Могілкі габрэйскія | Мінск (Менск)

Больш фотаздымкаў (27) >>

Мяжой габрэйскай аселасці ў 1791—1917 гг. называлася частка тэрыторыі Расейскай імперыі, якую не дазвалялася пакідаць габрэям без урадавага дазволу.

Утварэнне мяжы аселасці непасрэдна звязана з усталяваннем улады царызму на далучаных да Расеі землях у выніку падзелаў Рэчы Паспалітай. Указам ад 23.12.1791 г. Кацярына II забараніла габрэям запісвацца ў купецкае саслоўе расейскіх гарадоў і партоў, а дазволіла мець правы «грамадзянства і мяшчанства» толькі ў межах беларускіх губерняў і Таўрычаскай вобласці. Права аселага жыхарства і купецка-мяшчанскіх заняткаў для габрэяў было дазволена ў 10 новаўтвораных губернях указам ад 23.9.1794 г. габрэям-купцам і мяшчанам з 3.5.1795 г. забаранялася перамяшчацца з губерні ў губерню.

У адпаведнасці з палажэннем 1835 г. у мяжу габрэйскай аселасці ўключылі 15 губерняў, у тым ліку і Мінскую. Але дазволілі габрэям па-за яе мяжой набываць нерухомасць (акрамя маёнткаў, населеных сялянамі), засноўваць земляробчыя калоніі і фабрыкі. З абмежавальнага заканадаўства выключаліся купцы 1-й гільдыі (указ 1859), асобы з вышэйшай (1861) і сярэдняй адукацыяй (1865, 1866, 1872), рамеснікі, механікі, вінакуры (1865), аптэкары, дантысты, фельчары, павітухі (1879), ваеннаслужачыя па рэкруцкім наборы з сем'ямі (1860, 1867). Заканадаўчыя абмежаванні габрэяў у грамадзянска-маёмасных правах канчаткова ліквідаваны Часовым урадам 2.4.1917 г.

* * *

У пачатку XX ст. Менск становіцца буйным прамысловым і культурным цэнтрам Беларусі. Шляхамі зносін горад быў цесна звязаны з іншымі рэгіёнамі Расейскай імперыі, што садзейнічала развіццю дзейнасці розных палітычных арганізацый, у тым ліку і габрэйскіх. Паводле статыстычных дадзеных за 1909 г., габрэі складалі 43,3% насельніцтва Менска.

Яны прымалі ўдзел як у гарадскім, так і ў губернскім самакіраванні. З 41 галоснага Менскай гарадской думы ў 1909—1913 гг. чатыры былі габрэямі: М.І. Поляк, В.М. Браўдэ, М.Г. Ляўкоў і В.М. Стучынскі. У канцылярыі менскага губернатара існавала пасада «вучоны габрэй». Распарадчыкам Менскага купецкага сходу ў 1911 г. з'яўлялася Д.Н. Шапіра, а старшынёй старшынь — А.М. Бейленсон.

У канцы ХІХ—пачатку XX ст. менскія габрэі займалі трывалае месца ў эканоміцы не толькі Менска, але і ўсёй Беларусі.

Буйнейшы ў дарэвалюцыйнай Беларусі Кашарскі машынабудаўнічы і чыгунаметалургічны завод у 1881 г. быў заснаваны на базе невялікай кузні прадпрымальнікам Н.Я. Якабсонам на Кашырскай плошчы. У канцы 1900 г. суполка Кашарскага завода «Якабсон і К"» аб'яднялася з гандлёвым домам Г.Л. Ліфшыца, які валодаў машынабудаўнічым (вакзальным) заводам. Такім чынам узнікла новая суполка «Якабсон, Ліфшыц і К"». Да 1913 г. 2 машынабудаўнічыя заводы таварыства стварылі адзіны вытворчы комплекс з гадавым абаротам 1 млн. 149,6 тыс. руб., агульнай колькасцю рабочых 350 чалавек і магутнасцю рухавікоў 100 конскіх сіл.

У 1897 г. інжынеры І.В. Залкінд і Г.В. Вільбушэвіч заснавалі машынабудаўнічы завод «Тэхнолаг», які спачатку называўся інжынерна-механічнай майстэрняй. У 1913 г. тут працавала каля 190 рабочых, а гадавы абарот складаў 294,2 тыс. руб.

У 1908 г. пачаў дзейнічаць чыгуна-ліцейны завод «Гігант», які ў 1912 г. быў перайменаваны ў завод «Энергія» таварыства Ш.А. Поляка, Л.І. Дорскага і Д.С. Семенюка.

Тытунёвая фабрыка купчыхі Р.М. Цукерман-Давідзон была пабудавана ў 1883 г., а тытунёвая фабрыка купчыхі С.М. Гінзбург была заснавана ў 1899 г.

Трэцяя фабрыка тытуню належала Б.Ф. Харліпу. Гаспадары тытунёвых фабрык узгаднялі паміж сабой аб'ёмы вытворчасці, цэны і ўмовы збыту прадукцыі. Але канкурэнцыя з боку буйных тытунёвых прадпрыемстваў, як, напрыклад, фабрыка Шарашэўскага ў Гродне, прыкметна стрымлівала развіццё тытунёвай вытворчасці ў Менску. Менскія фабрыкі заставаліся адносна дробнымі і спецыялізаваліся на вырабе недарагіх гатункаў папярос, тытуню і махоркі.

Славіліся якасцю сваёй прадукцыі крухмальна-патачны завод братоў Трэпель, півавараны завод «Багемія» сямейства Лекерт, шпалерныя фабрыкі Я.В. Хаюціна, І.С. Шыфмановіча, А.С. Эпштэйна.

У абутковай прамысловасці вядучымі прадпрыемствамі лічыліся фабрыкі «Арол», якая была адкрыта ў 1910 г. Таварыствам руска-амерыканскай механічнай вытворчасці абутку (Х.М. Перац, М.Р. Бацвіннік, Л.Б. Бешынг), «Русь» М.І. Забіцкера, «Праца» Г.І. Гольдберга, Ф.Я. Бенцмана, Л.Н. Гурвіча. Апошняя дзейнічала з 1910 г. Фабрыка Берлянда ўзнікла ў 1895 г., а ў 1913 г. яна перайшла да К.А. Сляпяна, які ўстанавіў на ёй электрычны рухавік.

Вядомай была прадукцыя менскіх цагельных заводаў інжынера Г.А. Каплана, Ф.Б. Сляпяна, кафлянага завода І.Я. Авербуха, прадукцыя якога ў 1909 г. атрымала залаты медаль на Сусветнай выстаўцы ў Рыме.

Карысталіся попытам вырабы шкляных прадпрыемстваў Менска — шклозаводаў Г.Я. Сыркіна, І.С. Бацвінніка, а таксама мылаварнага завода Б.Ш. Блімовіча. У 1876 г. з 280 купцоў Мінскай губерні 252 (90%) былі габрэямі, а ў 1886 г. - адпаведна 641 і 543. У Менску і павеце налічваўся 191 купец, у тым ліку 168 габрэяў.

Значны прыбытак у Менску атрымліваў французскі магазін мануфактурных тавараў гандлёвага дома «Г.Б. Веснік з С-мі».

Да папулярных у гараджан магазінаў адносіліся кнігарні В. Фрумкіна і Е. Фрэнкеля, фірменны магазін А.Г. Гурвіча, магазін пісьмовых прылад і галантарэі І.Х. Шапіры, буйнейшы ў Беларусі мэблевы магазін фірмы Л. Годэра, універсальны магазін братоў К. і Н. Боршч і Я. Ліфшыца і шэраг іншых.

Прыбытковым заставаўся лясны гандаль. Амаль усе буйнейшыя лесапрамыслоўцы Беларусі жылі ў Менску. Сярод іх выдзяляўся Б. Суцін.

У 1873 г. мясцовыя памешчыкі, лесапрамыслоўцы і купцы заснавалі Менскі камерцыйны банк. Сярод яго заснавальнікаў былі менскія купцы 1-й гільдыі Э.Я. Гурвіч, Х.Г. Лур'е і В.З. Рапапорт. У 1895 г. большая частка банкаўскіх акцый асела ў руках аднаго з буйнейшых банкіраў Расеі Я.С. Поляка.

1.8.1908 г. у Менску адкрылася аддзяленне Азоўска-Данскога банка з праўленнем у Пецярбургу. Кіраўніком аддзялення стаў Д.С. Ратнер, а яго намеснікам — Э.В. Віншток.

Менскае аддзяленне Паўночнага банка заснавана ў кастрычніку 1901 г. Узначальваў яго ў 1907 г. Л.М. Араноўскі, а ў 1908 г. С.С. Фрадкін.

На чале праўлення Купецкага таварыства ўзаемнага крэдыту знаходзіўся Л.В. Эліясберг, дырэктарам гарадскога Крэдытнага таварыства з'яўляўся Ф.І. Горын, старшынёй праўлення Рамеснага крэдытнага таварыства — І.С. Валкаміч, а старшынёй Гандлёва-прамысловага таварыства — С.Г. Ліфшыц.

Банкірскія канторы ўзначальвалі М.Я. Поляк і Вейсбрэм, І. Цукерман і Браўдэ, А. Лур'е і М.Г. Рапапорт.

Уладальнікамі большасці гасцініц Менска таксама былі габрэі.

Габрэі вызначаліся палітычнай актыўнасцю, аб чым сведчыць іх удзел У сацыялістычным і сіянісцкім руху.

У верасні 1897 г. у Вільні з'езд прадстаўнікоў габрэйскіх сацыял-дэмакратычных груп стварыў агульнарасейскуіо арганізацыю Бунд. Хутка ў Менску пачалі з'яўляцца бундаўскія газеты «Барацьба» і «Будзільнік» («Дэр Векер»). Бундаўцы прымалі актыўны ўдзел у 1 з'ездзе РСДРП. У сваёй дзейнасці яны значную ўвагу аддавалі развіццю культуры.

У 1902 г. у Менску адбылася Усерасейская сіянісцкая канферэнцыя, якая ўвайшла ў гісторыю пад назвай «Менскі сход». Канферэнцыя працягвалася з 2 да 10 верасня, на ёй прысутнічалі 562 дэлегаты, шмат гасцей і 70 карэспандэнтаў. На парадку дня галоўнымі былі арганізацыйнае пытанне і пытанне габрэйскай культуры. Дэмакратычную фракцыю канферэнцыі ўзначаліў Х. Вейцман, які пазней стаў адным з заснавальнікаў дзяржавы Ізраіль і першым яе прэзідэнтам.

У чэрвені 1903 г. была забаронена сіянісцкая дзейнасць у Расейскай імперыі. Узмацніўся антысемітызм, што выклікала рост эміграцыі габрэяў з Менска.

Частка габрэйскай моладзі, якая засталася і захаплялася сацыялістычнымі ідэямі, у пошуках вырашэння пытання пра лёс габрэяў, далучалася да Бунда, Паалей Цыёна, Партыі сацыялістаў-рэвалюцыянераў і іншых палітычных арганізацый.

Для павышэння культурнага ўзроўню яўрэйскага насельніцтва вызначальная роля адводзілася бібліятэкам. І. Нейфах, які пачаў сваю палітычную дзейнасць з удзелу ў «Народнай волі», неўзабаве перайшоў да культурна-асветнай працы сярод габрэяў. У 1879 г. заснаваў на вул. Койданаўскай (цяпер вул. Рэвалюцыйная) бібліятэку, названую яго імем. Прыватнымі габрэйскімі бібліятэкамі ў канцы XIX ст. валодалі Бампі і Л. Рабіновіч. У 1905—1906 гг. у Менску дзейнічала агульнадаступная габрэйская бібліятэка таварыства «Рука руплівых» з фондам 6300 кніг, з якіх 2600 габрэйскіх, і 1000 часопісаў.

Суботнімі вечарамі праводзіліся заняткі па габрэйскай гісторыі. Узрасла цікавасць да старажытнагабрэйскай мовы іўрыту. Дзякуючы настаўніку Мерлісу, які вывучаў мову ў Палесціне, а затым пасяліўся ў Менску, Камароўка стала вядомым раёнам, дзе вывучалі іўрыт галоўным чынам рамеснікі.

У пачатковых габрэйскіх школах (хедарах) дзецям выкладалі Тору (першыя 5 кніг Бібліі) меламеды (настаўнікі). Пасведчанні на званне меламеда выдавала Менская дырэкцыя народных вучылішчаў. Толькі пасля гэтага ён меў права «на заняткі па навучанні габрэйскіх дзяцей закону і веры, а таксама іх чытанню і пісьму па-габрэйску ў прыватных школах ці прыватных дамах або на ўласнай кватэры». Кошт такога пасведчання складаў на 2 гады 3 руб., у хедарах вучыліся дзеці 6—7-гадовага ўзросту.

Наступная за хедарамі ступень у традыцыйнай габрэйскай сістэме адукацыі ешыботы (іешывы). У іх вывучаўся Талмуд — збор дагматычных рэлігійна-этычных і прававых палажэнняў іудаізму. Ешыботы падзяляліся на пачатковыя, сярэднія і вышэйшыя. У пачатковых вучыліся хлопчыкі 10—15-гадовага ўзросту, у сярэдніх — 15—17-гадовага, у вышэйшых — юнакі, прыкладна 18—25-гадовага ўзросту. Выхаванцы вышэйшых ешыботаў атрымлівалі «сміхы» — пасведчанні аб засваенні 360 талмудысцкіх трактатаў, якія давалі званне рабіна і глыбокія веды ў галіне філасофіі, сацыялогіі, права, маралі, педагогікі, рэлігійных законаў, гігіены, культуры.

Паколькі прыём габрэяў у дзяржаўныя навучальныя ўстановы быў абмежаваны вызначаным працэнтам, габрэйскія дзеячы рабілі стаўку на стварэнне сваімі сіламі навучальных устаноў, у тым ліку бясплатных вячэрніх аднакласных школ для навучання габрэйскіх хлопчыкаў, жаночых габрэйскіх прафесіянальных школ з агульнаадукацыйным аддзяленнем, прыватных габрэйскіх 4-класных жаночых прагімназій, прыватнага габрэйскага рэальнага вучылішча Хайкіна.

У габрэйскіх навучальных установах працавалі ў асноўным рускія настаўнікі. Габрэйскія выкладчыкі мелі права выкладаць матэматыку, фізіку, замежныя мовы і габрэйскую гісторыю.

Выпускнікі навучальных устаноў — габрэі, пры наяўнасці сродкаў, адпраўляліся атрымліваць вышэйшую адукацыю ў Германію і іншыя замежныя краіны.

Прыкметна вырасла зацікаўленасць габрэйскай моладзі рознымі відамі мастацтва, асабліва тэатрам. У Менску перыядычна выступала габрэйская трупа «Інтымны тэатр» пад кіраўніцтвам Л. Міхтэрмана. Гастраліравалі ў 1906—1912 гг. таксама перасоўныя трупы Генфера, Сем-Адлера, Гардона і іншыя.

Асаблівае месца ў культурным жыцці габрэяў займалі сінагогі. Большасць з іх ствараліся паводле прафесіянальнай прыкметы. Адпаведна ў кожнай з іх была свая культура паводзін, на якую рабіў уплыў рабін. Два разы на тыдзень заходзілі габрэі ў сінагогу памаліцца, паслухаць гутарку рабіна, у неспрыяльнае надвор'е — проста пагрэцца каля печкі. Радавала мінакоў і прыезджых Галоўная (харальная) сінагога (цяпер у яе будынку знаходзіцца Нацыянальны акадэмічны рускі драматычны тэатр імя М.Горкага). Пабудавана яна па ініцыятыве ўрача І. Лунца на сродкі, сабраныя габрэямі Менска. У харальнай сінагозе спявалі буйнейшыя кантары свету.

Менскія кантарскія спевы мелі свае традыцыі, стыль, сваіх аўтарытэтаў. Некаторыя кантары вучыліся спевам у Пецярбургскай кансерваторыі, іншыя — у Адэсе і Кіеве. Спевы кантараў фарміравалі павагу да духоўных каштоўнасцей культуры.

Сярод простага габрэйскага насельніцтва поспехам карысталіся клезмеры, бадхены і выканаўцы хасідскіх песень. Клезмеры — музыканты, якія гралі на вяселлях, былі самавучкамі, але па-майстэрску валодалі сваімі інструментамі. У горадзе меліся спецыяльныя залы для вяселляў, гаспадары якіх бралі на сябе частаванне і поўнае абслугоўванне гасцей. Рамеснікі, калі даведваліся, што дачка ці сын прыхаджаніна засватаны, «скідваліся» і наладжвалі вясёлае шумнае вяселле ў адной з залаў. Запрашаліся клезмеры і бадхен — прафесіянал па вядзенні вяселля і забаве гасцей.

Хасідская сінагога «Койданаў-штыбл» на вул. Аляксандраўскай (цяпер вул. М.Багдановіча) прыцягвала многіх аматараў музыкі спевамі майстра хасідскіх песень Я. Целяханера (Якаў з мястэчка Целяханы).

Папулярнасцю карысталіся скрыпачы І. Жухавіцкі і Г. Саламонаў. Першы скончыў Венскую імператарскую кансерваторыю, працаваў выкладчыкам. Напісаў успаміны пра Менск і кнігу пра габрэйскі фальклор. Загінуў у Менскім гета разам з жонкай, дзецьмі, унукамі. Г. Саламонаў нарадзіўся ў 1875 г. у Менску. І. Жухавіцкі падрыхтаваў яго да паступлення ў Лейпцыгскую кансерваторыю, у якой пасля вучобы ён быў канцэртмайстрам. Потым Саламонаў працаваў у Нью-Йоркскай філармоніі, Віленскай кансерваторыі. У Беларускай кансерваторыі выкладаў з 1939 г. Разам з жонкай у 1943 г. ён таксама загінуў у Менскім гета.

Існаваў у горадзе шэраг дабрачынных арганізацый, якія дапамагалі незаможным габрэям. З XIX ст. у сінагогах меліся касы ўзаемадапамогі. Дзейнічалі таксама Таварыства дабрачынцаў для аказання дапамогі збяднелым камерсантам, сталовая з таннымі абедамі, Таварыства дапамогі хворым і адзінокім, Жаночае таварыства дапамогі хворым, Таварыства дапамогі незаможным нявестам, гасцініца для бедных прыезджых.

У пачатку XX ст. хутка расшыраўся габрэйскі бясплатны бальнічны комплекс. Узводзіліся на ахвяраванні па ініцыятыве У. Лур'е бальніца на 75 ложкаў, дамы для састарэлых і псіхічнахворых, аптэка, лазня, сад, сінагога, разбіваўся сад (цяпер раён 3-й клінічнай бальніцы). У першыя гады XX ст. пабудавана бальніца на 100 ложкаў для псіхічнахворых. На сродкі Ш. Ліўшыца і на ўшанаванне памяці пра яго рана памерлую дачку быў узведзены прыгожы будынак на 30 ложкаў для тыфозных хворых.

На свята Вялікадня ўсе беднякі-габрэі горада атрымлівалі мацу, віно, мяса. Камітэт, які кіраваў начлежным домам, бясплатна накіроўваў урачоў да хворых. Дабрачыннасцю займаліся і іншыя таварыствы.

На дабрачынныя сродкі пабудавана рэлігійная школа па вывучэнні законаў іудаізму і асноў габрэйскага пісьма «Талмуд-Тора». На рагу вуліц Нямігі і Ракаўскай на прасторным двары з фруктовым садам узвялі 2 будынкі з вучэбнымі пакоямі, інтэрнат для 40 сірот. Усяго ў школе навучалася 600 чалавек.

У гады 1-й сусветнай вайны ў Менск прыбыло шмат бежанцаў. Габрэйскія грамадскія дзеячы на чале з галоўным рабінам горада разгарнулі дзейнасць па іх уладкаванні. Створаны камітэт дапамогі адначасова з забеспячэннем бежанцаў харчаваннем, жыллём і адзеннем адкрываў школы для іх дзяцей.

Менскі Савет рабочых і салдацкіх дэпутатаў, створаны 17.3.1917 г., узначальваў Б.П. Позерн. Сіяніст Ю.Д. Бруцкус быў выбраны дэпутатам Устаноўчага сходу ад Менскай губерні.

Летам 1917 г. Менскі сацыял-дэмакратычны камітэт Бунда ўдзельнічаў у выбарах у гарадскую думу. Старшынёй яе стаў А.І. Вайнштэйн, а сакратаром — Я. Гурвіч. Чатыры бундаўцы ўвайшлі ў Выканаўчы камітэт Менскага Савета і два — у рэдакцыю газеты «Известия Совета рабочих и солдатских депутатов».

У ліпені 1917 г. у Менску быў створаны Камітэт прадстаўнікоў сіянісцкіх арганізацый Менска, Віцебска і Магілёва, а ў верасні адбылася канферэнцыя дэлегатаў 189 сіянісцкіх арганізацый, якія налічвалі 75 тыс. членаў. Са снежня пачала выходзіць легальная сіянісцкая газета «Дэр ід» («Габрэй»).

У пачатку студзеня 1918 г. праведзена канферэнцыя габрэйскіх салдат. У ёй прынялі ўдзел 21 сіяніст, 10 паалейцыяністаў, 5 бундаўцаў і 1 бальшавік. Пачала выдавацца на ідыш сіянісцкая газета «Дэр ідышэр салдат» («Габрэйскі салдат»), якую рэдагаваў Крупкін. На рускай мове выходзіў часопіс «Хе-хавер» («Сябра») — орган аднайменнай сіянісцкай студэнцкай арганізацыі. Было створана аддзяленне арганізацыі «Гехалуц».

Пасля аднаўлення савецкай улады ў Менску ў снежні 1918 г. усе габрэйскія выданні, акрамя бундаўскіх, былі забаронены. На выбарах у Менскі гарсавет перамогу атрымалі бальшавікі. У новы склад Савета ўвайшло 7 бальшавікоў, 2 паалейцыяністы, 2 бундаўцы і 1 меншавік.

У студзені 1919 г. ЦК «Гехалуца» з Петраграда быў пераведзены ў Менск, куды прыбылі яго кіраўнікі на чале з І. Трумпельдорам. Ён арганізаваў у горадзе курсы па вывучэнні гісторыі Палесціны і валоданні зброяй. Пры набліжэнні да Менска часцей польскай арміі Трумпельдор з групай сваіх прыхільнікаў адбыў у Палесціну.

У студзені 1919 г. была створана Габрэйская камуністычная партыя Беларусі (праз месяц перайменавана ў Габрэйскі камуністычны саюз), а ў маі ў Менску арганізаваны 1-ы Менскі батальён бундаўцаў і паалейцыяністаў.

У перыяд польскай акупацыі ў Менску прайшлі габрэйскія пагромы. Польскія салдаты ўрываліся ў сінагогі, апаганьвалі і рвалі Торы, рэзалі бароды старым габрэям, ганялі габрэяў на цяжкія работы нават па суботах і ў святы дзень. Габрэя, на якога даносілі, што ён падтрымлівае бальшавікоў, маглі расстраляць.

У канцы студзеня 1920 г. у Менску адбылася канферэнцыя па выбранні праўлення габрэйскай абшчыны. Паводле некаторых крыніц, у яе рабоце прыняў удзел 121 дэлегат. Ганаровым прэзідэнтам «Народнага савета», які з'яўляўся кіруючым органам усіх габрэйскіх абшчын Беларусі, быў выбраны сіяніст І. Бергер, сакратаром — сіяніст М. Рабіновіч.

Пасля адыходу з Менска польскіх войск габрэйская абшчына, як прадстаўнічая адзінка насельніцтва, перастала існаваць.

Літ.:
Э.Р. Іофе
Памяць. Мінск. кн. 2
Мінск, Белта, 2002