Касцёл Святога Тамаша Аквінскага і кляштар дамініканаў | Мінск (Менск)

Касцёл Святога Тамаша Аквінскага і дамініканскі кляштар у Менску

Кляштар ордэна дамініканцаў у Менску знаходзіўся ў паўднёва-ўсходняй частцы ансамбля Верхняга Рынку, абмежаванай вуліцамі Валоцкай (цяпер вул. Інтэрнацыянальная) і Дамініканскай (вул. Энгельса). У Менску браты-прапаведнікі з'явіліся першымі з рыма-каталіцкіх законных ордэнаў. У розных гістарычных матэрыялах, якія датычаць кляштара, прыводзяцца розныя даты яго заснавання: 1605, 1619, 1626 гг. і інш. Таму будзем спасылацца на дакумент, у якім, хаця ён і не самы старажытны, ёсць разгорнутае апісанне тых падзеяў: кляштар з касцёлам з дрэва ў 1600 г. пачала будаваць Зоф'я Слушка, народжаная Завіша.

У 1605 г. менская шляхта ў гонар перамогі над маскоўскім войскам сабрала ахвяраванні, што атрымалі назву «капытковы збор» (па іншых звестках мясцовая шляхта арганізавала збор у фонд на пабудову кляштара — падатак, які назвалі "капытковым", паколькі плата бралася за провад кожнага каня праз гарадскую браму). На гэтыя сродкі быў заснаваны дамініканскі кляштар. Такім чынам, касцёл і кляштар хутка былі скончаныя, і ўжо на генеральнай капітуле 1605 г. у Рыме ордэн дамініканцаў прыняў іх як дарунак. Пасля гэтага фундатарка выпісала манахаў з Вільні і яны пасяліліся тут. А ў хуткім часе менскі ваявода Пётра Тышкевіч дакупіў пляц на рагу Высокага Рынку пры скрыжаванні вуліцаў Валоцкай і Дамініканскай і ў 1613 г. (па інш. звестках па фундушы 1640 г. Марцыбеліны Глебовіч) пачаў будаваць для дамініканцаў каменны касцёл і кляштарны корпус. У сваю чаргу, У. Дзянісаў цытуе дакумент 1623 г., дзе дамініканскі касцёл вызначаецца як «нядаўна закладзены», а таксама данясенне сярэдзіны XVII ст. з Менску маскоўскага ваяводы Васіля Якаўлева, што «костел... добре велик, каменной и высок» і што з яго можна весці «полковой, подошвенны и мушкетный бой». Апошні фундуш на будаўніцтва касцёла М. Шчакаціхін адносіць да 1640 г. З гэтага вынікае, што ён быў змураваны ў 1620—1640 гг. і асвячоны ў гонар св. Тамаша Аквінскага, самага славутага прадстаўніка дамініканскага ордэна, філосафа і прапаведніка. Такім чынам, да сярэдзіны ХVІІ ст. у гэтай частцы Менску быў узведзены касцёл і кляштар на 12 манахаў. Як і паўсюль у ВКЛ, дамініканцы займаліся адукацыяй насельніцтва, таму і пры іх менскім асяродку дзейнічала школа.

Узвядзенне кляштарных муроў скончылася толькі ў 1703 г., а ў 1709 г. была пачата рэстаўрацыя касцёла. Галоўны фасад атрымаў незвычайную «ансамблевую» кампазіцыю - стварэнне двух планаў-куліс, разгорнутых у прасторы.

Першы план стварала незвычайная ўваходная брама, пастаўленая на адлегласці, па восі сіметрыі касцёла. Яна складалася з дзвюх сіметрычных трох'ярусных вежаў-званіц пастаяннага чацверыковага сячэння, з арыгінальным завяршэннем у выглядзе чатырох дыяганальна размешчаных магутных валют, увенчаных барочнымі сігнатуркамі. Вежы злучаў уваходны порцік, вырашаны накшталт трыумфальнай аркі. Паколькі першыя травеі бакавых нефаў касцёла заняты купальнымі капліцамі, ствараецца ўражанне, што з іх нібыта зняты і высунуты наперад груваздкія прызматычныя вежы-званіцы. Яно яшчэ больш узмацняецца дыспрапарцыянальнасцю магутных завяршэнняў бакавых частак брамы.

Другі план прасторава-разгорнутай кампазіцыі складае непасрэдна фасад, якому ўласціва незвычайнае вырашэнне з нетрадыцыйнай трактоўкай люстэркавай сіметрыі: вось сіметрыі падкрэслена не ярусамі праёмаў, як звычайна, а прасценкамі паміж імі. Усё гэта надавала менскаму касцёлу дамініканцаў самабытнае мастацкае аблічча, што толькі ўскосна суадносіцца з «сармацкім» барока. Пэўным чынам адбілася на ім апошняя рэканструкцыя ў канцы XVIII ст. Існуе кантракт 1781 г. паміж настаяцелем кляштара Бенедыктам Рыбчынскім, мінскім бурмістрам і старшынёй цэха муляраў Андрэем Макарэвічам на выкананне будаўнічых работ, выяўлены Э. Лапацінскім.

Касцёл уяўляў сабой бязвежавую трохнававую святыню з прамавугольнай апсідай. Багата дэкараваны шматпрофільнымі крывалінейнымі гзымсамі, гладкімі і руставанымі пілястрамі, галоўны фасад завяршаўся фігурным франтонам з валютамі, над якім узвышалася невялічкая вежа пад купалам з карункавым крыжам. Асабліва цікавае размяшчэнне дзвюх капліцаў пры галоўным фасадзе: быццам дзве невысокія вежы іх завяршалі вялікія светлавыя 8-гранныя барабаны пад купалам і з галоўкамі. Цэнтральная нава касцёла перакрывалася цыліндрычным скляпеннем, бакавыя — крыжовымі.

Інтэр'ер святыні вызначаўся пышнасцю і багаццем дэкаратыўнага афармлення, быў распісаны фрэскамі, уключаў — і ў гэтым дамініканскі касцёл пераўзыходзіў усе касцёлы Менску і Менскай дыяцэзіі — ажно 14 разьбяных драўляных і стукавых алтароў. Вялікі алтар з абразом св. Тамаша быў на «сцяне ў оптыцы маляваны», злева ад яго знаходзіліся алтары Панны Марыі Ружанцовай, св. Тадэвуша, св. Барбары, св. Вінцэнта, св. Кацярыны і св. Міхала; справа — алтары Укрыжавання, св. Дамініка, Беззаганнага Пачацця Панны Марыі, св.Яцка і св.Яна Непамука. Яшчэ 2 алтары былі ў капліцах; у левай, фундацыі Глябовічаў, — пад тытулам св. Марыі Магдалены, у правай, распісанай фрэскамі Мукі Пана, фундацыі Завішаў, — пад тытулам Маці Божай Балеснай. Упрыгожвалі інтэр'ер і 8 гербаў ініцыятараў «капытковага збору» на гзымсах. На хорах над нартэксам стаяў самы вялізны і прыгожы ў Менску арган — на 24 галасы.

Да правага боку прэзбітэрыя яшчэ ў 1703 г. быў прыбудаваны «ў адну лінію» 2-павярховы кляштарны корпус, уваходная частка якога пазначалася рызалітам з фігурным франтонам. Планіроўка корпуса была калідоравай, памяшканні перакрываліся крыжовымі скляпеннямі. За кляштарным корпусам знаходзіўся сад і драўляныя гаспадарчыя пабудовы — 2 флігелі, свіран, стайня.

Пасля ўтварэння Менскай дыяцэзіі ў 1798 г. частку корпуса дамініканскага кляштара перадалі пад рэзідэнцыю біскупа. Пасля пажару 1809 г., які знішчыў менскую фару на Траецкай гары, яе парафія лікам у 3000 вернікаў была прыпісаная да касцёла св. Тамаша, і ў такім выглядзе дамініканскі кляштар дзейнічаў да 1832 г., калі яго скасавалі, а манахаў выслалі.

Касцёл быў пераведзены ў ранг парафіяльных і рэкансэкраваны як нашчадак фары пад тытулам Найсвяцейшай Тройцы. З 1840 г. Траецкую парафію перавялі ў касцёл на Залатой Горцы, а былы дамініканскі кляштар перабудавалі пад каталіцкую семінарыю. Пры гэтым ўнутраная прастора святыні была падзеленая перакрыццямі на 3 паверхі, з якіх першыя 2 займалі клерыкі, а на 3-м мясцілася капліца св. Тадэвуша. Пасля закрыцця семінарыі ў 1869 г. увесь комплекс прыстасавалі пад казармы і афіцэрскі клуб. Каля 1907 г. верх франтона касцёла быў разабраны, на ягоным месцы з'явілася драўляная назіральная пажарная вышка. Тады канчаткова разабралі ўнікальны орган, якім яшчэ ў 1697 году захапляўся стольнік Пятра I Талстой, які наведаў Менск.

Выдатны помнік барока — комплекс былога дамініканскага кляштара — ужо 5 ліпеня 1926 г. быў аб'яўлены помнікам архітэктуры, які знаходзіцца пад аховай дзяржавы. У 1945-м БССР атрымала кантрыбуцыю ад Нямеччыны за пашкоджаны помнік культавага дойлідства. У канцы 40-х у касцёле выкананы працы па яго першаснай кансервацыі. Аднак у 1950 г. кіраўніцтва БССР канчаткова зацвердзіла новы генплан Цэнтральнага пляца, паводле якога ў яе цэнтры ўзводзіўся манумент Сталіну, а на месцы былога кляштара разбіваўся сквер. Храм, які перажыў дзесятак войнаў, узрывалі ў мірны час, пад покрывам ночы. Дынаміт вырываў з цела касцёла аскепкі цэглы, але доўга не мог адолець трохметровыя сцены. Яго камені тут жа леглі ў падмуркі новых будынкаў Менску.

У 1985 г. на Кастрычніцкам пляцу распачалося будаўніцтва Палаца Рэспублікі, а ў 1986-м археолагі адкапалі падмуркі дамініканскага касцёла Святога Томаша Аквінскага. Яго сцены месцамі дасягалі трохметровай таўшчыні, на фасадах выявілі байніцы ніжняга бою, прыстасаваныя для страляніны з мушкетаў. Зянон Пазняк, які прымаў удзел у раскопках дваццацігадовай даўнасці, у адным з артыкулаў успамінаў, што калі археолагі дабраліся да пласта XVII стагоддзя, то натыкнуліся на некалькі дзясяткаў шкілетаў з праламанымі альбо прастрэленымі чарапамі.

Скляпы - усё, што засталося ад касцёла Тамаша Аквінскага, - дбайна закансерваваныя і чакаюць свайго даследчыка. Аб мажлівасці рэканструкцыі касцёла па старых чарцяжах сёння гавораць усе часцей і гучней.

Літ.:
Каталіцкія святыні
Мінск, "Про Хрысто", 2003
Т.В. Габрусь
Мураваныя харалы
Мінск, "Ураджай", 2001
Христофор Хилькевич
Минск: 400 лет под крестом доминиканцев
Газета "Туризм и Отдых", 18.02.2005

Архіўныя здымкі з кніг:
Каталіцкія святыні
Мінск, "Про Хрысто", 2003
Воспоминание о городе
История Минска в фотографиях из коллекции Василия Каледы
Минск, "Четыре Четверти", 2004
Віталь Кірычэнка
Мінск. Гісторыя пасляваеннага аднаўлення
Мінск, "Беларусь", 2004