Выбраныя здымкі
Помнікі на месцы пахаваньня Францішка Багушэвіча і ягоных сваякоў Фота © Viktar Kalinouski |
Фота © Жалубоўскі С. |
Францішак Багушэвіч. Фота 1889 г. Фота © Жалубоўскі С. |
Францішак Бенядзікт Багушэвіч нарадзіўся 21 сакавіка 1840 г. у "двары Свіраны" (цяпер Віленскі раён Летувы). Неўзабаве не надта заможная шляхоцкая сям'я пераехала ў спадчынны маёнтак Кушляны Ашмянскага павета, дзе і прайшло дзяцінства будучага пісьменніка. Адтуль ён выправіўся па навуку ў Віленскую гімназію, у якой быў у спісе «няздольных уносіць вызначаную за навучанне плату». Гімназічнымі сябрамі Францішка былі Цітус і Канстанцін Далеўскія, Юллян Чарноўскі, Жыгімонт (Зыгмунт) Мінейка, якія сталі пазней актыўнымі ўдзельнікамі паўстання 1863 г.
Гімназію Багушэвіч скончыў у ліку чатырох найлепшых выпускнікоў і ў 1861 г. паступіў на фізічна-матэматычны факультэт Пецярбургскага ўніверсітэта. Але вучыцца ў сталіцы яму не давялося: разам з іншымі студэнтамі юнак з Кушлянаў быў адлічаны за адмову атрымаць сваю заліковую кніжку. Гэта было пратэстам супроць новых універсітэцкіх правіл, што абмяжоўвалі студэнцкія правы.
Вярнуўшыся у Беларусь, Францішак стаў адным з тых, хто блізка да сэрца прыняў ідэі Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча, які лічыў, што дзеля аб'яднання ў будучым змаганні супраць расейскага самаўладдзя паны і шляхта павінны несці ў народ асвету. Багушэвіч пайшоў працаваць настаўнікам вясковай школкі на Лідчыне.
Калі пачалося паўстанне 1863 г., Багушэвіч без вагання ўзяў у рукі зброю і ваяваў у аддзеле, якім камандаваў Людвік Нарбут. У сутычцы з карнікамі ў Аўгустоўскіх лясах быў паранены. Пасля задушэння паўстання Францішку ўдалося пазбегнуць астрожнай камеры і кайданоў. Цаною волі сталі дваццаць гадоў, пражытыя ў расстанні з роднай зямлёй. За гэты час ён атрымаў юрыдычную адукацыю ў Нежынскім ліцэі ва Украіне і паспеў папрацаваць судовым следчым у Чарнігаўскай, Сумскай, Бранскай і Валагодскай губернях. Толькі ў 1884 г. ён зноў змог прайсці па дарагіх з юнацтва віленскіх вулках.
У Вільні Багушэвіч уладкаваўся на пасаду прысяжнага паверанага судовай палаты, займаўся пераважна правамі гарадскіх беднякоў і сялян і заслужыў славу мужыцкага адваката.
Першыя вядомыя сёння літаратуразнаўцам вершы Францішак Багушэвіч напісаў па-польску. Па-польску ён пісаў і свае публіцыстычныя віленскія нататкі, якія друкаваў у пецярбургскім часопісе «Край». Але пісьменнік глыбока адчуваў крэўную повязь з беларускай зямлёй, яе моваю і яе народам, якому ён пастанавіў прысвяціць свой талент.
У 1891 г. пабачыла свет кніга Францішка Багушэвіча «Дудка беларуская». Адбылося гэта ў кракаўскай друкарні Уладзіслава Анчыца. Замест сапраўднага імя аўтара на выдрукаваным лацінкаю зборніку вершаў стаяў псеўданім - Мацей Бурачок. Паэту тады ішоў ужо шосты дзесятак.
3 гранічнай шчырасцю і болем «Мацей Бурачок» сказаў пра гэта у сваёй «Дудцы»:
Выдадзены у 1894 г. другі паэтычны зборнік паэта "Смык беларускі" пачынаўся спавядальнымі радкамі:
Францішак Багушэвіч памёр 28 красавіка 1900 г. Пахаваны ў Жупранах.
На ўшанаванне памяці паэта, празаіка і публіцыста ў 1958 г. на плошчы ў скверы пастаўлены помнік - пагрудны бюст на пастаменце з 2 неапрацаваных гранітных глыб. Рысы твару перададзены з партрэтным падабенствам: высокі лоб, шырокая барада, вусы, цвёрды сканцэнтраваны позірк. Сурдут з высокай засцежкай, накінуты на плечы плашч дапаўняюць характарыстыку вобраза (скульптар 3. Азгур; бронза, чырвоны граніт; вышыня пастамента 2,16 м, бюста 0,9 м). У 1975 г. на магіле пастаўлена стэла з барэльефнай выявай паэта (архітэктар К. Асадаў, скульптары В. Даненкаў, В. Пятраеў).
Гімназію Багушэвіч скончыў у ліку чатырох найлепшых выпускнікоў і ў 1861 г. паступіў на фізічна-матэматычны факультэт Пецярбургскага ўніверсітэта. Але вучыцца ў сталіцы яму не давялося: разам з іншымі студэнтамі юнак з Кушлянаў быў адлічаны за адмову атрымаць сваю заліковую кніжку. Гэта было пратэстам супроць новых універсітэцкіх правіл, што абмяжоўвалі студэнцкія правы.
Вярнуўшыся у Беларусь, Францішак стаў адным з тых, хто блізка да сэрца прыняў ідэі Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча, які лічыў, што дзеля аб'яднання ў будучым змаганні супраць расейскага самаўладдзя паны і шляхта павінны несці ў народ асвету. Багушэвіч пайшоў працаваць настаўнікам вясковай школкі на Лідчыне.
Калі пачалося паўстанне 1863 г., Багушэвіч без вагання ўзяў у рукі зброю і ваяваў у аддзеле, якім камандаваў Людвік Нарбут. У сутычцы з карнікамі ў Аўгустоўскіх лясах быў паранены. Пасля задушэння паўстання Францішку ўдалося пазбегнуць астрожнай камеры і кайданоў. Цаною волі сталі дваццаць гадоў, пражытыя ў расстанні з роднай зямлёй. За гэты час ён атрымаў юрыдычную адукацыю ў Нежынскім ліцэі ва Украіне і паспеў папрацаваць судовым следчым у Чарнігаўскай, Сумскай, Бранскай і Валагодскай губернях. Толькі ў 1884 г. ён зноў змог прайсці па дарагіх з юнацтва віленскіх вулках.
У Вільні Багушэвіч уладкаваўся на пасаду прысяжнага паверанага судовай палаты, займаўся пераважна правамі гарадскіх беднякоў і сялян і заслужыў славу мужыцкага адваката.
Першыя вядомыя сёння літаратуразнаўцам вершы Францішак Багушэвіч напісаў па-польску. Па-польску ён пісаў і свае публіцыстычныя віленскія нататкі, якія друкаваў у пецярбургскім часопісе «Край». Але пісьменнік глыбока адчуваў крэўную повязь з беларускай зямлёй, яе моваю і яе народам, якому ён пастанавіў прысвяціць свой талент.
У 1891 г. пабачыла свет кніга Францішка Багушэвіча «Дудка беларуская». Адбылося гэта ў кракаўскай друкарні Уладзіслава Анчыца. Замест сапраўднага імя аўтара на выдрукаваным лацінкаю зборніку вершаў стаяў псеўданім - Мацей Бурачок. Паэту тады ішоў ужо шосты дзесятак.
3 гранічнай шчырасцю і болем «Мацей Бурачок» сказаў пра гэта у сваёй «Дудцы»:
«Братцы мілыя, дзеці Зямлі - маткі маёй! Вам ахвяруючы працу сваю, мушу з вамі пагаварыць трохі аб нашай долі-нядолі, аб нашай бацькавай спрадвечнай мове, каторую мы самі, да і не адны мы, а ўсе людзі цёмныя «мужыцкай» завуць, а завецца яна «беларускай»... Наша мова для нас святая, бо яна нам ад Бога даная... але так ужо мы самі пусцілі яе на здзек... Ці ж ужо нам канечне толькі на чужой мове чытаць і пісаць можна?Праз год у той самай кракаўскай друкарні асобнай кніжкаю выйшла апавяданне Багушэвіча "Тралялёначка".
Яно добра, а нават і трэба знаць суседскую мову, але найперш трэба знаць сваю.
Перадумаўшы усё гэта, я, братцы, адважыуся напісаць для вас сякія-такія вершыкі: хто іх спадабае, таму дзякуй!..
Можа, хто спытае, гдзе ж цяпер Беларусь?
Там, братцы, яна, гдзе наша мова жывець: яна ад Вільна да Мазыра, ад Вітэбска за малым не да Чарнігава, гдзе Гродна, Міньск, Магілеў, Вільня і шмат мястэчкаў і вёсак...»
Выдадзены у 1894 г. другі паэтычны зборнік паэта "Смык беларускі" пачынаўся спавядальнымі радкамі:
Ох, дайце ж мне смык,Атрыманая ад сваяка ў 1896 г. спадчына дазволіла паэту разлічыцца з пазыкамі, адбудаваць Кушлянскую сядзібу, а потым, пакінуўшы службу, цалкам аддацца творчасці. Ён піша новыя творы, працягвае складаць слоўнік беларускае мовы. Магчыма, даследнікі яшчэ змогуць высветліць лёс забароненай цэнзураю трэцяй паэтычнай кнігі Багушэвіча «Скрыпка беларуская», як і лёс празаічнага зборніка «Беларускія апавяданні Бурачка», здадзенага ў 1899-м, за год да скону аўтара, у Віленскую губеранскую друкарню. Сапраўднае літаратурнае прызнанне і слава прыйшлі да яго толькі пасля смерці.
Каб усюды граў!
Хоць бы сам я знік,
Абы голас даў,
Каб той голас чуць
Па ўсей зямлі,
Гдзе людзі жывуць,
Гдзе даўней жылі!
Францішак Багушэвіч памёр 28 красавіка 1900 г. Пахаваны ў Жупранах.
На ўшанаванне памяці паэта, празаіка і публіцыста ў 1958 г. на плошчы ў скверы пастаўлены помнік - пагрудны бюст на пастаменце з 2 неапрацаваных гранітных глыб. Рысы твару перададзены з партрэтным падабенствам: высокі лоб, шырокая барада, вусы, цвёрды сканцэнтраваны позірк. Сурдут з высокай засцежкай, накінуты на плечы плашч дапаўняюць характарыстыку вобраза (скульптар 3. Азгур; бронза, чырвоны граніт; вышыня пастамента 2,16 м, бюста 0,9 м). У 1975 г. на магіле пастаўлена стэла з барэльефнай выявай паэта (архітэктар К. Асадаў, скульптары В. Даненкаў, В. Пятраеў).
«Шмат было такіх народаў, што страцілі наперш мову сваю, так як той чалавек прад скананнем, катораму мову займе, а потым і зусім замёрлі. Не пакідайце ж мовы нашай беларускай, каб не ўмёрлі!..» - пісаў Францішак Багушэвіч у прадмове да «Дудкі беларускай».
Крыніцы:
Уладзімер Арлоў
Краіна Беларусь
Martin, Slovakia, Angloproject Co., Ltd., 2003
Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі. Гродзенская вобласць
Мінск, Беларуская Энцыклапедыя, 1986