Выбраныя здымкі
Мэмырыяльны крыж і камень на месцы бітвы пад Клецкам 5 жніўня 1506 г. Фота © К. Шастоўскі |
Мост цераз р. Лань на дарозе Клецак-Сіняўка Фота © К. Шастоўскі |
На гэтым месцы 5 жніўня 1506 г. адбылася пераможная бітва войск Вялікага Княства Літоўскага на чале князя М. Глінскага над Крымскімі татарамі Фота © К. Шастоўскі |
Геаграфічнае становішча Беларусі на працягу стагодзьдзяў правакавала войны на восі Ўсход — Захад. З захаду ішлі крыжакі, з усходу — Масковія. З поўдня Беларусі стаў пагражаць Крым — Перакопская арда. Адбылося гэта ў другой палове 15 стагодзьдзя, пасьля таго, як Крымскае ханства было аб’яднанае пад уладай дынастыі Гірэяў. І калі маскоўскі ўладар Іван ІІІ дамогся стратэгічнага ваеннага саюзу з Крымскім ханствам. Для Масквы гэта было вельмі зручна, таму што праз Крымскае ханства Масква стрымлівала Вялікае Княства Літоўскае і Польскае Каралеўства. А для крымскіх ханаў гэты саюз таксама быў стратэгічна важным, бо Масква пагражала і стрымлівала супернікаў Крыма — рэшткі той вялікай Залатой арды — Нагайскую, Заволскую, Казанскую орды. Дамогся саюзу з Крымам Іван ІІІ рознымі шляхамі — падарункамі, уладкоўваньнем да сябе на службу ханскіх сваякоў — і саюз гэты выкарыстаў напоўніцу. Ён заўсёды падбухторваў крымскіх татараў рабіць як мага глыбейшыя напады на тэрыторыю Вялікага Княства, на Ўкраіну, на Беларусь. Пісаў, каб ішлі да Слуцка, да Пінску — ваяваць незваяваныя землі.
Крымскія наезды былі імклівыя. Кожны татарын браў з сабою па тры-пяць коняў, каб, дасягаючы непрыяцельскіх земляў, рухацца імкліва, дзень і ноч. Татары хапалі на землях Беларусі і Ўкраіны самы на той час важны тавар — людзей і жывёлу, якіх было лёгка даставіць у Крым, бо яны самі рухаліся. Крымчакі проста спусташалі вялікія тэрыторыі, хоць набегі былі кароткія. Таму яны зьяўляліся для нашых продкаў грознай сілай, якая з канца 15 стагодзьдзя вельмі моцна дапякала Вялікае Княства. Напрыклад, у 1505 годзе адбыўся крымскі наезд, татары спыніліся лягерам каля Менску і літаральна пустошылі землі ў радыюсе 120 кілямэтраў. Калі верыць нашай “Кроніцы Быхаўца”, то яны даходзілі да Вільні, Полацку, Віцебску, а на захадзе заходзілі аж за Нёман.
Агульныя мабілізацыйныя магчымасьці Крымскага ханства на той час былі ня больш 15 000 вершнікаў. Зыходзячы з тагачасных кронікаў і дакумэнтальных сьведчаньняў — лістоў Міхала Глінскага і караля Рэчы Паспалітай Аляксандра адразу пасьля бітвы — можна сысьціся на тым, што крымскіх наезьнікаў было каля 6 000 — 7 000. Але частка татараў падчас бітвы знаходзілася ў рэйдах, таму ў бітве бралі ўдзел каля 5 000 вояў. З боку Вялікага Княства сілы былі прыкладна такія ж. З ліста каралеўскага сакратара вынікае, што кароль і вялікі князь Аляксандар Казімеравіч зь Ліды пасылаў насустрач татарам 6 000 паспалітага рушаньня. Трэба сказаць, што рушаньне і на той час ужо было састарэлай формай арганізацыі ўзброеных сілаў.
Трэба ўлічваць, што ў палявых бітвах татары нават меншай сілай маглі дамагчыся перамогі, дзякуючы сваёй вялікай рухомасьці. Татарская коньніца была настолькі імклівая, што цяжкая кавалерыя ВКЛ у полі проста гублялася. Войскам Вялікага Княства кіравалі гетман Станіслаў Кішка і маршалак дворны Міхал Глінскі. Кішка за дзень да бітвы, калі заставалася 20 км да Клецку, нечакана захварэў, і паны рада вырашылі перадаць галоўнае камандаваньне Глінскаму. Глінскі сапраўды быў тады найлепшай кандыдатурай на такую ролю, паколькі быў вядомы сваім вайсковым майстэрствам і амбіцыяй.
Глінскі адразу вырашыў набліжацца да Клецку ня з боку Наваградку, адкуль ішло яго войска, а з паўднёвага захаду, зь Пінскага тракту, каб адгарадзіць татарам шлях да адступленьня. Трэба ўлічваць і тое, што Глінскі быў татарынам з паходжаньня, гэта значыць, меў уяўленьне пра вайсковую тактыку сваіх супляменьнікаў. Да таго ж, ён служыў і ў Італіі, і ў Нямеччыне, і ў Гішпаніі, а значыць, ведаў і эўрапейскую ваенную тактыку. Глінскі падышоў да татарскага лягеру й вырашыў сходу перапраўляцца праз забалочаную пойму ракі Лань, якая аддзяляла яго ад татараў. А татары тым часам апынуліся ў няпростай сытуацыі. З аднаго боку, у іх было сабрана шмат палонных людзей і жывёлы, нарабаванай па розных землях Беларусі (а яны на той час былі ў наезьдзе каля дзесяці дзён). У іх у палоне было каля 40 000 людзей.
Татары звычайна набіралі палонных значна больш, чым налічвала іх войска, бо ў іх было шмат коняў, і зьвязаных палонных можна было везьці дзясяткамі тысячаў. Перад Клецкай бітвай яны не маглі кінуць сваю здабычу. З другога боку, татары не хацелі кідаць на волю лёсу тыя загоны, якія былі ў разьездах. І ўсё ж яны адважыліся даць бітву Глінскаму ў месцы прытоку ракі Цэпры ў Лань. Там узвышша было, з двух бакоў іх абаранялі рэкі. Але татары пазбавіліся галоўнай сваёй перавагі — прасторы, на якой можна было б манэўраваць. Калі Глінскі сходу пачаў будаваць дзьве гаці, то татары асыпалі яго вояў градам стрэлаў. Каля трох гадзінаў пад татарскімі стрэламі будаваліся гаці. Войска ВКЛ прыкрывалі ўсяго дзьве гарматкі і ручніцы.
Пераправа пачалася дзьвюма харугвамі. Правай ішло Наваградзкае паспалітае рушаньне, а левай — Менскае і Гарадзенскае. На Наваградзкую харугву, якая пераправілася хутчэй, адразу ж навалілася татарская коньніца, і для Глінскага настала адчайнае становішча. Загінула шмат людзей. І тады ён прымае імгненнае рашэньне, узначальвае пераправу левай харугвы, абыходзіць са сваёй коньніцай татараў і імкліва ўразаецца ім з тылу. Татары расколатыя, яны запанікавалі і пачалі бязладна адступаць, топячыся ў Цэпры. Бітва была імклівай — пачалася яна апоўдні, а праз нейкую гадзіну татары ўжо ўцякалі. У гэты час вельмі разумна, рацыянальна павялі сябе рэгіянальныя сілы ВКЛ. У прыватнасьці, княжна слуцкая Анастасія мабілізавала сваё баярства і працягвала граміць татараў пад Слуцкам. Дасталося ім і каля Капыля, каля Петрыкава, каля Оўруча. Паводле польскіх краністаў, паводле нашай “Кронікі Быхаўца”, да Крыма дабралася вельмі нязначная частка татарскіх аддзелаў, у тым ліку сыны Менглі Гірэя — Беці і Бурнаш.
Як вядома, кароль польскі і вялікі князь літоўскі на той час моцна хварэў, і войска супраць татараў зьбіралі з панскіх поштаў і наёмнай коньніцы. “Пошты” — старабеларускае слова, так называліся прыватныя вайсковыя аддзелы паноў-магнатаў ці князёў, якія валодалі вялікімі надзеламі зямлі і з гэтай зямлі выстаўлялі ўзброеных ратнікаў. У залежнасьці ад колькасьці насельніцтва, якое жыло на гэтай зямлі, ад гэтак званых “дымоў” ці “службаў”. Гэта адпаведная форма арганізацыі земскіх службаў. У Вялікім Княстве ні да таго, ні пазьней не было сталай ваеннай сілы. Звычайна, зьбіралі шляхцічаў з павету або пошты паноў і князёў. Што было ня вельмі эфэктыўна. Хоць, трэба прызнаць, перад Клецкай бітвай паспалітае рушаньне было сабрана на дзіва хутка, за чатыры дні. І гэта быў вялікі посьпех.
Значэньне гэтай бітвы велізарнае. І найперш палітычнае. Перамога, поўны трыюмф, разгром пад Клецкам даволі значнага татарскага войска, траціны ўсіх узброеных сілаў Крымскага ханства, аслабіла сілы Крыма, ён адразу пайшоў на мір. І Менглі Гірэй прыслаў да караля Аляксандра свайго пасла. Праўда, акурат на той час Аляксандар памёр, і ўжо Жыгімонт падпісваў мір з крымчакамі. Крымскае ханства стала саюзьнікам ВКЛ і некалькі гадоў не чапала землі княства. Але з 1508 году сытуацыя пачала мяняцца, і ў 1512 годзе Крым разам з Маскоўскім княствам зноў пачынае дзейнічаць супраць Вялікага Княства Літоўскага. Значэньне Клецкай бітвы большае ў палітычным сэнсе, чым у ваенным. Таму што перамога пад Клецкам была першай перамогай над Крымскім ханствам у адкрытай бітве. Раней крымчакоў грамілі толькі даганяючы, у пагоні, і ўсяго некалькі разоў — у 1497, у 1503-м. А цяпер упершыню крымскія наезьнікі былі разгромленыя ў бітве, выкананай па ўзорах антычнага ваеннага майстэрства, у адпаведнасьці з рэнэсансавай ваеннай навукай. Клецкую бітву параўноўваюць зь бітвай пад Равэнай у 1512 годзе. І перамогу над татарамі мог тады атрымаць менавіта Глінскі. Бо ў першую чаргу лёс бітвы вырашыла здольнасьць ваеннага правадыра прыняць у пэўны момант хуткае і трапнае рашэньне. І Глінскі гэта зрабіў.
Міхал Глінскі быў таленавітым правадыром, слынным палітычным дзеячом, першым пагромцам татараў. Але ў той жа час ён застаўся ў гісторыі здраднікам, паколькі ў 1508 годзе ўзьняў бунт супраць дзяржаўнай улады і перакінуўся на бок Масквы. Калі ягоныя дамаганьні не былі задавалены Аляксандрам, а потым і Жыгімонтам, калі ён не атрымаў вышэйшай дзяржаўнай пасады, якую ён хацеў, Глінскі самахоць прыняў прапановы Маскоўскай дзяржавы. І разам з маскоўскім войскам спрабаваў браць беларускія гарады і абяцаў, што землі захопленыя Масквой, ёй і застануцца. Праўда, потым, у 1514 годзе ён яшчэ раз паспрабаваў зьмяніць свайго ўладара, вярнуцца ў Вялікае Княства Kняства Літоўскага — пасьля таго, як ягоныя амбітныя запатрабаваньні не былі задаволеныя і Васілём ІІІ. У часе Смаленскай вайны, яму не ўдалося перайсьці на бок ВКЛ. Здаўшы Смаленск, Глінскі паслаў лісты вялікаму князю і Канстанціну Астроскаму. Лісты перахапілі маскоўскія шпегі. Васіль ІІІ закаваў Глінскага, і ён праз пэўны час (1534 г.) памёр у маскоўскай няволі.
Магчыма, лёс Глінскага — гістарычны ўрок для ўсіх перабежчыкаў і здраднікаў…
Нажаль, афіцыйная ўлада нават дзеля прыліку не заўважыла 500-годзьдзе Клецкай бітвы. Поўным ігнараваньнем гэтага юбілею дзяржава яшчэ раз паказала сваё стаўленьне да беларускай гісторыі ў прынцыпе, да гістарычнай памяці, да гістарычнай спадчыны. Улада, як ужо неаднойчы, прадэманстравала поўны гістарычны нігілізм. Нават бітва пад Грунвальдам, якая і ў савецкі час, і цяпер адпавядае афіцыйнай дзяржаўнай дактрыне, абыходзіцца ўвагай. Улада баіцца любой праявы беларускага патрыятызму. А даўнія перамогі нашых продкаў, бясспрэчна, культывуюць пачуцьцё нацыянальнага патрыятызму ў сьвядомасьці нашчадкаў.
Крымскія наезды былі імклівыя. Кожны татарын браў з сабою па тры-пяць коняў, каб, дасягаючы непрыяцельскіх земляў, рухацца імкліва, дзень і ноч. Татары хапалі на землях Беларусі і Ўкраіны самы на той час важны тавар — людзей і жывёлу, якіх было лёгка даставіць у Крым, бо яны самі рухаліся. Крымчакі проста спусташалі вялікія тэрыторыі, хоць набегі былі кароткія. Таму яны зьяўляліся для нашых продкаў грознай сілай, якая з канца 15 стагодзьдзя вельмі моцна дапякала Вялікае Княства. Напрыклад, у 1505 годзе адбыўся крымскі наезд, татары спыніліся лягерам каля Менску і літаральна пустошылі землі ў радыюсе 120 кілямэтраў. Калі верыць нашай “Кроніцы Быхаўца”, то яны даходзілі да Вільні, Полацку, Віцебску, а на захадзе заходзілі аж за Нёман.
Агульныя мабілізацыйныя магчымасьці Крымскага ханства на той час былі ня больш 15 000 вершнікаў. Зыходзячы з тагачасных кронікаў і дакумэнтальных сьведчаньняў — лістоў Міхала Глінскага і караля Рэчы Паспалітай Аляксандра адразу пасьля бітвы — можна сысьціся на тым, што крымскіх наезьнікаў было каля 6 000 — 7 000. Але частка татараў падчас бітвы знаходзілася ў рэйдах, таму ў бітве бралі ўдзел каля 5 000 вояў. З боку Вялікага Княства сілы былі прыкладна такія ж. З ліста каралеўскага сакратара вынікае, што кароль і вялікі князь Аляксандар Казімеравіч зь Ліды пасылаў насустрач татарам 6 000 паспалітага рушаньня. Трэба сказаць, што рушаньне і на той час ужо было састарэлай формай арганізацыі ўзброеных сілаў.
Трэба ўлічваць, што ў палявых бітвах татары нават меншай сілай маглі дамагчыся перамогі, дзякуючы сваёй вялікай рухомасьці. Татарская коньніца была настолькі імклівая, што цяжкая кавалерыя ВКЛ у полі проста гублялася. Войскам Вялікага Княства кіравалі гетман Станіслаў Кішка і маршалак дворны Міхал Глінскі. Кішка за дзень да бітвы, калі заставалася 20 км да Клецку, нечакана захварэў, і паны рада вырашылі перадаць галоўнае камандаваньне Глінскаму. Глінскі сапраўды быў тады найлепшай кандыдатурай на такую ролю, паколькі быў вядомы сваім вайсковым майстэрствам і амбіцыяй.
Глінскі адразу вырашыў набліжацца да Клецку ня з боку Наваградку, адкуль ішло яго войска, а з паўднёвага захаду, зь Пінскага тракту, каб адгарадзіць татарам шлях да адступленьня. Трэба ўлічваць і тое, што Глінскі быў татарынам з паходжаньня, гэта значыць, меў уяўленьне пра вайсковую тактыку сваіх супляменьнікаў. Да таго ж, ён служыў і ў Італіі, і ў Нямеччыне, і ў Гішпаніі, а значыць, ведаў і эўрапейскую ваенную тактыку. Глінскі падышоў да татарскага лягеру й вырашыў сходу перапраўляцца праз забалочаную пойму ракі Лань, якая аддзяляла яго ад татараў. А татары тым часам апынуліся ў няпростай сытуацыі. З аднаго боку, у іх было сабрана шмат палонных людзей і жывёлы, нарабаванай па розных землях Беларусі (а яны на той час былі ў наезьдзе каля дзесяці дзён). У іх у палоне было каля 40 000 людзей.
Татары звычайна набіралі палонных значна больш, чым налічвала іх войска, бо ў іх было шмат коняў, і зьвязаных палонных можна было везьці дзясяткамі тысячаў. Перад Клецкай бітвай яны не маглі кінуць сваю здабычу. З другога боку, татары не хацелі кідаць на волю лёсу тыя загоны, якія былі ў разьездах. І ўсё ж яны адважыліся даць бітву Глінскаму ў месцы прытоку ракі Цэпры ў Лань. Там узвышша было, з двух бакоў іх абаранялі рэкі. Але татары пазбавіліся галоўнай сваёй перавагі — прасторы, на якой можна было б манэўраваць. Калі Глінскі сходу пачаў будаваць дзьве гаці, то татары асыпалі яго вояў градам стрэлаў. Каля трох гадзінаў пад татарскімі стрэламі будаваліся гаці. Войска ВКЛ прыкрывалі ўсяго дзьве гарматкі і ручніцы.
Пераправа пачалася дзьвюма харугвамі. Правай ішло Наваградзкае паспалітае рушаньне, а левай — Менскае і Гарадзенскае. На Наваградзкую харугву, якая пераправілася хутчэй, адразу ж навалілася татарская коньніца, і для Глінскага настала адчайнае становішча. Загінула шмат людзей. І тады ён прымае імгненнае рашэньне, узначальвае пераправу левай харугвы, абыходзіць са сваёй коньніцай татараў і імкліва ўразаецца ім з тылу. Татары расколатыя, яны запанікавалі і пачалі бязладна адступаць, топячыся ў Цэпры. Бітва была імклівай — пачалася яна апоўдні, а праз нейкую гадзіну татары ўжо ўцякалі. У гэты час вельмі разумна, рацыянальна павялі сябе рэгіянальныя сілы ВКЛ. У прыватнасьці, княжна слуцкая Анастасія мабілізавала сваё баярства і працягвала граміць татараў пад Слуцкам. Дасталося ім і каля Капыля, каля Петрыкава, каля Оўруча. Паводле польскіх краністаў, паводле нашай “Кронікі Быхаўца”, да Крыма дабралася вельмі нязначная частка татарскіх аддзелаў, у тым ліку сыны Менглі Гірэя — Беці і Бурнаш.
Як вядома, кароль польскі і вялікі князь літоўскі на той час моцна хварэў, і войска супраць татараў зьбіралі з панскіх поштаў і наёмнай коньніцы. “Пошты” — старабеларускае слова, так называліся прыватныя вайсковыя аддзелы паноў-магнатаў ці князёў, якія валодалі вялікімі надзеламі зямлі і з гэтай зямлі выстаўлялі ўзброеных ратнікаў. У залежнасьці ад колькасьці насельніцтва, якое жыло на гэтай зямлі, ад гэтак званых “дымоў” ці “службаў”. Гэта адпаведная форма арганізацыі земскіх службаў. У Вялікім Княстве ні да таго, ні пазьней не было сталай ваеннай сілы. Звычайна, зьбіралі шляхцічаў з павету або пошты паноў і князёў. Што было ня вельмі эфэктыўна. Хоць, трэба прызнаць, перад Клецкай бітвай паспалітае рушаньне было сабрана на дзіва хутка, за чатыры дні. І гэта быў вялікі посьпех.
Значэньне гэтай бітвы велізарнае. І найперш палітычнае. Перамога, поўны трыюмф, разгром пад Клецкам даволі значнага татарскага войска, траціны ўсіх узброеных сілаў Крымскага ханства, аслабіла сілы Крыма, ён адразу пайшоў на мір. І Менглі Гірэй прыслаў да караля Аляксандра свайго пасла. Праўда, акурат на той час Аляксандар памёр, і ўжо Жыгімонт падпісваў мір з крымчакамі. Крымскае ханства стала саюзьнікам ВКЛ і некалькі гадоў не чапала землі княства. Але з 1508 году сытуацыя пачала мяняцца, і ў 1512 годзе Крым разам з Маскоўскім княствам зноў пачынае дзейнічаць супраць Вялікага Княства Літоўскага. Значэньне Клецкай бітвы большае ў палітычным сэнсе, чым у ваенным. Таму што перамога пад Клецкам была першай перамогай над Крымскім ханствам у адкрытай бітве. Раней крымчакоў грамілі толькі даганяючы, у пагоні, і ўсяго некалькі разоў — у 1497, у 1503-м. А цяпер упершыню крымскія наезьнікі былі разгромленыя ў бітве, выкананай па ўзорах антычнага ваеннага майстэрства, у адпаведнасьці з рэнэсансавай ваеннай навукай. Клецкую бітву параўноўваюць зь бітвай пад Равэнай у 1512 годзе. І перамогу над татарамі мог тады атрымаць менавіта Глінскі. Бо ў першую чаргу лёс бітвы вырашыла здольнасьць ваеннага правадыра прыняць у пэўны момант хуткае і трапнае рашэньне. І Глінскі гэта зрабіў.
Міхал Глінскі быў таленавітым правадыром, слынным палітычным дзеячом, першым пагромцам татараў. Але ў той жа час ён застаўся ў гісторыі здраднікам, паколькі ў 1508 годзе ўзьняў бунт супраць дзяржаўнай улады і перакінуўся на бок Масквы. Калі ягоныя дамаганьні не былі задавалены Аляксандрам, а потым і Жыгімонтам, калі ён не атрымаў вышэйшай дзяржаўнай пасады, якую ён хацеў, Глінскі самахоць прыняў прапановы Маскоўскай дзяржавы. І разам з маскоўскім войскам спрабаваў браць беларускія гарады і абяцаў, што землі захопленыя Масквой, ёй і застануцца. Праўда, потым, у 1514 годзе ён яшчэ раз паспрабаваў зьмяніць свайго ўладара, вярнуцца ў Вялікае Княства Kняства Літоўскага — пасьля таго, як ягоныя амбітныя запатрабаваньні не былі задаволеныя і Васілём ІІІ. У часе Смаленскай вайны, яму не ўдалося перайсьці на бок ВКЛ. Здаўшы Смаленск, Глінскі паслаў лісты вялікаму князю і Канстанціну Астроскаму. Лісты перахапілі маскоўскія шпегі. Васіль ІІІ закаваў Глінскага, і ён праз пэўны час (1534 г.) памёр у маскоўскай няволі.
Магчыма, лёс Глінскага — гістарычны ўрок для ўсіх перабежчыкаў і здраднікаў…
Нажаль, афіцыйная ўлада нават дзеля прыліку не заўважыла 500-годзьдзе Клецкай бітвы. Поўным ігнараваньнем гэтага юбілею дзяржава яшчэ раз паказала сваё стаўленьне да беларускай гісторыі ў прынцыпе, да гістарычнай памяці, да гістарычнай спадчыны. Улада, як ужо неаднойчы, прадэманстравала поўны гістарычны нігілізм. Нават бітва пад Грунвальдам, якая і ў савецкі час, і цяпер адпавядае афіцыйнай дзяржаўнай дактрыне, абыходзіцца ўвагай. Улада баіцца любой праявы беларускага патрыятызму. А даўнія перамогі нашых продкаў, бясспрэчна, культывуюць пачуцьцё нацыянальнага патрыятызму ў сьвядомасьці нашчадкаў.
Генадзь Сагановіч
“Значэньне Клецкай бітвы 1506 году — велізарнае”
Радыё Свабода
эфір 23 ліпеня 2006 г.