Выбраныя здымкі
Дамы рамесьнікаў (часткова перабудаваны ў 19 ст.) Фота © К. Шастоўскі |
Фота © Paweł Dawidowski |
Дамы рамесьнікаў (часткова перабудаваны ў 19 ст.) Фота © К. Шастоўскі |
У XVI — пачатку XVII ст. уся забудова Паставаў была драўлянай, уключаючы храмы і магнацкую сядзібу на поўдзень ад паселішча. У адпаведнасці з інвентаром 1628 г. існавала рынкавая плошча, дзе размяшчаліся касцёл з плябаніяй, карчма, шэсць жылых двароў. Вядомы дзве вуліцы, што разыходзіліся ад плошчы. Адна вяла да сядзібы, другая, на якой знаходзілася Мікалаеўская царква, — у зарэчную частку мястэчка.
У 1720 г. маёнтак перайшоў ва ўласнасць рода Тызенгаўзаў. З часам мястэчка поўнасцю змянілася і атрымала блізкую да простакутнай структуру вуліц. Аўтарам праекта перапланіроўкі, а таксама ансамбля жылых і грамадскіх будынкаў гандлёвай плошчы лічыцца італьянскі архітэктар Джузепе (Юзаф) Сака, які з 1773 г. пастаянна жыў у Горадні. Сака быў прыдворным дойлідам Антонія Тызенгаўза, кіраўніком будаўніцтва каралеўскіх мануфактур у Вялікім Княстве Літоўскім, узначальваў будаўнічую школу ў Горадні.
Рэдкая шматфункцыянальнасць вылучала ансамбль гандлёвай плошчы Паставаў сярод плошчаў іншых гарадоў. Забудова ўключала гандлёвыя рады, прыходскі касцёл, вуніяцкую царкву, школу, кафэ («кафэнгаўз»), дзве гасцініцы, аўстэрыю, заезныя дамы, суд, будынак лячэбніцы і канцылярыі, жылыя дамы іншаземных рабочых. У адрозненне ад многіх плошчаў з перавагай культавага прызначэння склад забудовы сведчыў аб выражаным грамадскім, свецкім характары ансамбля. Па свайму кампазіцыйна-генетычнаму тыпу ансамбль з'яўляўся барочным. План плошчы набліжаўся да простакутніка з бакамі 87, 98, 189 і 197 м. Да вуглоў плошчы падыходзілі чатыры вуліцы, з невялікім адхіленнем, трасіраваныя як працяг бакоў плошчы. Кампазіцыя забудовы паўднёвага і заходняга бакоў была сіметрычнай, а паўночнага і ўсходняга — асіметрычнай. Асіметрычна ў прасторы плошчы размяшчаўся таксама квадратны ў плане корпус гандлёвых радоў з унутраным дваром.
У перыяд найвышэйшага развіцця горадабудаўнічай кампазіцыі пастаўскага ансамбля (1770-ыя гг.) да вышынных збудаванняў адносіліся драўляныя касцёл і царква. Дакументальных матэрыялаў, якія дазваляюць выканаць рэканструкцыю іх аблічча, не захавалася. Выключэнне складаюць планы Паставаў канца XVIII ст., на падставе якіх можна ўстанавіць канфігурацыю і памеры храмаў. Вядома, што прыходскі касцёл быў пабудаваны яшчэ ў 1516 г., у 1760 г. знішчаны пажарам, а ў 1784 г. ужо існаваў новы двухвежавы драўляны касцёл. Вуніяцкая базыльянская царква адносіцца да 1713 г. Пры ёй на ўсходнім баку плошчы на сродкі Тызенгаўза збудаваны невялікі дом свяшчэнніка, месцазнаходжанне якога невядома. Пасля, у 1849 г., на месцы драўлянай царквы пабудавана мураваная ў псеўдарускім стылі.
Гандлёвыя рады (1760-я гады, не захаваліся) мелі замкнёную кампазіцыю ў выглядзе квадратнага ў плане карэ — па перыметры ўнутранага двара размяшчаліся чатыры мураваныя карпусы адкрытых унутр крам. Вонкавыя фасады — глухія сцены, завершаныя філёнгавым парапетам, які закрываў аднасхільныя дахі, быў дэкараваны вазамі і скульптурай. У цэнтры франтальных працяглых фасадаў знаходзіліся брамы-праезды, аздобленыя прафіляванымі фігурнымі франтонамі і крапаваныя слаістымі пілястрамі — рысы архітэктуры барока. Аналагічна былі дэкараваны цэнтры ўсходняга і заходняга фасадаў, умацаваныя магутнымі контрфорсамі.
Асіметрычнае становішча гандлёвых радоў забяспечвала арганізацыю ў паўночнай частцы плошчы шырокай прасторы для кірмашоў, якія праводзіліся пяць разоў у год. Акрамя таго, на рынку збіралася прыезджае вясковае насельніцтва па нядзелях, што таксама патрабавала адкрытай прасторы. Паварот будынка на 8 у адносінах да падоўжнай восі плошчы дазваляў пашырыць пропуск дыяганальнага транзітнага руху з поўдня на поўнач. Такая пастаноўка збудавання адлюстроўвала арганічную залежнасць кампазіцыі ад асаблівасцей функцыянальнай арганізацыі і ўяўляла сабой гістарычную традыцыю, характэрную для гарадскіх плошчаў, што склаліся на сярэдневяковай планіровачнай аснове, і ўвасобленую ў познебарочным ансамблі.
Уплыў асаблівасцей спантанна створаных структур на барочную рэгулярную планіроўку ансамбля не вычэрпваецца згаданым прынцыпам пастаноўкі гандлёвых радоў. Прыём трасіроўкі падыходзячых да плошчы вуліц як працяг бакоў плошчы, што напамінае свастыку, вельмі тыповы для чатырохкутных сярэдневяковых плошчаў эўрапейскіх гарадоў. Ён забяспечваў візуальную замкнёнасць перспектывам уздоўж гэтых вуліц і прасторы самой плошчы, што з'яўлялася адной з мастацкіх мэтаў сярэдневяковага горадабудаўніка.
На ўзоры ансамбля прасочваецца тыповы для горадабудаўніцтва як сярэдневяковага, так і Новага часу прынцып завяршэння вулічных перспектыў найбольш важнымі ў архітэктурных адносінах, але рознымі па тыпу і горадабудаўнічай ролі збудаваннямі. Вуліца Задзіўская арыентавалася на галоўны фасад касцёла, вуліца Віленская — на порцік аўстэрыі, вуліца Браслаўская — на мезанін гасцініцы.
Важная рыса ансамбля — адсутнасць суцэльнага фронту забудовы бакоў плошчы, вялікае кампазіцыйнае значэнне прамежкавых прастораў паміж будынкамі. Відавочна, свабодная пастаноўка аб'ёмаў выклікана, з аднаго боку, жаданнем максімальна павялічыць маштаб ансамбля пры абмежаваных матэрыяльных магчымасцях, з іншага — неабходнасцю арганізацыі зручных для карыстання зямельных участкаў пры будынках. Такі прынцып размяшчэння забудовы адлюстроўваў вялікія тэрытарыяльныя рэсурсы населеных месцаў, з'яўляўся ўвогуле характэрным для малых гарадоў і мястэчак і абумовіў развітую сістэму зрокавых сувязей паміж элементамі горада. Ансамбль візуальна злучаўся з бліжэйшымі сажалкамі, францысканскім кляштарам на супрацьлеглым беразе, палацам Тызенгаўза ў паўднёвай частцы паселішча.
Пасярэдзіне заходняга боку гандлёвай плошчы стаяў двухпавярховы будынак канцылярыі і суда, абапал сіметрычна размяшчаліся шэсць дамоў рамеснікаў, а на ўскрайках — двухпавярховыя дом урача (лячэбніца) і гасцініца. Па цэнтры ўсходняга боку плошчы стаяў двухпавярховы будынак школы з вежай, які фланкіравалі адасоблена пастаўленыя два драўляныя храмы. Фронт забудовы кароткага (паўднёвага) боку плошчы фармавалі цэнтральны будынак кавярні і дзве аднолькавыя гасцёўні па баках. Супрацьлеглы (паўночны) бок плошчы быў забудаваны вуглавым аб'ёмам аўстэрыі (заезны дом) і трох дамоў рамеснікаў. Дамы (у колькасці 22) з вырашанымі ў стылі барока фасадамі стваралі сярод сціплай сядзібнай драўлянай забудовы горада суцэльны манументальны архітэктурны ансамбль. Ад чатырох вуглоў плошчы адыходзілі асноўныя камунікацыйныя артэрыі горада — вуліцы Браслаўская, Зарэчная, Задзейская, Віленская. Гарадская перыферыя была забудавана рэгулярнымі кварталамі драўляных мяшчанскіх сядзіб, на захад і поўдзень размяшчаліся гуменныя пляцы.
Да цяперашняга часу ансамбль амаль страчаны: з 22 будынкаў захавалася толькі 8, пры гэтым два з іх карэнным чынам перабудаваны. Разбурэнне забудовы адбылося, у асноўным, пасля Другой сусветнай вайны. У канцы 1940-ых і 1950-ых гг. большая частка будынкаў яшчэ існавала. У далейшым без якой-небудзь аб'ектыўнай неабходнасці знесены гандлёвыя рады, іншыя грамадскія і жылыя будынкі. Увесь паўднёвы бок плошчы заняў невыразны чатырохпавярховы тыповы будынак райвыканкама, які сваім архітэктурным абліччам зрокава падаўляе гістарычную забудову.
Уяўленне аб барочным архітэктурна-стылёвым характары забудовы плошчы даюць дом урача, тры дамы рамеснікаў і гасцёўня, якія захаваліся. Дом урача стаіць на заходнім баку плошчы, вырашаны ў сімбіёзным барочна-класіцыстычным стылі ў выглядзе кампактнага прамавугольнага ў плане двухпавярховага аб'ёма пад высокім вальмавым чарапічным дахам. У кампазіцыі франтальнага плоскаснага фасада «лячэбніцы» выкарыстаны прынцып сіметрыі з рэгулярнай і рытмічнай разбіўкай прамавугольнымі аконнымі праёмамі ў простых ліштвах з замковым каменем, крапоўкай прамавугольнымі нішамі і філёнгамі.
Цэнтральнае месца ва ўнутранай арганізацыі дома адведзена пярэдняй з міжпавярховай лесвіцай: першы паверх адводзіўся пад аптэку і лячэбніцу, другі — пад жылыя пакоі ўрача. Аналагічна вырашаны і будынак гасцёўні (дом № 11). Дамы рамеснікау (№ 5, 9, 15) — помнікі жыллёвай архітэктуры барока, якія ствараюць суцэльную франтальную забудову. Яны вырашаны прамавугольнымі ў плане аднапавярховымі будынкамі пад двухсхільнымі мансардавымі чарапічнымі дахамі. Карніз падзяляе франтальныя фасады на два ярусы — першы раскрапаваны цягамі, расчлянёны аконнымі праёмамі ў прамавугольных ліштвах, другі мае расчлянёны філёнгамі фігурны франтон. Мураваныя і атынкаваныя галоўныя фасады мелі па тры сіметрычна размешчаныя аконныя праёмы першага паверха і адно мансардавае — па цэнтры фігурнага франтона. Вуглавыя часткі дваровага фасада — цагляныя слупы, на якія абапіраюцца асноўныя бэлькі перакрыццяў; сцены бакавых і тыльнага фасадаў зрублены з брусоў паміж цаглянымі слупамі (зараз перабудаваны).
Дамы на паўночным баку плошчы (№ 11, 13) перанеслі ў XIX ст. рэканструкцыю і набылі архітэктурна-стылёвыя рысы гістарызму і мадэрна. Жылы дом № 13 сфармаваны ў выніку аб'яднання і рэканструкцыі ў XIX ст. двух дамоў рамеснікаў. Галоўны фасад атрымаў складаную асіметрычную кампазіцыю з высокімі прыступкавымі атыкамі, спрошчанай крапоўкай сцен, шатровай вежачкай над адным з прамавугольных вокнаў.
У будаўнічай практыцы Паставаў адбілася адна з прагрэсіўных горадабудаўнічых і архітэктурных тэндэнцый другой паловы XVIII ст. — тут упершыню на Беларусі ажыццёўлена тыпавая масавая забудова гарадскога ансамбля аднолькавымі па прызначэнні будынкамі. На заходнім баку плошчы захаваўся былы дом рамесніка з высокім, характэрным для барока выгнутым франтонам. Характэрна і пастаноўка дома вузкім тарцовым фасадам перпендыкулярна да плошчы. У канструкцыі дома ажыццёўлена эканамічнае спалучэнне элементаў мураванай і драўлянай архітэктуры — бакавыя і тыльная сцены выкананы з брусоў, галоўны фасад, што выходзіць на плошчу, выкладзены з цэглы і атынкаваны. Такое прагматычнае вырашэнне было прадыктавана імкненнем стварыць уражанне мураванай забудовы плошчы, і цагляныя фасады з'яўляліся своеасаблівымі кулісамі, якія, па сутнасці, хавалі драўляныя дамы. Кампазіцыя плоскаснага фасада вельмі простая — гэта прамавугольнік першага паверха і франтон, раскрапоўка лапаткамі, маляўнічая стужка дахоўкі па карнізе, простыя ліштвы прамавугольных вокнаў. Ўяўляе цікавасць канструкцыя шчыта сцяны дваровага фасада, яна складаецца з драўлянага фахверка з цагляным запаўненнем і бэлькай перакрыцця. Планіроўка дома была таксама тыпавой, функцыянальна адпрацаванай — яна складалася з дзвюх частак: вытворчай (з двух памяшканняў) і жылой з кухняй.
Да помнікаў другой паловы XVIII ст., фармуючых гісторыка-архітэктурны воблік плошчы, адносіцца былы заезны дом (карчма, аўстэрыя), пастаўлены на яе ўсходнім баку. Двухпавярховы аб'ём пад чатырохсхільным дахам захаваў барочную раскрапоўку галоўнага фасада. Першы паверх прызначаўся пад залу («шынкоўню») і кухню, а другі — пад жылыя пакоі. Архітэктура аўстэрыі была падпарадкавана задачам стварэння цэласнага ансамбля плошчы, таму яна не прэтэндуе на арыгінальнасць і характарызуецца элементамі, агульнымі з архітэктурай суседніх будынкаў. Нягледзячы на разнастайнае функцыянальнае прызначэнне, яны аднолькавыя па архітэктуры, маюць падобныя планы і габарыты (прыблізна 11x15 м) — у гэтых дамах быў выкарыстаны прынцып тыпізацыі.
У XIX — пачатку XX ст. гарадское будаўніцтва Паставаў вялося марудна — да 1866 г. тут налічвалася ўсяго 70 жылых дамоў. Перарабляліся будынкі XVIII ст. Будынкі другой паловы XIX — пачатку XX ст. фармуюць паўночны бок плошчы. Іх мадэрнісцкія архітэктурныя формы гарманіруюць з барочнымі фасадамі тызенгаўзаўскай забудовы. У другой палове XIX ст. забудова плошчы пераступае за яе межы — жылыя цагляныя дамы з крамамі ўзводзяцца уздоўж сучаснай вуліцы Савецкай. У зарэчнай частцы ствараецца дынамічны вертыкальны архітэктурны акцэнт — мураваны касцел. Яго «чырвоная» архітэктура, у спалучэнні з зяленым раслінным антуражам і адлюстраваннем у водным люстэрку, стварыла каштоўны, маляўніча выразны акцэнт гарадской забудовы.
У 1720 г. маёнтак перайшоў ва ўласнасць рода Тызенгаўзаў. З часам мястэчка поўнасцю змянілася і атрымала блізкую да простакутнай структуру вуліц. Аўтарам праекта перапланіроўкі, а таксама ансамбля жылых і грамадскіх будынкаў гандлёвай плошчы лічыцца італьянскі архітэктар Джузепе (Юзаф) Сака, які з 1773 г. пастаянна жыў у Горадні. Сака быў прыдворным дойлідам Антонія Тызенгаўза, кіраўніком будаўніцтва каралеўскіх мануфактур у Вялікім Княстве Літоўскім, узначальваў будаўнічую школу ў Горадні.
Рэдкая шматфункцыянальнасць вылучала ансамбль гандлёвай плошчы Паставаў сярод плошчаў іншых гарадоў. Забудова ўключала гандлёвыя рады, прыходскі касцёл, вуніяцкую царкву, школу, кафэ («кафэнгаўз»), дзве гасцініцы, аўстэрыю, заезныя дамы, суд, будынак лячэбніцы і канцылярыі, жылыя дамы іншаземных рабочых. У адрозненне ад многіх плошчаў з перавагай культавага прызначэння склад забудовы сведчыў аб выражаным грамадскім, свецкім характары ансамбля. Па свайму кампазіцыйна-генетычнаму тыпу ансамбль з'яўляўся барочным. План плошчы набліжаўся да простакутніка з бакамі 87, 98, 189 і 197 м. Да вуглоў плошчы падыходзілі чатыры вуліцы, з невялікім адхіленнем, трасіраваныя як працяг бакоў плошчы. Кампазіцыя забудовы паўднёвага і заходняга бакоў была сіметрычнай, а паўночнага і ўсходняга — асіметрычнай. Асіметрычна ў прасторы плошчы размяшчаўся таксама квадратны ў плане корпус гандлёвых радоў з унутраным дваром.
У перыяд найвышэйшага развіцця горадабудаўнічай кампазіцыі пастаўскага ансамбля (1770-ыя гг.) да вышынных збудаванняў адносіліся драўляныя касцёл і царква. Дакументальных матэрыялаў, якія дазваляюць выканаць рэканструкцыю іх аблічча, не захавалася. Выключэнне складаюць планы Паставаў канца XVIII ст., на падставе якіх можна ўстанавіць канфігурацыю і памеры храмаў. Вядома, што прыходскі касцёл быў пабудаваны яшчэ ў 1516 г., у 1760 г. знішчаны пажарам, а ў 1784 г. ужо існаваў новы двухвежавы драўляны касцёл. Вуніяцкая базыльянская царква адносіцца да 1713 г. Пры ёй на ўсходнім баку плошчы на сродкі Тызенгаўза збудаваны невялікі дом свяшчэнніка, месцазнаходжанне якога невядома. Пасля, у 1849 г., на месцы драўлянай царквы пабудавана мураваная ў псеўдарускім стылі.
Гандлёвыя рады (1760-я гады, не захаваліся) мелі замкнёную кампазіцыю ў выглядзе квадратнага ў плане карэ — па перыметры ўнутранага двара размяшчаліся чатыры мураваныя карпусы адкрытых унутр крам. Вонкавыя фасады — глухія сцены, завершаныя філёнгавым парапетам, які закрываў аднасхільныя дахі, быў дэкараваны вазамі і скульптурай. У цэнтры франтальных працяглых фасадаў знаходзіліся брамы-праезды, аздобленыя прафіляванымі фігурнымі франтонамі і крапаваныя слаістымі пілястрамі — рысы архітэктуры барока. Аналагічна былі дэкараваны цэнтры ўсходняга і заходняга фасадаў, умацаваныя магутнымі контрфорсамі.
Асіметрычнае становішча гандлёвых радоў забяспечвала арганізацыю ў паўночнай частцы плошчы шырокай прасторы для кірмашоў, якія праводзіліся пяць разоў у год. Акрамя таго, на рынку збіралася прыезджае вясковае насельніцтва па нядзелях, што таксама патрабавала адкрытай прасторы. Паварот будынка на 8 у адносінах да падоўжнай восі плошчы дазваляў пашырыць пропуск дыяганальнага транзітнага руху з поўдня на поўнач. Такая пастаноўка збудавання адлюстроўвала арганічную залежнасць кампазіцыі ад асаблівасцей функцыянальнай арганізацыі і ўяўляла сабой гістарычную традыцыю, характэрную для гарадскіх плошчаў, што склаліся на сярэдневяковай планіровачнай аснове, і ўвасобленую ў познебарочным ансамблі.
Уплыў асаблівасцей спантанна створаных структур на барочную рэгулярную планіроўку ансамбля не вычэрпваецца згаданым прынцыпам пастаноўкі гандлёвых радоў. Прыём трасіроўкі падыходзячых да плошчы вуліц як працяг бакоў плошчы, што напамінае свастыку, вельмі тыповы для чатырохкутных сярэдневяковых плошчаў эўрапейскіх гарадоў. Ён забяспечваў візуальную замкнёнасць перспектывам уздоўж гэтых вуліц і прасторы самой плошчы, што з'яўлялася адной з мастацкіх мэтаў сярэдневяковага горадабудаўніка.
На ўзоры ансамбля прасочваецца тыповы для горадабудаўніцтва як сярэдневяковага, так і Новага часу прынцып завяршэння вулічных перспектыў найбольш важнымі ў архітэктурных адносінах, але рознымі па тыпу і горадабудаўнічай ролі збудаваннямі. Вуліца Задзіўская арыентавалася на галоўны фасад касцёла, вуліца Віленская — на порцік аўстэрыі, вуліца Браслаўская — на мезанін гасцініцы.
Важная рыса ансамбля — адсутнасць суцэльнага фронту забудовы бакоў плошчы, вялікае кампазіцыйнае значэнне прамежкавых прастораў паміж будынкамі. Відавочна, свабодная пастаноўка аб'ёмаў выклікана, з аднаго боку, жаданнем максімальна павялічыць маштаб ансамбля пры абмежаваных матэрыяльных магчымасцях, з іншага — неабходнасцю арганізацыі зручных для карыстання зямельных участкаў пры будынках. Такі прынцып размяшчэння забудовы адлюстроўваў вялікія тэрытарыяльныя рэсурсы населеных месцаў, з'яўляўся ўвогуле характэрным для малых гарадоў і мястэчак і абумовіў развітую сістэму зрокавых сувязей паміж элементамі горада. Ансамбль візуальна злучаўся з бліжэйшымі сажалкамі, францысканскім кляштарам на супрацьлеглым беразе, палацам Тызенгаўза ў паўднёвай частцы паселішча.
Пасярэдзіне заходняга боку гандлёвай плошчы стаяў двухпавярховы будынак канцылярыі і суда, абапал сіметрычна размяшчаліся шэсць дамоў рамеснікаў, а на ўскрайках — двухпавярховыя дом урача (лячэбніца) і гасцініца. Па цэнтры ўсходняга боку плошчы стаяў двухпавярховы будынак школы з вежай, які фланкіравалі адасоблена пастаўленыя два драўляныя храмы. Фронт забудовы кароткага (паўднёвага) боку плошчы фармавалі цэнтральны будынак кавярні і дзве аднолькавыя гасцёўні па баках. Супрацьлеглы (паўночны) бок плошчы быў забудаваны вуглавым аб'ёмам аўстэрыі (заезны дом) і трох дамоў рамеснікаў. Дамы (у колькасці 22) з вырашанымі ў стылі барока фасадамі стваралі сярод сціплай сядзібнай драўлянай забудовы горада суцэльны манументальны архітэктурны ансамбль. Ад чатырох вуглоў плошчы адыходзілі асноўныя камунікацыйныя артэрыі горада — вуліцы Браслаўская, Зарэчная, Задзейская, Віленская. Гарадская перыферыя была забудавана рэгулярнымі кварталамі драўляных мяшчанскіх сядзіб, на захад і поўдзень размяшчаліся гуменныя пляцы.
Да цяперашняга часу ансамбль амаль страчаны: з 22 будынкаў захавалася толькі 8, пры гэтым два з іх карэнным чынам перабудаваны. Разбурэнне забудовы адбылося, у асноўным, пасля Другой сусветнай вайны. У канцы 1940-ых і 1950-ых гг. большая частка будынкаў яшчэ існавала. У далейшым без якой-небудзь аб'ектыўнай неабходнасці знесены гандлёвыя рады, іншыя грамадскія і жылыя будынкі. Увесь паўднёвы бок плошчы заняў невыразны чатырохпавярховы тыповы будынак райвыканкама, які сваім архітэктурным абліччам зрокава падаўляе гістарычную забудову.
Уяўленне аб барочным архітэктурна-стылёвым характары забудовы плошчы даюць дом урача, тры дамы рамеснікаў і гасцёўня, якія захаваліся. Дом урача стаіць на заходнім баку плошчы, вырашаны ў сімбіёзным барочна-класіцыстычным стылі ў выглядзе кампактнага прамавугольнага ў плане двухпавярховага аб'ёма пад высокім вальмавым чарапічным дахам. У кампазіцыі франтальнага плоскаснага фасада «лячэбніцы» выкарыстаны прынцып сіметрыі з рэгулярнай і рытмічнай разбіўкай прамавугольнымі аконнымі праёмамі ў простых ліштвах з замковым каменем, крапоўкай прамавугольнымі нішамі і філёнгамі.
Цэнтральнае месца ва ўнутранай арганізацыі дома адведзена пярэдняй з міжпавярховай лесвіцай: першы паверх адводзіўся пад аптэку і лячэбніцу, другі — пад жылыя пакоі ўрача. Аналагічна вырашаны і будынак гасцёўні (дом № 11). Дамы рамеснікау (№ 5, 9, 15) — помнікі жыллёвай архітэктуры барока, якія ствараюць суцэльную франтальную забудову. Яны вырашаны прамавугольнымі ў плане аднапавярховымі будынкамі пад двухсхільнымі мансардавымі чарапічнымі дахамі. Карніз падзяляе франтальныя фасады на два ярусы — першы раскрапаваны цягамі, расчлянёны аконнымі праёмамі ў прамавугольных ліштвах, другі мае расчлянёны філёнгамі фігурны франтон. Мураваныя і атынкаваныя галоўныя фасады мелі па тры сіметрычна размешчаныя аконныя праёмы першага паверха і адно мансардавае — па цэнтры фігурнага франтона. Вуглавыя часткі дваровага фасада — цагляныя слупы, на якія абапіраюцца асноўныя бэлькі перакрыццяў; сцены бакавых і тыльнага фасадаў зрублены з брусоў паміж цаглянымі слупамі (зараз перабудаваны).
Дамы на паўночным баку плошчы (№ 11, 13) перанеслі ў XIX ст. рэканструкцыю і набылі архітэктурна-стылёвыя рысы гістарызму і мадэрна. Жылы дом № 13 сфармаваны ў выніку аб'яднання і рэканструкцыі ў XIX ст. двух дамоў рамеснікаў. Галоўны фасад атрымаў складаную асіметрычную кампазіцыю з высокімі прыступкавымі атыкамі, спрошчанай крапоўкай сцен, шатровай вежачкай над адным з прамавугольных вокнаў.
У будаўнічай практыцы Паставаў адбілася адна з прагрэсіўных горадабудаўнічых і архітэктурных тэндэнцый другой паловы XVIII ст. — тут упершыню на Беларусі ажыццёўлена тыпавая масавая забудова гарадскога ансамбля аднолькавымі па прызначэнні будынкамі. На заходнім баку плошчы захаваўся былы дом рамесніка з высокім, характэрным для барока выгнутым франтонам. Характэрна і пастаноўка дома вузкім тарцовым фасадам перпендыкулярна да плошчы. У канструкцыі дома ажыццёўлена эканамічнае спалучэнне элементаў мураванай і драўлянай архітэктуры — бакавыя і тыльная сцены выкананы з брусоў, галоўны фасад, што выходзіць на плошчу, выкладзены з цэглы і атынкаваны. Такое прагматычнае вырашэнне было прадыктавана імкненнем стварыць уражанне мураванай забудовы плошчы, і цагляныя фасады з'яўляліся своеасаблівымі кулісамі, якія, па сутнасці, хавалі драўляныя дамы. Кампазіцыя плоскаснага фасада вельмі простая — гэта прамавугольнік першага паверха і франтон, раскрапоўка лапаткамі, маляўнічая стужка дахоўкі па карнізе, простыя ліштвы прамавугольных вокнаў. Ўяўляе цікавасць канструкцыя шчыта сцяны дваровага фасада, яна складаецца з драўлянага фахверка з цагляным запаўненнем і бэлькай перакрыцця. Планіроўка дома была таксама тыпавой, функцыянальна адпрацаванай — яна складалася з дзвюх частак: вытворчай (з двух памяшканняў) і жылой з кухняй.
Да помнікаў другой паловы XVIII ст., фармуючых гісторыка-архітэктурны воблік плошчы, адносіцца былы заезны дом (карчма, аўстэрыя), пастаўлены на яе ўсходнім баку. Двухпавярховы аб'ём пад чатырохсхільным дахам захаваў барочную раскрапоўку галоўнага фасада. Першы паверх прызначаўся пад залу («шынкоўню») і кухню, а другі — пад жылыя пакоі. Архітэктура аўстэрыі была падпарадкавана задачам стварэння цэласнага ансамбля плошчы, таму яна не прэтэндуе на арыгінальнасць і характарызуецца элементамі, агульнымі з архітэктурай суседніх будынкаў. Нягледзячы на разнастайнае функцыянальнае прызначэнне, яны аднолькавыя па архітэктуры, маюць падобныя планы і габарыты (прыблізна 11x15 м) — у гэтых дамах быў выкарыстаны прынцып тыпізацыі.
У XIX — пачатку XX ст. гарадское будаўніцтва Паставаў вялося марудна — да 1866 г. тут налічвалася ўсяго 70 жылых дамоў. Перарабляліся будынкі XVIII ст. Будынкі другой паловы XIX — пачатку XX ст. фармуюць паўночны бок плошчы. Іх мадэрнісцкія архітэктурныя формы гарманіруюць з барочнымі фасадамі тызенгаўзаўскай забудовы. У другой палове XIX ст. забудова плошчы пераступае за яе межы — жылыя цагляныя дамы з крамамі ўзводзяцца уздоўж сучаснай вуліцы Савецкай. У зарэчнай частцы ствараецца дынамічны вертыкальны архітэктурны акцэнт — мураваны касцел. Яго «чырвоная» архітэктура, у спалучэнні з зяленым раслінным антуражам і адлюстраваннем у водным люстэрку, стварыла каштоўны, маляўніча выразны акцэнт гарадской забудовы.
Крыніца:
Юрый Чантурыя
Гарады і час
Страчаная спадчына
Мінск, Ураджай, 2002
А.М. Кулагін
Памяць. Пастаўскі раён
Мінск, БЕЛТА, 2001