Сядзібна-паркавы ансамбль Пузынаў | Грымяча

Сядзіба ў Грымячы

Першымі ўладальнікамі Грымячы (Грамэча, Грамячы, Грэмяча) ў ХV ст. былі Ільінічы, якія атрымалі вёску па дароўнаму запісу вялікага князя літоўскага: "Яцку Иллиничу у Старадубе яго отчина дедина, ды Гримячое з тыми людзьми, што да таму слушаеть". У 1612 г. вёска належыла Аляксандру Гасеўскаму, славутаму дзеячу ВКЛ часоў Льва Сапегі, уладальніку вялікага маёнтка ў Воўчыне.

Сядзібны дом у ГрымячыФота © К. Шастоўскі | Дата: 04/09/2002

Доўгі час Грымяча з'яўлялася адным з фальваркаў воўчынскага маёнтка і мела агульных гаспадароў. Ад Аляксандра і Евы Гасеўскіх па спадчыне Стары Воўчын і фальварак Грымяча перайшлі да іх сына Крыштофа, пазней да Тэрэзы Гасеўскай. У 1708 г. Тэрэза выйшла замуж за Казіміра Сапегу і перапісала Воўчын разам з фальваркамі Шчытнікі, Грымяча, Люта і Сяхновічы на мужа. Казімір Сапега прадаў Воўчын і Радванічы ў 1710 г. Якубу Генрыху Флемінгу і яго першай жонцы Ізабеле з Сапегаў. Наступным уладальнікам Воўчына і навакольных фальваркаў стаў князь Казімір Чартарыйскі. Яго дачка Канстанцыя выйшла замуж за Станіслава Панятоўскага і нарадзіла ў 1732 г. сына Станіслава Аўгуста, якому было наканавана лёсам стаць апошнім каралём Рэчы Паспалітай. Каля 1738 г. ад Станіслава Панятоўскага, а, магчыма, ад яго швагра, Воўчынскі маёнтак выкупіў Фрыдэрык Міхал Чартарыйскі, які затым па спадчыне перадаў двор у 1812 г. сыну Канстанціну Чартарыйскаму. У 1828 г. Канстанцін прадаў Воўчынскі маёнтак на выплату даўгоў Караліне (з Остык-Нарбутаў) Пуслоўскай. Ад яе маёнтак перайшоў да Браніслава і Канстанцыі Нарбут-Марашоўскіх і нарэшце Тадэвушу Нарбуту.

Сядзібны дом у 2002 г.Фота © К. Шастоўскі | Дата: 04/09/2002

Першымі ўладальнікамі самастойнага з першай паловы XIX ст. маёнтка Грымяча лічаць Пузынаў. Аднак, паводле Інвентару за 1844-1847 гг., маёнтак належыў Віслоцкім. Уласнасцю Юзэфа Адольфа Марціна Пузыны (1848-1914), сына Юзэфа, маёнтак стаў каля 1870 г. Пузыны - княжы род герба Агінец, вядучы свой радавод ад Рурыкавічаў, ад Васіля Глушэнка, адной галіной якога стаў славуты род князёў Агінскіх. У Метрыцы ВКЛ адзначаецца, што калі "непрыяцель узяў Смаленск і іх маёнткі", тады кароль Жыгімонт I даў у 1516 г. Яну Пузыне і яго сыну Васілю двор Насова ў Мельніцкім павеце.

Паркавы фасад, фрагментФота © К. Шастоўскі | Дата: 04/09/2002

У 1840 г. палкоўніку Юзэфу Ігнату Пузыне (1800-1874) у выглядзе пасагу Разаліі Сузінай адышоў невялікі маёнтак Астрамечава, якім пасля бацькі валодаў старэйшы сын Аляксандр (1844-1914; сядзіба не захавалася). Яго другім сынам быў вышэйзгаданы Юзэф Адольф Марцін, жанаты на Марыі Шышла. Пасля Адольфа Грымяча належыла яго сыну Юзэфу Эдварду (1878-1949), жанатаму на Аляксандры Храпавіцкай, гісторыку, пісьменніку, паэту. У 1890 г. уладанні складалі 731 дзесяціну. Юзэф Эдвард у Фрыбурскім універсітэце (Швейцарыя) атрымаў ступень доктара. Займаўся вывучэннем паходжання княжых родаў, іх палітычнай ролі ў жыцці ВКЛ ("Вялікае княства Літоўскае да Міндоўга", 1937). Аўтар лірычных і сатырычных вершаў, паэмаў, гімнаў, паэтычных драмаў, аповесцяў, кнігі аб Марыі Радзевіч. Юзэф Эдвард прадаў землі маёнтка асаднікам і ў 1933 г. пераехаў жыць у Вялікую Бераставіцу. Зямельныя ўгоддзі маёнтка і яго нерухомая маёмасць гэтага часу адлюстроўвае іпатэчная кніга за 1921 год. Прыкладна з 1933 г. ў сядзібным доме размяшчалася школа.

Пэўных звестак аб закладцы сядзібы не маецца, што адзначае Р. Афтаназы. Прынята лічыць, што сядзіба закладзена ў сярэдзіне XIX ст. Пузынамі. Больш праўдападобна, што сядзіба пабудавана Віслоцкімі, якім належылі суседнія Лышчыцы. У 1857 г. Мікалай Віслоцкі жыў яшчэ ў невялікай драўлянай хаце.

Галоўны фасадФота © К. Шастоўскі | Дата: 04/09/2002

Сядзіба закладзена на маляўнічай узгорыстай тэрасе Пульвы. Цэнтрам кампазіцыі стаў невялікі, але прыгожы, пабудаваны ў формах позняга класіцызму, сядзібны дом. Будынак цагляны, атынкаваны, прастакутны ў плане (35x20 м), аднапавярховы. Страха чатырохсхільная, з люкарнамі. Парадны фасад упрыгожвае чатырохкалонны дарычны порцік з трохкутным франтонам. Сіметрычна размешчаныя рызаліты ўвянчаныя атыкамі з каменнымі вазамі. Фасад мае багаты дэкор: пілястры, нішы, філёнгі, ліштва і сандрыкі, разеткі і вісячыя гірлянды. Не меней маляўнічы паркавы фасад будынка. Ён таксама мае сіметрычную кампазіцыю, але замест порціка на фасадзе маецца рызаліт з трохкутным франтонам і прылеглай да яго тэрасай, якая выводзіць у парк.

Паркавы фасад на здымку пач. ХХ ст.Дата: ca. 1910

Будынак узведзены на высокім падмурку, мае паўпадвальны паверх. Унутраная планіроўка палаца мае анфіладны тып. У цэнтральным рызаліце маецца прасторны вестыбюль, за ім зала з выхадам у парк. У бакавых рызалітах знаходзіліся жылыя пакоі. З найбольш цікавых элементаў інтэр'ера — вінтавыя чыгунныя ўсходы на 2-і паверх мансарды (па дадзеным на 2013 г. - гэтых усходаў ужо няма, хіба скрадзены). Палац накрываў высокі чатырохсхільны гладкі дах. У 1990 г. у доме яшчэ захоўваліся кафляныя печы з атыкамі і карнізамі ў завяршэнні.

Сядзібны дом, вітыя ўсходыФота © Кузіч Мікола | Дата: 14/05/2011

Дарога да дому ішла па восі будынка. Уезд з двух бакоў адзначаны невялікімі дрэўнымі масівамі (клён, ліпа, конскі каштан, белая акацыя), падбітымі дэкаратыўнымі хмызнякамі. За імі позірку адчыняўся вялікі партэр. Сіметрычная кампазіцыя будынка падкрэсленая двума буйнымі лістоўніцамі еўрапейскімі з маляўнічымі ажурнымі кронамі. Другую, таксама сіметрычна размешчаную пару саліцёраў, утваралі дрэвы хвоі веймутавай (не захаваліся). Масівы здзічэлі. Амаль згубленай (засталося 5 дрэў) апынулася лінейная пасадка лістоўніцы па паўночнай ускраіне партэра. З паўднёвага боку партэр быў адчынены ў бок саду, які зніжаецца па схіле, чым дасягалася візуальнае павелічэнне паркавай прасторы. У парку захаваўся адзіны ў парках Беларусі куст айвы, які дасягае ў нашых умовах вышыні 3,4 м.

Лістоўніца ў паркуФота © Кузіч Мікола | Дата: 14/05/2011

З гаспадарчых будынкаў, пабудаваных пазней сядзібнага дома (прыкладна ў пачатку XX ст.), захаваліся сыраварня (цагляны будынак крыты чарапіцай, 14x7 м); ляднік, невялікі будынак (7x7 м) з буйных колатых каменяў, пазней падоўжаны на 7 м. Ад свірана памерам 14x7 м засталіся толькі сцены з буйнага колатага каменя. Поўнасцю страчаны бровар.

Гаспадарчы будынак. Пачатак ХХ ст.Фота © К. Шастоўскі | Дата: 07/2005

Асаблівасці мясцовасці ў спалучэнні з кампазіцыйнымі прыёмамі робяць невялікую сядзібу ўтульнай, у некаторай ступені замкнёнай і разам з тым не пазбаўляюць маляўнічых далёкіх перспектыў. Аднак сядзіба не выкарыстоўваецца, руйнуецца, насаджэнні дзічэюць.

Куток парку (р. Пульва)Фота © К. Шастоўскі | Дата: 04/09/2002

Сядзібна-паркавы ансамбль падчас знаходжання тут сельскай школы знаходзіўся ў параўнальна добрым стане. Але сядзіба была значна разрабавана пасля высялення з яго ў 1990-я гады летняга лагера для адпачынку дзяцей. У 1999 г. ансамбль перададзены на баланс раённага прадпрыемства жыллёва-камунальнай гаспадаркі з мэтай рэстаўрацыі і выкарыстання ў якасці турыстычна-гасцінічнага аб'екта.

Брукаваная дарога да сядзібыФота © Кузіч Мікола | Дата: 14/05/2011

Палацава-паркавы ансамбль з'яўляецца ўнікальным аб'ектам архітэктуры і мастацтва, узяты на ўлік і пад ахову дзяржавы. У 2000 г. пачалася рэстаўрацыя палаца, а ў 2001 г. слухачамі Міжнароднай акадэміі спецыялістаў ландшафтна-паркавай архітэктуры праведзены работы па даследаванні і ачыстцы парку ад хмызняку і смецця. Тым ня менш сядзіба дагэтуль знаходзіцца ў занядбаным стане і хутка разбураецца.

Крыніца:
Федорук А.Т.
Старинные усадьбы Берестейщины
Мінск, Беларуская Энцыклапедыя, 2004
Л.М. Несцярчук
Замкі, палацы, паркі Берасцейшчыны Х-ХХ стагоддзяў
Мінск, "БЕЛТА", 2002