Касцёл Дасканалага Зачацця Найсвяцейшай Панны Марыi, святых Юзафа i Станiслава Косткi і кляштар езуітаў | Навагрудак

Касьцёл і калегіюм езуітаў у Наваградку

Касьцёл езуітаў у Наваградку ўжо даўно не існуе. Не захаваліся аніякія выяўленчыя матэрыялы. Апісальныя крыніцы таксама вельмі скупыя. Засталася адно гісторыя калегіюма, што пісалася па бягучых справах і адсылалася ў Рым звычайна раз на тры гады.

Езуіцкі комплекс займаў прадоўгаваты ўчастак, што цягнуўся ад рынку на ўсход, між вуліцай Траецкай з поўдня, а з поўначы вуліцай, што ішла ярам ля падножжа замкавай гары. Заходнюю частку займалі шырокія могілкі з касьцёлам, што стаяў вольна, пасярэдзіне ўчастка стаяў калегіюм, які цягнуўся з поўдня на поўнач, амаль ад вуліцы да вуліцы; нарэсьце, усходняя частка зьмяшчала шырокае падвор’е з гаспадарчымі будынкамі.

Фундацыя

Першапачаткова езуіты наязджалі зь Нясьвіжа і на запрашэньне пробашча Марціна Градоўскага рабілі казаньні ў Наваградзкай фары. У 1623 Ян Галаўня, харужы наваградзкі, запісаў ім вёску, а ягоная жонка Ганна з Кавэнчынскіх адпісала 10 тыс флорэнаў. Каля 1626 Ян Машынскі даў 5 тыс на пакупку пляцу і ўласным коштам збудаваў драўляны дом і касьцёл. З 1631 ужо існуе афіцыйная рэзыдэнцыя. У 1644 пробашч наваградзкі, канонік віленскі Марцін Градоўскі даў шчодрую ахвяру на пабудову мураванай школы.

У верасні 1655 у Наваградак уварваліся казакі і спалілі касьцёл і драўляны дом. У 1662 біскуп уніяцкі Габрыэль Календа перадаў езуітам разбураны касьцёл грэцкага абраду з вёскі Рута, які быў перанесены да места і перададзены для ўжытку 8 сьнежня.

Пабудова касьцёла

Пасьля спусташэньняў маскоўскай вайны доўгім часам не было заможных фундатараў. Нарэсьце Багуслаў Уняхоўскі, пісар земскі наваградзкі і маршалак трыбуналу з жонкай Барбарай з Дунінаў узяўся фінансаваць пабудову мураванага касьцёла. Вуглавы камень асьвяціў віленскі біскуп Канстанцін Бжастоўскі ў дзень 26 VII 1687 г.

Нарэсьце, 23 VIII 1716 (праз 30 гадоў) ён жа кансэкраваў касьцёл пад назвай Дасканалага Зачацьця Найсьвяцейшай Панны Марыі, а таксама сьвятых Юзафа і Станіслава Косткі. Касьцёл быў арыентаваны заходнім фасадам да паўночнага кута рынку. Меў дзьве вежы, крытыя бляхай, а на іх два званы і гадзіньнік. Падлога мармуровая. Вокнаў з жалезнымі кратамі – чатырнаццаць і яшчэ чатырнаццаць бяз кратаў. Па абодвух бакох вялікага альтара дзьве сакрыстыі, левая – зь цёмным прысенкам, без вакна. Дах на касьцёле пакрыты дахоўкай.

Зь інвэнтара не вынікае, якім быў кшталт касьцёла. Згадка ў хроніцы пад 1687, што касьцёл мусіў трымацца на дзесяці слупох дазваляе дадумаць, што ён быў трохнававы, шасьціпралётны. Вынікае, што па прасторавай будове касьцёл быў падобны да касьцёлаў у Сьвятой Ліпцы альбо ў Пултуску. Тут не было б нічога дзіўнага, бо згаданыя касьцёлы ўзводзіліся ў адзін час. Вельмі верагодна, што тут выкарыстоўваўся шматкроць адзін і той жа праект з малымі толькі зьменамі. Напэўна, іначай выглядалі прысенак і вежы. У XVIII ст касьцёл перабудавалі. Ён тады атрымаў стукавыя альтары і мураваныя шаломы вежаў.

Пабудова калегіюма

Першапачаткова езуіты мяшкалі ў драўляным будынку. Мураваную рэзыдэнцыю збудавалі ў 1650-1657 гг. У 1676 да яе адбудавалі драўляную сталовую і кухню. Пад 1699 занатаванае будаўніцтва гадзіньнікавай вежы на рэзыдэнцыі.

Барбара з Дунінаў, якая па сьмерці мужа, Багуслава Ўняхоўскага, выйшла паўторна замуж за Міхала Патоцкага, падстолія літоўскага 12 XII 1705 выставіла дакумант фундацыйны, які прызначаў апісаныя вёскі на ўтрыманьне калегіюма. Толькі ў 1713 збудавалі тры жылыя пакоі і дамок са спавядальняй. Скончылі іх у 1717 г.

У 1714 генерал ордэну ўзьняў рэзыдэнцыю да годнасьці калегіюма і ейнага кіраўніка Казімера Дэлявальле менаваў першым рэктарам.

Другую частку калегіюма разам з аптэкай пачалі будаваць у 1725 г. Далейшая частка, у кірунку касьцёла, будавалася ў 1735-38 гг. Тут месьцілася дамавая капліца. Да той новай часткі перанесьлі таксама аптэку.

Паблізу калегіюма стаялі гаспадарчыя будынкі і школа, шматкроць зьнішчаная і адбудаваная. Паблізу ад калегіюма на краі мескага ўзгор’я ў 1764 паставілі вятрак. У 1704 збудавалі канвікт для шляхецкай моладзі, напэўна, драўляны.

Адзіны мураваны будынак на гаспадарскім падвор’і ўзьведзены ў 1758-62 гг. Ён меў тры паверхі. Унізе зьмяшчалася кузьня, сталярная майстэрня і розныя склады, вышэй – кравецкая майстэрня, бурсы, гасьцявыя пакоі, яшчэ вышэй – шпіхлер.

Далейшы лёс

Па скасаваньні ордэну ў 1773 паезуіцкія будынкі перайшлі ў грамадзкую ўласнасьць. У 1786 касьцёл набліжаецца да руіны, тынк, карнізы адпадаюць, дах працякае, абразы ў альтарох гніюць празь вільгаць.

У 1798 быў складзены плян места, на якім пазначанае палажэньне касьцёла. У 1797 школу перадалі пад кіраваньне дамініканаў і, праўдападобна, перанесьлі будынак да іх. Касьцёл стаяў яшчэ ў 1802, бо тады зь яго вежы зьнялі званы і адаслалі да Вільні да касьцёла сьвятога Казімера. Потым касьцёл прызначылі да разборкі, а ягоную цэглу ўжылі на будаўніцтва крамаў і корчмаў на рынку. Дакладна невядома, калі ён зьнік з паверхні зямлі, але ў любым разе гэтак рана, што ня трапіў ні на які малюнак.

Паводле (скарочана):
Ежы Пашэнда, Кракаў
Przeglad Wshodni, tom VII, zeszyt 4(28) 2001.
Поўная версія гісторыі касьцёла езуітаў у Наваградку ў фармаце PDF
(пераклад: Шулаеў Андрэй)