Могілкі габрэйскія | Пліса

Больш фотаздымкаў (21) >>

З кнігі Леанада Смілавіцкага «Катастрофа евреев в Белоруссии, 1941-1944 гг.» (Тэль-Авіў, 2000), с. 197-233.

Згадвае Мошэ Цымкінд (1924 г. нр.):

“Наша мястэчка было вельмі маляўнічым – блізка возера, з якога выходзіла рака, вакол лясы, сасновы бор. Пліса лічылася набажнай, жыхары строга прытрымліваліся яўрэйскай традыцыі. Іх звалі пляшане. Пліскае возера, Пліса, прозвішча нашых родзічаў па лініі маці Пліскіны. Дзядуля быў знаўцам Торы, вучыўся ў Віцебску. Сям’я была параўнальна невялікай – трое дзяцей. Жылі сціпленька, але дружна. Тату клікалі Меір-Рувен, маму – Фейгеле, старэйшую сястру – Рыўка, я быў сярэднім, а малодшага брата – Берл.

Я хадзіў у польскую школу, а пасля абеда - у хедэр, там навучанне было круглагадзічным, за выключэннем трохдзённых канікул на Песах. Была арганізацыя «Шомер hа-Цаір» і «Бейтар». У верасні 1939 г. мы чакалі, прыйдуць немцы або Саветы? У адзін цудоўны дзень убачылі перадавы атрад на худых сялянскіх канях, якія ні ў якое параўнанне не ішлі з сытой і выпешчанай польскай кавалерыяй. Потым танкі настолькі запыленыя, што цяжка было зразумець, чые яны. Па чырвоных зорачках на шаломах вызначылі, што савецкія. І ўзрадаваліся, немцы для яўрэяў былі чымсьці вельмі страшэнным. У польскіх газетах шмат пісалі аб адносінах нацыстаў да яўрэйскага пытання. Друк быў на ідыш, мы ўсе ведалі, а ў савецкіх газетах ні слова.

Бальшавікі развярнулі прапаганду. Мы думалі, што прыйшла воля ад польскіх паноў. Бацькі распавядалі, што ў грамадзянскую вайну бальшавікі былі голымі і разутымі, а тут танкі, трактары з гарматамі, машыны - два тыдні шкло мястэчка дрыгацела ад плыні тэхнікі. З’явіліся тавары «першай неабходнасці» - соль і газа, чэргі за хлебам, але збожжа ў Заходняй Беларусі хапала, проста не паспявалі пячы. Раней людзі пяклі самі, а тут мукі ўжо не стала ў продажы. Старэйшаму пакаленню яўрэяў дапамагала веданне рускай мовы, а сярод беларусаў адукаваных было мала. Мужыкі-сяляне адкрыта зайздросцілі яўрэям: тыя атрымлівалі аклады, а з іх бралі несусветна цяжкія падаткі, прычым не грашамі, як пры панах, а збожжам, мясам і г. д., «запрацаваў» НКУС.

22 чэрвеня 1941 г. немец напаў на Савецкі Саюз, а ў клубе Плісы, дзе я ў аркестры граў на мандаліне і скрыпцы, улады ўстроілі танцы, загадалі «весяліць народ». З кожным днём напруга нарастала. Праз мястэчка адступалі «чырвоныя» з Літвы. Потым з’явіліся немцы, якія адчувалі сябе спакойна, купаліся ў возеры, гралі на губных гармоніках. «Мы яшчэ не разу не стрэлілі», – казалі яны нам. Перадавыя часткі супраць яўрэяў нічога не прадпрымалі. Крыху пазней за яўрэяў узяліся, мабілізавалі на цяжкія работы, прыбіранне памяшканняў, а беларусаў не чапалі. Бліжэй да восені сагналі ў гета. Забралі быдла, забаранілі трымаць нават катоў. Жорстка пераследвалі кантакты з сялянінамі, у якіх можна было набыць або вымяняць прадукты. Мы трымаліся, як маглі, нават у Песах 1942 г. пяклі мацу з апошніх рэштак мукі, але адчувалі, што канец блізкі.

1 чэрвеня 1942 г. мястэчка акружылі і яўрэяў выгналі на пляц. Я паспеў схавацца на гарышчы яўрэйскай школы. Адсядзеў да адзінаццаці ночы. Толькі памкнуўся спускацца - выстралы. Ноч месяцовая, могуць заўважыць, але адважыўся. Узяў цагліну, якая ляжала пад рукой, схаваў за пазуху. Калі што, думаю, пушчу ў ход. Калі злазіў, цагліна выслізнулася з-пад кашулі і з грохатам бразнулася аб падлогу! Ну, думаю, зараз зловяць, а атрымалася наадварот. Ахоўнік, пачуўшы грук, не зразумеў у чым справа і адышоў у бок. Дзякуючы гэтаму, я праслізнуў вонкі. Адправіўся ў гета Глыбокае, што ў 20 км ад Плісы. Там была фабрыка па перапрацоўцы воўны, на якой яўрэяў прымушалі вязаць шкарпэткі і рукавіцы для жаўнераў. Нас памкнулася група моладзі (18 чал.), якая вырашыла бегчы. Увечары мы схаваліся на фабрыцы, а калі сцямнела, сыйшлі. Рухаліся па балотах, трымаліся далей ад хутароў, хаця і галадалі. Сустрэлі трох партызан. Усіх узяць яны не змаглі, таму што ішлі на заданне, а зброі не было. Выбралі тых, хто служыў у войску, а астатнім сказалі: «Ідзіце куды жадаеце!» Самых вопытных забралі, і мы засталіся, як статак без важака. Усе разышліся, я застаўся адзін і падаўся ў Плісу, дзе застаўся аднакласнік Косця Іванковіч. Залаты чалавек. Ніколі яго не забуду. Хавалі мяне тры месяцы. Потым пахаладнела, знялі жыта, у Плісе стала небяспечна і прыйшлося вярнуцца ў Глыбокае.

У Глыбокім за грошы можна было набыць боепрыпасы. Адкуль? У 15 км была вузлавая станцыя чыгункі, Круляўшчызна, дзе заставаліся даваенныя савецкія склады. Немцы прымушалі яўрэяў знасіць усе ў адно месца і ўзрывалі - баяліся партызан. Яўрэі пад страхам смерці прыхоплівалі з сабой патроны, гранаты, запалы і прадавалі або змянялі на ежу. Мы з Айзікам Бодневым сабралі грошай, набылі цёплую адзежу, зброю. Калі сыходзілі па галоўнай вуліцы Глыбокага, на нашае шчасце, не сустрэлі ні аднога паліцэйскага. Калі б сустрэлі - канец! У лес памкнулася пяць чалавек, з якіх трое яўрэяў. Два беларусы вырашылі пачакаць: «У нас жонкі, дзеці, нам пакуль гэта не патрэбна». Я, Бондэ і Геніховіч сустрэлі партызан. Мы былі шчаслівыя. Атрад у 50 чал., ручныя кулямёты, аўтаматы, усё як мяркуецца, камандзір - афіцэр Чырвонай Арміі лейтэнант Мядзведзеў. Атрад разросся і з часам стаў брыгадай.

Увесну 1944 г. у саставе групы з 10 чалавек мяне паслалі ў рэйд па тылах. Снег раставаў, была слота і бездараж, а ісці прыходзілася з поўнай выкладкай. Але дзякуючы рэйду, я чарговы раз пазбег смерці. Супраць асноўных сілаў брыгады пад Полацкам былі кінутыя адборныя часткі СС, два палкі, якія акружылі партызан. Блакада згубіла многіх, з вялікімі стратамі партызаны адступілі. З савецкімі войскамі мы сустрэліся ў ліпені 1944 г. каля пасёлка Астравец і мае лясныя блуканні скончыліся. Пасля вайны я вырашыў не заставацца ў Савецкім Саюзе, з’ехаў у Польшчу, а адтуль у Палестыну. Але памяць жыла са мною ўсе гэтыя гады, у 1998 г. на месцы расстрэла яўрэяў Плісы я паставіў помнік на грошы, якія былі сабраныя зямлякамі ў Ізраілі. Хай памятаюць, хто сярод іх жыў і як іх не стала (Навіны тыдня (Тэль-Авіў), 11 і 18 сакавіка 1999 г.)”.

Заўвагі аўтара*: Пліса (Плисса, Plissa) - вёска ў Глыбоцкім раёне Віцебскай вобласці, на беразе воз. Пліса каля р. Мнюта, на аўтадарозе Глыбокае-Полацк; упершыню называецца ў пачатку XVI у., з 1552 г. - мястэчка, з 1793 г. у складзе Расіі, цэнтр воласці Дзісненскага павета Мінскай губерні., а з 1842 г. - Віленскай губерні., у 1897 г. - 366 яўрэяў (з 899 усіх жыхароў); у 1921-1939 гг. у складзе Польшчы, у 1931 г. пражывала 302 яўрэі, з 1939 г. у БССР; акупавана нямецкімі войскамі з чэрвеня 1941 г. па чэрвень 1944 г., 1 чэрвеня 1942 г. было расстраляна 419 яўрэяў, усяго ў Плісе і раёне** загінула 1.676 чал. (ГА Віцебскай вобласці, ф. 2841, оп. 1, д. 1, л. 37; НАРБ, ф. 370, оп. 1, д. 483, л. 15).

Заўвагі рэдакцыі:
* Леанід Смілавіцкі
** маецца на ўвазе колішні Пліскі раён.

Падрыхтаваў Ул. Скрабатун

Надрукавана "Вольнае Глыбокае", №12(259) 17 сакавіка 2005 года