Выбраныя здымкі
Замчышча ў Заслаўі Фота © Друпаў Аляксей |
Заслаўскі замак. Рэканструкцыя В. Сташчанюка Фота © |
Рэшткі вялікай замкавай брамы 16 ст. Фота © К. Шастоўскі |
Адным з першых бастыённых замкаў на Беларусі трэба лічыць замак князёў Глябовічаў у Заслаўі. Замак у мястэчку Заслаўе існаваў у 11—18 ст. Ён размяшчаўся на беразе р. Свіслач, у тым месцы, дзе рака найбольш блізка падыходзіць да ўзвышша, на якім знаходзіцца сам горад. Замчышча мае памеры 200X100 м і сярод мясцовага насельніцтва вядома пад назвай «Вал».
Замкавы палігон плошчай каля 1,5 га меў форму чатырохвугольніка. Першапачатковыя ўмацаванні пабудаваны на мяжы 11—12 ст. Валы вышынёй 3—3,5 м былі насыпаны з пяску, іх схілы ўмацаваны пластом гліны і каменнем. На асобных участках вал умацоўваўся ўнутранымі драўлянымі канструкцыямі.
На падставе стратыграфічнага вывучэння абарончых збудаванняў вылучаны 4 перыяды іх будаўніцтва. Найбольш значныя перабудовы праводзіліся ў 2-й пал. 13 ст. і ў 14 ст., а таксама ў канцы 16 ст. і, магчыма, на пач. 17 ст. Акрамя гэтага, зафіксаваны сляды аднаўленчых работ пасля нападаў на горад у 1127 і 1434.
Палігон замка ўключаў 3 пляцоўкі рознай вышыні. Перапад вышынь паміж цэнтральнай (ніжняй) і крайнімі (заходняй і ўсходняй) пляцоўкамі ў пач. 12 ст. дасягаў 8 м. Культурны пласт з верхніх пляцовак перыядычна здымаўся і выкарыстоўваўся для ўмацавання валоў. З-за гэтага розніца ва ўзроўні пляцовак да 17 ст. зменшылася да 4,5—6,8 м. У цэнтральнай частцы замка магутнасць культурных напластаванняў дасягае 5,5—6 м. Тут знойдзены матэрыялы 10—18 ст. (пласт 10-11 ст. утварыўся ў час існавання на месцы замка неўмацаванага паселішча). Археолагамі выяўлены рэшткі драўляных пабудоў 12—17 ст., фундаменты і развалы кафляных печаў, сляды пажараў. Знойдзены таксама разнастайныя рэчы: наканечнікі коп'яў і стрэл, страмёны і шпоры, прылады працы рамеснікаў, керамічны і шкляны посуд, разнастайныя вырабы з жалеза, каляровых металаў, рогу і косці, шкла, каменю, скуры, манеты, у т.л. залатыя алтыны і дукат 16 ст.
На падставе комплекснага вывучэння можна лічыць, што ў 12—13 ст. гэта ўмацаванае паселішча было дзядзінцам летапіснага Ізяслаўля, на адной з яго пляцовак знаходзіўся княжацкі двор. У 14—15 ст. умацаванні адыгрывалі ролю гарадскога замка, а з 16 ст. — уладальніцкага замка, у якім размяшчалася рэзідэнцыя ўладальнікаў горада.
У выніку ўсіх перабудоў вышыня вала да канца 16 ст. дасягала 8—9,5 м. У апошні перыяд былі ўзведзены бастыённыя ўмацаванні, 4 бастыёны размяшчаліся па вуглах замка, пяты бастыён, паўкруглай формы, захаваўся каля паўднёвай курціны.
Галоўны праезд у замак знаходзіўся з паўднёвага боку паміж вуглавымі і паўкруглым бастыёнамі. Ён быў умацаваны 2-павярховай мураванай брамай памерам 24,7х21,6 м з арачным праёмам. Праезд шырынёю ў 7 м падзяляў ніжні паверх на 2 часткі, у кожнай з якіх было па 3 памяшканні; фундамент брамы заглыблены на 1,1 м, яна была накрыта плоскай дахоўкай. Ніжняя частка сцен зроблена ў тэхніцы мяшанай муроўкі з цэглы-пальчаткі і камянёў, верхняя — у тэхніцы рэнесансавай муроўкі. Таўшчыня фасаднай сцяны брамы 2,3 м, бакавых сцен 1,2—1,3 м. Брама пабудавана ў канцы 16 — пач. 17 ст., пасля 1650 была пашкоджана пажарам. Час разбурэння брамы вызначыць цяжка. Магчыма, што выява брамы, змешчаная на плане маёнтка Заслаў 1753, перанесена з больш ранняга плана, бо ў той час яна была ўжо зруйнавана.
Уздоўж заходняй сцяны брамы выяўлены падземны ход шырынёй 0,8 м, вышынёй 0,8—1,3 м са стральчатым скляпеннем. Сцены, скляпенні і падлога падземнага ходу з цэглы, уваход у лаз прамавугольны, падобны на калодзеж, памерамі 2,1х1 м, абшыты цэглаю. Найбольш верагодна, што падземны ход быў звязаны з брамаю і выконваў ролю дрэнажнай сістэмы. У паўночным напрамку ён заканчваўся глухой сцяной, з поўдня, дзе быў выхад у роў, падземны ход перакрыты ўмацаванымі наглуха жалезнымі кратамі.
На месцы паўночнага праезда выяўлены і часткова даследаваны рэшткі малой мураванай брамы. Тэхніка муроўкі і характар матэрыялаў даюць магчымасць датаваць пабудову па часе збудавання паўднёвай брамы. Час разбурэння брамы таксама не высветлены. Магчыма, на захад ад яе быў дадатковы бастыён. У 19 ст. на яе месцы існавала мураваная брама малых памераў з вузкім арачным праездам. Да брамы з абодвух бакоў былі прыбудаваны мураваныя сцены, якія перакрывалі разрыў у паўднёвай курціне.
Даследчыкі XIX ст. К. Тышкевіч і Р. Ігнацьеў, якія дасканала вывучылі ў свой час гэтыя ўмацаванні, сведчаць, што бастыёны і куртыны Заслаўскага замка былі абмураваны каменем і цэглай. У цэнтры куртын меліся дадатковыя бастыёны. Гэта, дарэчы, добра відаць на плане замка, знятым у 1840 г. К. Тышкевічам.
У 70-я гады XIX ст. Р. Ігнацьеў адзначаў, што дадатковыя бастыёны, зробленыя з каменю, цэглы і зямлі, мясцовыя жыхары разабралі. На розных участках вала тады яшчэ існавалі цэлыя кавалкі мураваных сцен (хутчэй за ўсё гэта былі рэшткі мураванай сцяны бруствера), якія прымыкалі да бастыёнаў.
У 2-й пал. 16 ст. — пач. 17 ст. у замку пастаўлены мураваны кальвінскі збор і мураваны палац, рэшткі якога адкрыты ў час раскопак усходняй пляцоўкі замчышча. Руіны знаходзяцца на восі праездаў, дзе ў бастыённых замках звычайна і будаваліся палацы.
Ад горада замак аддзяляўся шырокім ровам. З канца 16 ст. тэрыторыя вакол замка была заліта вадой з сістэмы ставоў якую ўтварылі з дапамогай плацін на рэках Свіслач і Чарніца. Такім чынам замак ператварыўся ва ўмацаванне астраўнога тыпу. З «местам» замак злучаў драўляны мост, апошні пралёт якога, мяркуючы па аналогіі з іншымі замкамі, падымаўся з брамы спецыяльным калаўротам. Мост і падыходы да брамы фланкіраваліся агнём з дадатковага паўднёвага і ўсходняга бастыёнаў.
Умацаванні Заслаўскага замка ўключаюць элементы некалькіх сістэм, што характэрна для замкаў, у якіх бастыёны спалучаліся з больш раннімі ўмацаваннямі. Паводле фартыфікацыйна-будаўнічых асаблівасцей, Заслаўскі замак умоўна можна аднесці да стараітальянскай фартыфікацыйнай сістэмы ўмацаванняў. Найбольш верагодна, што замак узведзены ў час княжання Яна Глябовіча, у сярэдзіне 16 ст.
У 1676 заходняя палова замка была перададзена заслаўскаму кляштару дамініканцаў, сродкі на які давалі Крысціна Барбара з роду Глябовічаў і яе муж Казімір Ян Сапега. У 18 ст. замак страціў ваеннае значэнне, рэзідэнцыя ўладальнікаў горада была адтуль канчаткова перанесена.
Замкавы палігон плошчай каля 1,5 га меў форму чатырохвугольніка. Першапачатковыя ўмацаванні пабудаваны на мяжы 11—12 ст. Валы вышынёй 3—3,5 м былі насыпаны з пяску, іх схілы ўмацаваны пластом гліны і каменнем. На асобных участках вал умацоўваўся ўнутранымі драўлянымі канструкцыямі.
На падставе стратыграфічнага вывучэння абарончых збудаванняў вылучаны 4 перыяды іх будаўніцтва. Найбольш значныя перабудовы праводзіліся ў 2-й пал. 13 ст. і ў 14 ст., а таксама ў канцы 16 ст. і, магчыма, на пач. 17 ст. Акрамя гэтага, зафіксаваны сляды аднаўленчых работ пасля нападаў на горад у 1127 і 1434.
Палігон замка ўключаў 3 пляцоўкі рознай вышыні. Перапад вышынь паміж цэнтральнай (ніжняй) і крайнімі (заходняй і ўсходняй) пляцоўкамі ў пач. 12 ст. дасягаў 8 м. Культурны пласт з верхніх пляцовак перыядычна здымаўся і выкарыстоўваўся для ўмацавання валоў. З-за гэтага розніца ва ўзроўні пляцовак да 17 ст. зменшылася да 4,5—6,8 м. У цэнтральнай частцы замка магутнасць культурных напластаванняў дасягае 5,5—6 м. Тут знойдзены матэрыялы 10—18 ст. (пласт 10-11 ст. утварыўся ў час існавання на месцы замка неўмацаванага паселішча). Археолагамі выяўлены рэшткі драўляных пабудоў 12—17 ст., фундаменты і развалы кафляных печаў, сляды пажараў. Знойдзены таксама разнастайныя рэчы: наканечнікі коп'яў і стрэл, страмёны і шпоры, прылады працы рамеснікаў, керамічны і шкляны посуд, разнастайныя вырабы з жалеза, каляровых металаў, рогу і косці, шкла, каменю, скуры, манеты, у т.л. залатыя алтыны і дукат 16 ст.
На падставе комплекснага вывучэння можна лічыць, што ў 12—13 ст. гэта ўмацаванае паселішча было дзядзінцам летапіснага Ізяслаўля, на адной з яго пляцовак знаходзіўся княжацкі двор. У 14—15 ст. умацаванні адыгрывалі ролю гарадскога замка, а з 16 ст. — уладальніцкага замка, у якім размяшчалася рэзідэнцыя ўладальнікаў горада.
У выніку ўсіх перабудоў вышыня вала да канца 16 ст. дасягала 8—9,5 м. У апошні перыяд былі ўзведзены бастыённыя ўмацаванні, 4 бастыёны размяшчаліся па вуглах замка, пяты бастыён, паўкруглай формы, захаваўся каля паўднёвай курціны.
Галоўны праезд у замак знаходзіўся з паўднёвага боку паміж вуглавымі і паўкруглым бастыёнамі. Ён быў умацаваны 2-павярховай мураванай брамай памерам 24,7х21,6 м з арачным праёмам. Праезд шырынёю ў 7 м падзяляў ніжні паверх на 2 часткі, у кожнай з якіх было па 3 памяшканні; фундамент брамы заглыблены на 1,1 м, яна была накрыта плоскай дахоўкай. Ніжняя частка сцен зроблена ў тэхніцы мяшанай муроўкі з цэглы-пальчаткі і камянёў, верхняя — у тэхніцы рэнесансавай муроўкі. Таўшчыня фасаднай сцяны брамы 2,3 м, бакавых сцен 1,2—1,3 м. Брама пабудавана ў канцы 16 — пач. 17 ст., пасля 1650 была пашкоджана пажарам. Час разбурэння брамы вызначыць цяжка. Магчыма, што выява брамы, змешчаная на плане маёнтка Заслаў 1753, перанесена з больш ранняга плана, бо ў той час яна была ўжо зруйнавана.
Уздоўж заходняй сцяны брамы выяўлены падземны ход шырынёй 0,8 м, вышынёй 0,8—1,3 м са стральчатым скляпеннем. Сцены, скляпенні і падлога падземнага ходу з цэглы, уваход у лаз прамавугольны, падобны на калодзеж, памерамі 2,1х1 м, абшыты цэглаю. Найбольш верагодна, што падземны ход быў звязаны з брамаю і выконваў ролю дрэнажнай сістэмы. У паўночным напрамку ён заканчваўся глухой сцяной, з поўдня, дзе быў выхад у роў, падземны ход перакрыты ўмацаванымі наглуха жалезнымі кратамі.
На месцы паўночнага праезда выяўлены і часткова даследаваны рэшткі малой мураванай брамы. Тэхніка муроўкі і характар матэрыялаў даюць магчымасць датаваць пабудову па часе збудавання паўднёвай брамы. Час разбурэння брамы таксама не высветлены. Магчыма, на захад ад яе быў дадатковы бастыён. У 19 ст. на яе месцы існавала мураваная брама малых памераў з вузкім арачным праездам. Да брамы з абодвух бакоў былі прыбудаваны мураваныя сцены, якія перакрывалі разрыў у паўднёвай курціне.
Даследчыкі XIX ст. К. Тышкевіч і Р. Ігнацьеў, якія дасканала вывучылі ў свой час гэтыя ўмацаванні, сведчаць, што бастыёны і куртыны Заслаўскага замка былі абмураваны каменем і цэглай. У цэнтры куртын меліся дадатковыя бастыёны. Гэта, дарэчы, добра відаць на плане замка, знятым у 1840 г. К. Тышкевічам.
У 70-я гады XIX ст. Р. Ігнацьеў адзначаў, што дадатковыя бастыёны, зробленыя з каменю, цэглы і зямлі, мясцовыя жыхары разабралі. На розных участках вала тады яшчэ існавалі цэлыя кавалкі мураваных сцен (хутчэй за ўсё гэта былі рэшткі мураванай сцяны бруствера), якія прымыкалі да бастыёнаў.
У 2-й пал. 16 ст. — пач. 17 ст. у замку пастаўлены мураваны кальвінскі збор і мураваны палац, рэшткі якога адкрыты ў час раскопак усходняй пляцоўкі замчышча. Руіны знаходзяцца на восі праездаў, дзе ў бастыённых замках звычайна і будаваліся палацы.
Ад горада замак аддзяляўся шырокім ровам. З канца 16 ст. тэрыторыя вакол замка была заліта вадой з сістэмы ставоў якую ўтварылі з дапамогай плацін на рэках Свіслач і Чарніца. Такім чынам замак ператварыўся ва ўмацаванне астраўнога тыпу. З «местам» замак злучаў драўляны мост, апошні пралёт якога, мяркуючы па аналогіі з іншымі замкамі, падымаўся з брамы спецыяльным калаўротам. Мост і падыходы да брамы фланкіраваліся агнём з дадатковага паўднёвага і ўсходняга бастыёнаў.
Умацаванні Заслаўскага замка ўключаюць элементы некалькіх сістэм, што характэрна для замкаў, у якіх бастыёны спалучаліся з больш раннімі ўмацаваннямі. Паводле фартыфікацыйна-будаўнічых асаблівасцей, Заслаўскі замак умоўна можна аднесці да стараітальянскай фартыфікацыйнай сістэмы ўмацаванняў. Найбольш верагодна, што замак узведзены ў час княжання Яна Глябовіча, у сярэдзіне 16 ст.
У 1676 заходняя палова замка была перададзена заслаўскаму кляштару дамініканцаў, сродкі на які давалі Крысціна Барбара з роду Глябовічаў і яе муж Казімір Ян Сапега. У 18 ст. замак страціў ваеннае значэнне, рэзідэнцыя ўладальнікаў горада была адтуль канчаткова перанесена.
Літ.:
Юрый Заяц
Энцыклапедыя "Вялікае княства Літоўскае". Т.1.
Мінск, 2005
М.А. Ткачоў
Замкі Беларусі (XIII-XVII ст.)
Мінск, Полымя, 1977