца для бедных прыезджых.
У пачатку XX ст. хутка расшыраўся габрэйскі бясплатны бальнічны комплекс. Узводзіліся на ахвяраванні па ініцыятыве У. Лур'е бальніца на 75 ложкаў, дамы для састарэлых і псіхічнахворых, аптэка, лазня, сад, сінагога, разбіваўся сад (цяпер раён 3-й клінічнай бальніцы). У першыя гады XX ст. пабудавана бальніца на 100 ложкаў для псіхічнахворых. На сродкі Ш. Ліўшыца і на ўшанаванне памяці пра яго рана памерлую дачку быў узведзены прыгожы будынак на 30 ложкаў для тыфозных хворых.
На свята Вялікадня ўсе беднякі-габрэі горада атрымлівалі мацу, віно, мяса. Камітэт, які кіраваў начлежным домам, бясплатна накіроўваў урачоў да хворых. Дабрачыннасцю займаліся і іншыя таварыствы.
На дабрачынныя сродкі пабудавана рэлігійная школа па вывучэнні законаў іудаізму і асноў габрэйскага пісьма «Талмуд-Тора». На рагу вуліц Нямігі і Ракаўскай на прасторным двары з фруктовым садам узвялі 2 будынкі з вучэбнымі пакоямі, інтэрнат для 40 сірот. Усяго ў школе навучалася 600 чалавек.
У гады 1-й сусветнай вайны ў Менск прыбыло шмат бежанцаў. Габрэйскія грамадскія дзеячы на чале з галоўным рабінам горада разгарнулі дзейнасць па іх уладкаванні. Створаны камітэт дапамогі адначасова з забеспячэннем бежанцаў харчаваннем, жыллём і адзеннем адкрываў школы для іх дзяцей.
Менскі Савет рабочых і салдацкіх дэпутатаў, створаны 17.3.1917 г., узначальваў Б.П. Позерн. Сіяніст Ю.Д. Бруцкус быў выбраны дэпутатам Устаноўчага сходу ад Менскай губерні.
Летам 1917 г. Менскі сацыял-дэмакратычны камітэт Бунда ўдзельнічаў у выбарах у гарадскую думу. Старшынёй яе стаў А.І. Вайнштэйн, а сакратаром — Я. Гурвіч. Чатыры бундаўцы ўвайшлі ў Выканаўчы камітэт Менскага Савета і два — у рэдакцыю газеты «Известия Совета рабочих и солдатских депутатов».
У ліпені 1917 г. у Менску быў створаны Камітэт прадстаўнікоў сіянісцкіх арганізацый Менска, Віцебска і Магілёва, а ў верасні адбылася канферэнцыя дэлегатаў 189 сіянісцкіх арганізацый, якія налічвалі 75 тыс. членаў. Са снежня пачала выходзіць легальная сіянісцкая газета «Дэр ід» («Габрэй»).
У пачатку студзеня 1918 г. праведзена канферэнцыя габрэйскіх салдат. У ёй прынялі ўдзел 21 сіяніст, 10 паалейцыяністаў, 5 бундаўцаў і 1 бальшавік. Пачала выдавацца на ідыш сіянісцкая газета «Дэр ідышэр салдат» («Габрэйскі салдат»), якую рэдагаваў Крупкін. На рускай мове выходзіў часопіс «Хе-хавер» («Сябра») — орган аднайменнай сіянісцкай студэнцкай арганізацыі. Было створана аддзяленне арганізацыі «Гехалуц».
Пасля аднаўлення савецкай улады ў Менску ў снежні 1918 г. усе габрэйскія выданні, акрамя бундаўскіх, былі забаронены. На выбарах у Менскі гарсавет перамогу атрымалі бальшавікі. У новы склад Савета ўвайшло 7 бальшавікоў, 2 паалейцыяністы, 2 бундаўцы і 1 меншавік.
У студзені 1919 г. ЦК «Гехалуца» з Петраграда быў пераведзены ў Менск, куды прыбылі яго кіраўнікі на чале з І. Трумпельдорам. Ён арганізаваў у горадзе курсы па вывучэнні гісторыі Палесціны і валоданні зброяй. Пры набліжэнні да Менска часцей польскай арміі Трумпельдор з групай сваіх прыхільнікаў адбыў у Палесціну.
У студзені 1919 г. была створана Габрэйская камуністычная партыя Беларусі (праз месяц перайменавана ў Габрэйскі камуністычны саюз), а ў маі ў Менску арганізаваны 1-ы Менскі батальён бундаўцаў і паалейцыяністаў.
У перыяд польскай акупацыі ў Менску прайшлі габрэйскія пагромы. Польскія салдаты ўрываліся ў сінагогі, апаганьвалі і рвалі Торы, рэзалі бароды старым габрэям, ганялі габрэяў на цяжкія работы нават па суботах і ў святы дзень. Габрэя, на якога даносілі, што ён падтрымлівае бальшавікоў, маглі расстраляць.
У канцы студзеня 1920 г. у Менску адбылася канферэнцыя па выбранні праўлення габрэйскай абшчыны. Паводле некаторых крыніц, у яе рабоце прыняў удзел 121 дэлегат. Ганаровым прэзідэнтам «Народнага савета», які з'яўляўся кіруючым органам усіх габрэйскіх абшчын Беларусі, быў выбраны сіяніст І. Бергер, сакратаром — сіяніст М. Рабіновіч.
Пасля адыходу з Менска польскіх войск габрэйская абшчына, як прадстаўнічая адзінка насельніцтва, перастала існаваць.
Літ.:
Э.Р. Іофе
Памяць. Мінск. кн. 2
Мінск, Белта, 2002
Паведамленні
Find information about family LALITOWICZ-KALITOWITSCH maried with Kornélia SAWICKA.
http://www.alphamille.fr ...
I research my family. Could you help me to find information. My family's name is Weiner (Shmuel, Morris, Bela). All this family lived in Minsk and Bobruisk between 1800 and 1930. Thanks. ...
I research my family. Could you help me. I'm french but my family's name is KALITOWICZ. all this family lived in Minsk between 1800 and 1930. Thanks. ...