Кальвінскі збор | Дзяржынск (Койданава)

На адлегласьці вярсты ад ст. Койданава па М.-Б.-Б. чыгунцы ў кірунку на захад разьмясцілася мястэчка Койданава. Раскінулася яно на досыць высокіх узгорках у кірунку з поўначы на поўдзень. Між гэтых узгоркаў ледзь-ледзь сочыцца невялічкая рэчка-раўчучок, якую тутэйшыя насельнікі называюць Няцечкай. На паўночны бок ад станцыі, недалечка ад рэчкі, з правага яе боку, на высокім узгорку стаіць сьведка старадаўных дзён Беларусі — Койданаўскі замак. З паўднёвага боку ад яго, на адлегласьці 20 — 30 сажняў знаходзіцца стары каталіцкі касьцёл, дзе яшчэ ў сучасныя дні адбываецца набажэнства местачковых і аколічных каталікоў. Улева ад замку на такой-жа адлегласьці, як ад касьцёлу, сярод дзесятка бярозак, разьмешчаны старадаўныя кальвінскія могілкі, на якіх да нашых дзён захавалася некалькі скляпоў і помнікаў. Тут-жа пры могілках, крыху на захад, стаіць папоўскі дом, з усіх бакоў абкружаны густою зеленьню высокіх ліп, клёнаў, бярэзін і іншых дрэў. Усходнім сваім бокам замак упіраецца ў рэчку Няцечку, за якой раскіданы загоны местачковага сялянства. Заходні-ж бок замку з сваёю брамаю ўпіраецца ў Першамайскую вуліцу, па адным баку якой разьмешчаны сялянскія будынкі.

Увакол замак абнесены глыбокім у 8—10 сажняў ровам і высокім валам. Тутэйшыя сяляне апавядаюць, што калісьці ў старадаўныя часы гэты роў быў увесь да берагоў запоўнены вадою. I толькі дзякуючы таму, што ў гэтым рове ўтапіўся ўлюбёны сын якогась князя, апошні прызваў бабу-ведзьму і загадаў ёй, каб яна вывела з рову ваду. Баба-ведзьма загаварыла ваду, і ў рове стала суха. На тым месцы, дзе ўтапіўся князеў сын, стаў камень, які і да нашага часу знаходзіцца ў рове. На вале-ж вакол замку, ля самых сьцен, гойдаюцца розныя дрэвы. Тут ёсьць бярозы, клён, асіны, ліпы і сярод іх, «як важны пан», разлажыўся вялізарны, у два з паловай абхваты, граб. Асабліва густа разьмешчаны дрэвы з паўднёвага боку. Калі глядзіш на замак ад каталіцкага касьцёлу, дык з-за дрэў нельга бачыць таго, што знаходзіцца ў сярэдзіне замку ці на яго паўночным баку. З заходняга боку, якраз супроць брамы, берагі рову злучаюцца між сабою земляным насыпам, дзякуючы якому толькі можна прабрацца ў сярэдзіну замку. Местачковыя насельнікі кажуць, што калісь даўно, у той час, калі роў быў запоўнены вадою, гэтага зямлянога насыпу ня было. Замест яго быў рухомы мост, па якім прабіраліся ў замак і назад.

Акрамя таго, што замак абнесены наўкола ровам і валам, для большай забясьпекі ад ворага, ён абнесены яшчэ каменнай сьцяною. Усіх сьцен у ім налічваецца дзесяць. Даўжыня іх неаднолькавая і, дзякуючы гэтаму, сьцены даюць замку форму няправільнага дзесяцікутніка. Усе сьцены змурованы з чырвонай цэглы, якая мае квадратовую форму, і ахварбаваны ў белы колер. Пры гэтым кожная з іх пакрыта зьверху гонтай. Але на адной з сьцен, што першая з правага боку ад брамы, знойдзена, што яна калісь-та была пакрыта ня гонтай, а дахоўкай (чарапіцай). Гэта наводзіць на думку аб тым, што ў старадаўныя часы ўсе сьцены замку пакрываліся зьверху ня гонтай, як яны пакрыты цяпер, а дахоўкай. Звычайная вышыня сьцяны дасягае аднаго сажня, а таўшчыня — паловы аршына. Пры гэтым трэба сказаць, што толькі тры сьцяны захаваліся ў поўным сваім відзе, рэшта зруйнованы местачковымі насельнікамі, якія разьбіраюць іх на чараны для печак.

У кожным з вуглоў сьцяны знаходзіцца вежа. Усіх іх налічваецца ў замку дзевяць. У вадным з вуглоў знаходзіцца брама замку. Яна, як і сьцены, змурована з цэглы і высока ўзьнімаецца над імі. Толькі вароты брамы зроблены з дрэва і моцна ўмацованы да сьцен. На браме да сучаснага моманту захаваўся з надворнага боку надпіс з словамі «Renon 1884». Вежы маюць форму конуса і таксама, як сьцены, змурованы з цэглы і пакрыты ў сучасны момант гонтаю. У кожнай з веж ёсьць па шэсьць байніц: тры з іх, большыя ў дыямэтры, разьмешчаны ўнізе вежы, а тры, меншыя ў дыямэтры, знаходзяцца вышэй першых. Усе яны накіраваны ў розныя бакі процілежна ад цэнтру. Што датычыць сярэдзіны замку, яго ўнутранога выгляду, дык тут перш-наперш кідаецца у вочы кальвінскі збор, дзьверы якога накіраваны на захад. За ім, на адлегласьці пяці ці сямі крокаў, знаходзіцца жылы будынак, напэўна, былы дом князёў, а ўлева, насупроць збору, разьмешчан хлеў.

Збор займае якраз цэнтр месца замкавага пляцу. Ён мае выгляд моцнай цаглянай будыніны і добра захаваўся да цяперашняга часу. Сьцены, страха і вокны засталіся цэлымі і непарушанымі. Толькі не хапае для паўнаты малюнку збору аднае яго вежы, якая высока ўзьнімалася над зборам. У 1921 годзе, як кажуць тутэйшыя сяляне, гэтая вежа збору зруйнована чырвонаармейцамі, якія складалі свае вайсковыя рэчы ў зборы. Разам з вежаю быў скінуты і гадзіньнік, які знаходзіўся ў вежы. Ад яго зараз засталося толькі два колы, якія знаходзяцца ў першай вежы, што з левага боку ад брамы замку. Гэты гадзіньнік да 1905 году паказваў правільны час і толькі пасьля 1905 г., дзякуючы адсутнасьці наглядальніка за ім, сапсаваўся.

У сярэдзіне зборавай вежы, з яе ўнутранага боку, як падаюць сяляне, была бляшка з надпісам на нямецкай мове. Кажуць, што гэты надпіс вызначаў дату рэмонту збору, а ўласна 1613 год.

Увесь збор складаецца як-бы з трох частак: першая частка – гэта пярэдняя прыбудоўка збору, другая – самы збор і трэцяя частка задняя прыбудоўка збору. Кожная з гэтых пералічаных частак выразна адрозніваецца адна ад аднае па форме сваёй пабудоўкі. Так, пярэдняя прыбудоўка высока ўзьнімаецца да верху ў параўнаньні з самым зборам і яго задняй прыбудоўкай. Пры гэтым яна складаецца як-бы з трох паверхаў, якія розьняцца між сабою па форме. Першыя два, што зьнізу, маюць чатырохсьценную форму, трэці -шасьцісьценную. Нягледзячы на вялікую вышыню гэтай прыбудоўкі, яна займае невялікую плошчу зямлі. Даўжыня яе – тры-чатыры аршыны, а шырыня – пяць-шэсць аршын. У кожным з паверхаў пярэдняй прыбудоўкі ёсць байніцы; колькасць іх і дыямэтр неаднолькавы. У першым паверсе тры байніцы, накірованыя ў кірунку на захад, поўдзень і поўнач. Гэтыя байніцы самыя большыя па сваім дыямэтры. У другім паверсе толькі дзьве, невялічкага дыямэтру, байніцы, якія накіраваны на поўдзень і поўнач. Трэці паверх налічвае ў сабе восем, зусім невялічкага дыямэтру, байніц. З кожнага боку гэтага паверху іх ёсьць па некалькі.

Самы збор трохі нагадвае Менскі Залатагорскі каталіцкі касьцёл, што знаходзіцца па Савецкай вуліцы. Ён мае ўдоўж дваццаць тры аршыны, а ўшыркі пятнаццаць аршын. Дах пастаўлены вельмі строма, а сьцены з бакоў маюць па тры цагляныя як-бы ўпоры, падобныя да шул у хляве ці гумне. Гэтая частка збору, як і першая, мае байніцы. Толькі разьмешчаны яны з пэўных бакоў – гэта ў пярэдняй сьцяне з заходняга боку і ў задняй сьцяне з усходняга боку. У пярэдняй сьцяне дзьве байніцы – зьнізу большага дыямэтру і дзьве байніцы ўверсе сьцяны меншага дыямэтру. У сьцяне з усходняга боку ўсіх байніц налічваецца шэсць. Яны разьмешчаны па ўзроўні страхі, паўз бакі апошняе, адна над другою. З іншых бакоў байніц гэтай частцы збору няма.

Трэцяя і апошняя частка збору па форме сваёй пабудоўкі зусім розьніцца ад формы пабудоўкі першых дзьвёх частак збору. Адходзячы на два-тры аршыны ад самага збору звычайнай сьцяною, яна зараз пачынае загінацца ў сярэдзіну і сьпераду прымае шасьцігранную форму. Разьмер яе вышыні, а таксама плошчы меншы, як у першых частках збору. Дах прыбудоўкі спускаецца да нізу вельмі строма і зроблен, як і ў самым зборы, з гонты. Вокны збору ўва ўсіх яго частках, якіх налічваецца шаснаццаць, маюць форму дугі. Дзьверы збору, як надворныя, так і ўнутраныя, таксама такой формы, як вокны.

Унутраны бок збору, таксама як і надворны, падзяляецца на тры часткі. Першая частка – гэта ўваход у збор, другая – самы збор, дзе зьбіраліся для набажэнства, і трэцяя частка – аўтар.

Уваход нічога сабою цікавага не прадстаўляе. Гэта звычайны як-бы калідорчык, які мае квадратовую форму і зусім невялічкі. Ня тое прадстаўляе сабою самы збор. Тут перш за ўсё, калі толькі пераступіш парог, убачыш над сабою клірас. Над клірасам у сьцяне, што ідзе ў кірунку на захад, ёсць ход на званіцу і вышкі збору. Зараз гэты ход замурованы. Замуравалі яго, як кажуць сяляне, у 1921 годзе чырвонаармейцы, якія складалі ў зборы свой фураж і зброю. Да гэтага часу ён быў адчынены і можна вольна было прабрацца на званіцу і вышкі. Далей у зборы, на адлегласьці кроку ці двух ад клірасу і на адлегласьці двух-трох крокаў ад бакоў-сьцен збору, знаходзяцца чатыры слупы, якія як-бы падпіраюць столь збору. Слупы маюць васьмікантовую форму і ў дыямэтры ня болей чвэрці аршына. Столь мае форму скляпеньня і пахварбаваны, як і сьцены, у белы колер. Дзякуючы таму, што збор служыў для чырвонаармейцаў месцам складу збожжа і зброі, сьцены яго трохі паабіваны і вельмі забруджаны. Адгэтуль ніяк нельга заўважыць якіх-небудзь малюнкаў на сьценах, якія можа калі і былі на іх.

Тут-жа ў сярэдзіне збору, пры левым баку сьцяны, у тым месцы, дзе сходзіцца частка самага збору з яго задняй прыбудоўкай, ці, іначай кажучы, алтаром, знаходзіцца склеп, а з гэтага склепу ідуць тры падземныя хады ў розныя бакі. Сяляне кажуць, што адзін з гэтых патаемных ходаў ідзе ў Менск, другі – у Несьвіж, а трэці – у Навасёлкі, што ляжаць на адлегласьці 5 вёрст ад мястэчка Койданава. Адзін з гэтых ходах праходзіць якраз пад брамамі і пацьвярджаецца, кажуць сяляне, гэта тым, што калі пастукаць чым-небудзь цяжкім у месца за брамай з надворнага боку замку, дык будзе чуцён падзямельны глухі гул, гул падзямельнай пустэчы.

У 1913 годзе, як апавядаюць сяляне мястэчка, у Койданава для агляду склепу прыяжджаў з Вільні біскуп кальвінскай царквы, які аб склепе даведаўся з старадаўніх запісаў. Поўнасьцю даведацца аб тым, што знаходзілася ў склепе і яго ходах, яму не ўдалося з прычыны таго, што калі адходзілі ад месца склепу па ходах на адлегласьць 20—30 крокаў, дык гасла сьвятло з-за недахвату паветра. У склепе ім было знойдзена толькі 75 дамавін, зусім струхнелых. Калі да іх дакрануліся, дык яны рассыпаліся, і толькі засталіся цэлымі шкілеты пахаваных людзей. Гэтыя дамавіны, быццам, былі выключна дамавінамі памершых з роду Радзівілаў. Гэты-ж самы склеп быў адчынены і ў 1920 годзе чырвонаармейцамі. Імі таксама, як і біскупам, было знойдзена шмат чалавечых касьцей, параскіданых па склепе. Пасьля гэтага яны склеп замуравалі цэглай, і такім ён застаецца да сённяшняга дня.

Дом, што знаходзіцца ў замку, разьмешчаны між дзьвёх сьцен, нават зьліваецца зь імі так, што сьцяна дому служыць у гэты самы час і агароджаю замку. У ім ёсьць дзьве дзьверы: адна на ўсход, другая на захад, а таксама тры пакоі з калідорам формы простакутніка. Як у калідоры, так і ў кожным пакоі знаходзяцца кахляныя грубкі. Частка з іх амаль што разбурана, асабліва на калідоры, а рэшта захавалася ў сваім старадаўным выглядзе. Вокны ў доме досыць вялікага разьмеру і разьмешчаны нізка пры зямлі з прычыны таго, што сам дом стаіць нізкавата ад зямлі. У доме ў сучасны момант разьмяшчаюцца сем'і, якія страшэнна нішчаць як замак у цэлым, так і дом, перарабляючы даўнейшыя пакоі і печы згодна свайму густу на новыя.

Хлеў замку стаіць, прыпіраецца да дзьвёх сьцен агароджы замку трэцяй і чацьвёртай па ліку з левага боку брамы. Зроблены ён увесь з дрэва, пакрыты гонтаю і ледзь трымаецца. Бярвеньне павылузвалася з вуглоў і сьцен, і каб не сьцяна агароджы, на якую ён нахіліўся, дык будынак даўно-б ужо разваліўся. Толькі дзякуючы сьцяне ён захаваў свой выгляд да гэтага часу. Рэшта пляцу замка каля 50 кв. сажняў нічым не занята і пустуе.

Гэты вольны пляц замку, напэўна, некалькі дзесяткаў гадоў таму назад быў заняты якімі-небудзь будынкамі, але дзякуючы таму, што ня было належнага за імі догляду, яны зьнікалі. Каб ня здарылася гэтае самае і з тымі будынкамі, а таксама з замкам у цэлым, якія захаваліся да сучаснага моманту, трэба ўсім тым, каму дорагі нашы старадаўныя помнікі, зьвярнуць на замак належную ўвагу і паклапаціцца аб яго захаваньні, ня даць магчымасьці несьвядомым насельнікам яго руйнаваць. Навуковыя працаўнікі: гісторыкі, архэолёгі, этнографы і мастакі павінны ўзяцца за яго дасканалае вывучэньне, бо пройдзе час, і гэты замак можа зьнікнуць і загінуць для навукі.

М.Я.Адзярыха.
Наш край. 1926. № 1-3.

З 2-й паловы XVI ст. Койданава з’яўляўся адным з найбуйнейшых цэнтраў кальвінізму ў Літве. Каля 1564 г. Мікалай Радзівіл Руды пабудаваў тут драўляны кальвінскі збор. Мураваны будынак пабудаваны ў 1613 г. у гатычным стылі Крыштафам Мікалаем Радзівілам (Пяруном) на месцы старажытнага гарадзішча (бытуюць назвы: урочышча Крутагор'е, Акопішча, Гаштольдава гара, Кальвіншчына).

Тэрыторыя збору ўяўляла сабой замкнуты архітэктурны комплекс, абнесены мурам з 9 круглымі шатровымі вежамі і адзінай брамай, земляным валам і ровам, які быў запоўнены вадой з р. Няцеча. У цэнтры ўзвышаўся прамавугольны ў плане храм-крэпасць з высокім 2-схільным дахам і 4-яруснай вежай-званіцай з боку галоўнага фасада. Вежа была квадратнай у аснове (2 ніжнія ярусы) і васьміграннай уверсе. На ёй былі гадзіннік (працаваў да 1909) і вялікі звон.

У храме зберагаўся адзін з экзэмпляраў славутай Берасьцейскай Бібліі. Койданаўская кальвінісцкая парафія існавала да 1913 г. У пачатку XX ст. яна ахоплівала 3 паветы (Менскі, Ігуменскі, Наваградскі) і налічвала каля 200 прыхаджан. Збор пацярпеў у савецка-польскую вайну, у 1920-я гг. у ім разьмяшчаліся бальшавісцкія армейскія склады, у 1930-я гг. разабраны на патрэбы будаўніцтва, канчаткова знік у 1950-я гг. Захаваліся рэшткі замчышча з падмуркамі кальвінскага збору.