Выбраныя здымкі
Агульны від (фота пач. 20 ст.) Фота © Уладзімір Скрабатун |
На пярэднім плане - падмуркі былой царквы. На дальнім плане - колішні дом святара. У ім, пад час апошняй вайны, жыў святар Іван Стосуй, які, у свядомасці мясцовых жыхароў, пакінуў пасля сябе добрую памяць. Захавалася частка ліпавых прысад Фота © Уладзімір Скрабатун |
Вуліца Вайсковая. За крайнім будынкам, дзе бачны старыя дрэвы, стаяла свільская Праабражэнская царква Фота © Уладзімір Скрабатун |
Свіла дала назоў аднаму з буйнейшых паселішчаў Глыбоччыны – Падсвіллю, якое ўзнікла за “польскім часам” у 1924 годзе. Прыезджы не адразу разбярэцца, дзе знаходзіцца тая Свіла. Можна падумаць, што вакол – адно суцэльнае Падсвілле. Ніякіх дарожных указальнікаў няма. Запыталі кабету ля чыгуначнага пераезда: “Як знайсці Свілу?”
— Паварочвайце налева. Гэта яшчэ – Падсвілле, вуліца Паўночная. Потым будзе Свіла Другая, за ёй – Свіла Першая.
Паўночная вуліца, якая нагадвае звычайную вясковую вуліцу са жвіровым пакрыццём, як бы і не сканчалася зусім, на адлегласці, роўнай адлегласці паміж двума тэлеграфнымі слупамі, яна адразу пераходзіць у Свілу Другую. Тут яшчэ можна сустрэць традыцыйную старадаўнюю беларускую забудову: дом і хлеў стаяць тарцамі да вуліцы на адной восі, паміж імі – высокі дашчаты плот, у ім, пасярод, – брама з варотамі. Старыя ліпы ў два абхваты на вясковай вуліцы... Усё гэта нагадвае пра старажытнасць паселішча. З левага боку, воддаль, на пагорку, раптам бачым салідны катэдж і ангар, на схіле пагорка – пасаджаны вялікі малады сад. Людзі сказалі, што фермер там жыве.
Невялікая адлегласць, у даўжыню двух футбольных палёў, аддзяляе Свілу Другую ад Свілы Першай. Дамы стаяць цесна, зусім ужо па-местачковаму, некаторыя маюць досыць прывабны выгляд.
На вясковай вуліцы сустрэлі гурт людзей з чатырох чалавек: Ніну Маркаўну Сіўко, Вячаслава Іванавіча Рудака, Яўгена Фаміча Лынько ды Данііла Міхайлавіча Снарковіча, якія нешта ажыўлёна абмяркоўвалі. Наша “Audi” спынілася ля іх.
(Карэспандэнт:) Мы шукаем тое месца, дзе стаяла ваша царква.
(Н.М.Сіўко:) Яна стаяла тут, недалёка, з правага боку. На пагорку. Там растуць старыя дрэвы.
(Карэспандэнт:) Яна была пабудавана ў 1748 годзе.
(Д.М. Снарковіч:) Ого!!!
(Карэспандэнт:) Што здарылася з царквой? Яе закрылі і разабралі мясцовыя партыйныя актывісты?
(Н.М.Сіўко:) Бальшавікі тут не вінаватыя. Сама згарэла, ці хто падпаліў. На Хрышчэнне згарэла. У 1964 годзе. Зімой...
(Д.М. Снарковіч:) У мяне ёсць здымак нашай царквы. Мой бацька быў царкоўным вартаўніком.
(Карэспандэнт:) Вы можаце паказаць фота?
(Д.М. Снарковіч:) Магу. Я ж хацеў ехаць у Мінск, каб перазняць фота і павялічыць.
(Карэспандэнт:) Навошта Вам той Мінск! Гэта могуць зрабіць і ў Глыбокім. Напрыклад, з вялікім задавальненнем, фатограф Віктар Вярцінскі, атэлье “Фота ля фантана”, што побач з касцёлам. Можа зрабіць і фатограф Іван Касевіч, атэлье “Фота на Маскоўскай”. Ды, зрэшты, магу і я, тут, на месцы, сваім “шпіёнскім” фотаапаратам.
(Д.М. Снарковіч:) Тады бягу дамоў за фатаграфіяй. Нашу царкву маляваў адзін мастак. Разам з тым запытаюся ў суседзяў і пра яе.
(Карэспандэнт:) Мастак Драздовіч?
(Д.М. Снарковіч:) Во, во! Язэп Драздовіч! (І ён пайшоў за фатаграфіяй)
(Карэспандэнт:) Царква згарэла на вашай памяці. Штосьці памятаеце пра яе гісторыю, якая была да пажару?
(Н.М.Сіўко:) Штогод быў вялікі фэст. На Спаса.
(В. І. Рудак:) 19 жніўня.
(Н.М.Сіўко:) Уся вуліца забіта народам, не праціснуцца. З’язджаўся народ адусюль, здалёку і зблізку!
(Я.Ф.Лынько:) Царква звалася Праабражэнская.
Прыйшоў Д.М. Снарковіч і прынёс фота.
(Д.М. Снарковіч:) Фота знайшоў! А карціну – не! Аддалі ў музей... Шкада, цяпер за яе можна было б узяць вялікія грошы!
(Н.М.Сіўко:) Пойдзем да Валянціны Заяц. Яе дом, да пажару, стаяў тады побач з царквой.
Распавядае Валянціна Іванаўна Заяц, якая фатаграфавацца наадрэз адмовілася. Дом Валянціны Іванаўны стаяў наўпрост ля самай царквы.
– Царква была вельмі прыгожай! Стаяла на пагорку. Яна мела высокую вежу-званіцу. Мы ў малодосці, бывала, ўзбяромся на самы верх. Такія цудоўныя далягляды адкрываюцца! Бачна была, нават, Круляўшчызна!
(Карэспандэнт:) Дык ўсё ж: якая прычына пажару? Падпал наўмысны? Неасцярожнае абыходжанне з агнём? Непатушаныя свечы?
(В.І. Заяц:) Хто яго ведае... Гэта цяпер усё ёсць. Можна той жа гатовы вугаль у магазіне купіць. А тады ж вернікі самі прыносілі ў гаршчках з дому гарачы вугаль. Бацюшку ж трэба дым пускаць. Быў Хрышчэнскі дзень. Зіма. Рукі мерзнуць у храме таксама. Трэба было і іх грэць. Можа не дагледзілі, закаціўся вугольчык у якую адтуліну, ці забыліся патушыць вуголле ў гаршчку...
(Карэспандэнт:) Было моцнае полымя?
(В.І. Заяц:) Чуем на вуліцы гоман. Народ бяжыць да царквы. Выбеглі і мы. Полымя шугае вялікае. Патушыць ужо ніяк не магчыма.
(Карэспандэнт:) А пажарнікі?
(В.І. Заяц:) Не даехалі! Былі вялікія сумёты. Зіма ж, снегу было шмат, вуліца не расчышчаная... Прыехалі, калі засталося вуголле. Сказалі: “А мы думалі, што хата гарыць, а тут – царква!”
(Карэспандэнт:) Ваш дом – побач з царквой. Не пацярпеў?
(В.І. Заяц:) Тут побач ля нашага дома была бярозавая прысада. Пяць бяроз ураз згарэла! Ад невыноснай тэмпературы павысыпаліся шыбы ў хаце. Пачала тлець страха і дом, занімалася полымя. Мы пачалі мачыць коўдры вадой і класці на тыя месцы. Але было зразумела, што хату мы не ўратуем. І тады мама вынесла з хаты абраз Маці Божай і абышла з ім адзін раз вакол хаты, хацела другі раз абыйсці, як полымя адразу адвярнулася ў процілеглы бок, на поўнач. Хата засталася цэлай. Нядаўна ж у нашай вёсцы, таксама, быў пажар. Жыў у хаце чалавек, адзін, любіў выпіць. Лёг спаць, пэўна курыў, загарэліся коўдра і матрац. Потым, калі высыпаліся шыбы, полымя шуганула вонкі. Пачала гарэць сама хата. Полымя перакідвалася на суседскую хату. Я крычу суседцы: “Оля!!! Вынасі ікону!” Оля абышла з іконай вакол хаты і полымя адвярнулася ў бок лесу. Хата суседкі ацалела. Чалавек той загінуў...
(Карэспандэнт:) Кагосьці з бацюшкаў памятаеце?
(В.І. Заяц:) Памятаю добра айца Івана Стосуя. Ён служыў у нашай царкве пад час апошняй вайны. Вельмі добры быў чалавек. Ведаў нямецкую мову. Дзякуючы гэтаму, шмат людзей выратаваў ад смерці. Яго вялікі дом, які меў 9 пакояў, і цяпер стаіць за колішняй царквой. Ён з матушкай вырошчваў каля хаты шмат розных кветак, былі клумбы. Расло шмат ружаў, навокал стаяў водар язміну. Было так прыгожа. Потым яго перавялі служыць у Глыбокае. Там ён і памер, пахаваны ў Глыбокім. Новаму бацюшку было холадна ў 9-ці пакоях. Пабудавалі яму новы дом. Ён і цяпер стаіць побач. Але яго потым адкупілі і жывуць там іншыя людзі. Памятаю прозвішчы бацюшкаў: Скабей і Струкоўскі, але імёны забылася. Сама я даглядаю за царкавішчам і сёння. Ніхто не хоча гэтым займацца. Прыбіраю ўлетку смецце. Прашу каго- небудзь скасіць траву. Пра царкву вам можа распавесці і мой сусед, Віктар Рэдзько, які памятае больш. Хадзем да яго.
Распавядае Віктар Фёдаравіч Рэдзько, 1924 г.нр., ветэран вайны, ваяваў на І-ым Прыбалтыйскім і ІІІ-ім Беларускім франтах:
— Мой бацька, які пражыў 105 гадоў, мне апавядаў, што наша царква колісь была уніяцкай. На пачатку ХХ стагоддзя тут быў арган: адзін тыдзень маліліся каталікі, другі – праваслаўныя. Царква тады была драўляная. У 1914 годзе, у часе Першай сусветнай вайны, у храм патрапіў нямецкі снарад і царква згарэла дашчэнту.
(Карэспандэнт:) Да Свілы дайші немцы?
(В.Ф. Рэдзько:) Так.
(Карэспандэнт:) Цалкам і верагодна, што гэтая царква, якая згарэла ў 1914 годзе, была пабудавана ў 1748 годзе. Яе згадвае гісторык Аляксей Сапуноў. Прастаяла яна да пажару, атрымліваецца, амаль 170 гадоў. Царкву адбудавалі адразу пасля пажару?
(В.Ф. Рэдзько:) Не. Доўгі час тут храма не было. Было часовае збудаванне, у якім адбывалася набажэнства. Нашаму бацюшку прапаноўвалі пабудаваць цагляную царкву за дзяржаўны кошт. Але ён ад гэтай прапановы адмовіўся. Па гэтаму праекту пабудавалі царкву ў Папоўшчыне, якая захавалася і да зараз.
(Карэспандэнт:) Вы ведаеце калі была пабудавана царква, якая згарэла ў 1964 годзе?
(В.Ф. Рэдзько:) Яе пабудавалі ў 1936 годзе.
(Карэспандэнт:) Штосьці можаце дапоўніць па гэтай тэме?
(В.Ф. Рэдзько:) У Свіле часта бываў Язэп Драздовіч. Маляваў нашу царкву. Той маляваны дыванок са Свільскай царквой аддалі школе. Дарэчы, Драздовіч сябраваў з Янкам Пачопкам, які быў жанаты на маёй цётцы Зіне. Сам Янка Пачопка родам з Леднікаў, якія адсюль непадалёку. Пачопка пры паляках рэдагаваў беларускую газету, якая выдавалася ў Беластоку.
(Карэспандэнт:) Чаму цэнтральная вуліца Свілы называецца Вайсковая?
(В.Ф. Рэдзько:) Таму, што вайсковая частка недалёка стаяла.
(Карэспандэнт:) У вашай вёсцы ёсць магазін, бібліятэка?
(В.Ф. Рэдзько:) Яшчэ 33 гады таму ў нашай вёсцы была 8-гадовая школа. Школу закрылі. Вучні пайшлі вучыцца ў Падсвілле. У будынку потым размяшчаўся сельсавет. Яго потым перавялі ў Падсвілле. Будынак некалі стаяў на пагорку, за нашым гародам. Цяпер нічога не засталося. На гэтым месцы цяпер расце асіннік. Быў і магазін, і бібліятэка, і клуб... Ужо нічога няма.
(Карэспандэнт:) Што цікавае ёсць у вашых ваколіцах.
(В.Ф. Рэдзько:) Недалёка, у лесе ёсць гара, дзе стаяў замак.
(Карэспандэнт:) Дакладней, напэўна, гарадзішча?
(В.Ф. Рэдзько:) Так. Прыязджалі археолагі. Капалі там. Знайшлі керамічныя чарапкі. Потым паставілі шыльду, што гэтае месца ахоўваецца дзяржавай. Дык злодзеі тую шыльду скралі... Да замка вы зараз не патрапіце. Такой парой туды дарогі няма. Ды і пешшу туды цяпер таксама цяжка дабрацца.
(Карэспандэнт:) Прыедзем улетку.
Зрэшты, А. Сапуноў у сваіх “Материалах по истории и географии Дисненского и Вилейского уездов Виленской губернии”, якія выдадзены кнігай у Віцебску ў 1896 годзе, так апісвае Свільскае гарадзішча: «У 2 вярстах ад царквы, у лесе, знаходзіцца высокая круглая гара, якая аточана трыма насыпамі: з аднога боку — круглае невялікае возера, з іншых бакоў – яр. У звестках Віленскага статыстычнага камітэта, відавочна, тое ж месца апісваецца так: “У двух вярстах ад сяла Свілы, пры возеры Плісе, на паўднёвым баку гэтага возера, ёсць акопы, якія клічуць “замак”: з паўднёвага боку гэтых акопаў ёсць маленькае возера – Атлівак. Плошча гэтых акопаў мае ў папярочніку каля 35 сажняў, формы круглай, знаходзіцца ў лесе, паміж вялікім і маленькім азёрамі і ручаінай, які злучае гэтыя азёры; уся плошча акопаў зарасла сасновым лесам. Акопы гэтыя маюць выгляд даволі значнай круглай гары, якая апаясана даволі вялікімі насыпнымі валамі і вырытымі ірвамі, якія размешчаны па схілу гары адзін пад другім; з боку азёраў у гэтыя акопы маюцца ўваходы.
Паблізу самога сяла, у лесе памешчыка Мясаедава і на зямлі сялян, знаходзіцца да 25 курганаў, каля 2 аршынаў вышынёю і ад 2 да 3 сажняў у папярочніку».
Мы вярталіся са Свілы ў Глыбокае. Я падумаў: якія мілыя і добрыя людзі жывуць тут. Клапаціліся, дапамагалі, расказвалі, шукалі па хатах карціну Драздовіча... Я аналізаваў здымкі Свільскай Праабражэнскай царквы. Дойлід, які ўзводзіў яе ў 1936 годзе, на месцы папялішча 1914 года, знаходзіўся, як можна меркаваць з відарысаў храма, пад моцным уплывам “закапанскага стылю”. Карпацкія матывы прасочваюцца тут вельмі выразна. Зрэшты, “закапанскі стыль” у 1920-30-ыя гады быў вельмі папулярным на Глыбоччыне, Пастаўшчыне і Браслаўшчыне, як і на ўсіх абшарах тагачаснай Польшчы.
Рэстаўратары кажуць: калі захаваліся каменні падмуркаў, то будынак можна аднавіць. Магчыма, недзе ў Вільні, яшчэ захаваўся той праект 1936 года. Пачынаць адраджэнне старажытнай Свілы трэба з аднаўлення царквы.
— Паварочвайце налева. Гэта яшчэ – Падсвілле, вуліца Паўночная. Потым будзе Свіла Другая, за ёй – Свіла Першая.
Паўночная вуліца, якая нагадвае звычайную вясковую вуліцу са жвіровым пакрыццём, як бы і не сканчалася зусім, на адлегласці, роўнай адлегласці паміж двума тэлеграфнымі слупамі, яна адразу пераходзіць у Свілу Другую. Тут яшчэ можна сустрэць традыцыйную старадаўнюю беларускую забудову: дом і хлеў стаяць тарцамі да вуліцы на адной восі, паміж імі – высокі дашчаты плот, у ім, пасярод, – брама з варотамі. Старыя ліпы ў два абхваты на вясковай вуліцы... Усё гэта нагадвае пра старажытнасць паселішча. З левага боку, воддаль, на пагорку, раптам бачым салідны катэдж і ангар, на схіле пагорка – пасаджаны вялікі малады сад. Людзі сказалі, што фермер там жыве.
Невялікая адлегласць, у даўжыню двух футбольных палёў, аддзяляе Свілу Другую ад Свілы Першай. Дамы стаяць цесна, зусім ужо па-местачковаму, некаторыя маюць досыць прывабны выгляд.
На вясковай вуліцы сустрэлі гурт людзей з чатырох чалавек: Ніну Маркаўну Сіўко, Вячаслава Іванавіча Рудака, Яўгена Фаміча Лынько ды Данііла Міхайлавіча Снарковіча, якія нешта ажыўлёна абмяркоўвалі. Наша “Audi” спынілася ля іх.
(Карэспандэнт:) Мы шукаем тое месца, дзе стаяла ваша царква.
(Н.М.Сіўко:) Яна стаяла тут, недалёка, з правага боку. На пагорку. Там растуць старыя дрэвы.
(Карэспандэнт:) Яна была пабудавана ў 1748 годзе.
(Д.М. Снарковіч:) Ого!!!
(Карэспандэнт:) Што здарылася з царквой? Яе закрылі і разабралі мясцовыя партыйныя актывісты?
(Н.М.Сіўко:) Бальшавікі тут не вінаватыя. Сама згарэла, ці хто падпаліў. На Хрышчэнне згарэла. У 1964 годзе. Зімой...
(Д.М. Снарковіч:) У мяне ёсць здымак нашай царквы. Мой бацька быў царкоўным вартаўніком.
(Карэспандэнт:) Вы можаце паказаць фота?
(Д.М. Снарковіч:) Магу. Я ж хацеў ехаць у Мінск, каб перазняць фота і павялічыць.
(Карэспандэнт:) Навошта Вам той Мінск! Гэта могуць зрабіць і ў Глыбокім. Напрыклад, з вялікім задавальненнем, фатограф Віктар Вярцінскі, атэлье “Фота ля фантана”, што побач з касцёлам. Можа зрабіць і фатограф Іван Касевіч, атэлье “Фота на Маскоўскай”. Ды, зрэшты, магу і я, тут, на месцы, сваім “шпіёнскім” фотаапаратам.
(Д.М. Снарковіч:) Тады бягу дамоў за фатаграфіяй. Нашу царкву маляваў адзін мастак. Разам з тым запытаюся ў суседзяў і пра яе.
(Карэспандэнт:) Мастак Драздовіч?
(Д.М. Снарковіч:) Во, во! Язэп Драздовіч! (І ён пайшоў за фатаграфіяй)
(Карэспандэнт:) Царква згарэла на вашай памяці. Штосьці памятаеце пра яе гісторыю, якая была да пажару?
(Н.М.Сіўко:) Штогод быў вялікі фэст. На Спаса.
(В. І. Рудак:) 19 жніўня.
(Н.М.Сіўко:) Уся вуліца забіта народам, не праціснуцца. З’язджаўся народ адусюль, здалёку і зблізку!
(Я.Ф.Лынько:) Царква звалася Праабражэнская.
Прыйшоў Д.М. Снарковіч і прынёс фота.
(Д.М. Снарковіч:) Фота знайшоў! А карціну – не! Аддалі ў музей... Шкада, цяпер за яе можна было б узяць вялікія грошы!
(Н.М.Сіўко:) Пойдзем да Валянціны Заяц. Яе дом, да пажару, стаяў тады побач з царквой.
Распавядае Валянціна Іванаўна Заяц, якая фатаграфавацца наадрэз адмовілася. Дом Валянціны Іванаўны стаяў наўпрост ля самай царквы.
– Царква была вельмі прыгожай! Стаяла на пагорку. Яна мела высокую вежу-званіцу. Мы ў малодосці, бывала, ўзбяромся на самы верх. Такія цудоўныя далягляды адкрываюцца! Бачна была, нават, Круляўшчызна!
(Карэспандэнт:) Дык ўсё ж: якая прычына пажару? Падпал наўмысны? Неасцярожнае абыходжанне з агнём? Непатушаныя свечы?
(В.І. Заяц:) Хто яго ведае... Гэта цяпер усё ёсць. Можна той жа гатовы вугаль у магазіне купіць. А тады ж вернікі самі прыносілі ў гаршчках з дому гарачы вугаль. Бацюшку ж трэба дым пускаць. Быў Хрышчэнскі дзень. Зіма. Рукі мерзнуць у храме таксама. Трэба было і іх грэць. Можа не дагледзілі, закаціўся вугольчык у якую адтуліну, ці забыліся патушыць вуголле ў гаршчку...
(Карэспандэнт:) Было моцнае полымя?
(В.І. Заяц:) Чуем на вуліцы гоман. Народ бяжыць да царквы. Выбеглі і мы. Полымя шугае вялікае. Патушыць ужо ніяк не магчыма.
(Карэспандэнт:) А пажарнікі?
(В.І. Заяц:) Не даехалі! Былі вялікія сумёты. Зіма ж, снегу было шмат, вуліца не расчышчаная... Прыехалі, калі засталося вуголле. Сказалі: “А мы думалі, што хата гарыць, а тут – царква!”
(Карэспандэнт:) Ваш дом – побач з царквой. Не пацярпеў?
(В.І. Заяц:) Тут побач ля нашага дома была бярозавая прысада. Пяць бяроз ураз згарэла! Ад невыноснай тэмпературы павысыпаліся шыбы ў хаце. Пачала тлець страха і дом, занімалася полымя. Мы пачалі мачыць коўдры вадой і класці на тыя месцы. Але было зразумела, што хату мы не ўратуем. І тады мама вынесла з хаты абраз Маці Божай і абышла з ім адзін раз вакол хаты, хацела другі раз абыйсці, як полымя адразу адвярнулася ў процілеглы бок, на поўнач. Хата засталася цэлай. Нядаўна ж у нашай вёсцы, таксама, быў пажар. Жыў у хаце чалавек, адзін, любіў выпіць. Лёг спаць, пэўна курыў, загарэліся коўдра і матрац. Потым, калі высыпаліся шыбы, полымя шуганула вонкі. Пачала гарэць сама хата. Полымя перакідвалася на суседскую хату. Я крычу суседцы: “Оля!!! Вынасі ікону!” Оля абышла з іконай вакол хаты і полымя адвярнулася ў бок лесу. Хата суседкі ацалела. Чалавек той загінуў...
(Карэспандэнт:) Кагосьці з бацюшкаў памятаеце?
(В.І. Заяц:) Памятаю добра айца Івана Стосуя. Ён служыў у нашай царкве пад час апошняй вайны. Вельмі добры быў чалавек. Ведаў нямецкую мову. Дзякуючы гэтаму, шмат людзей выратаваў ад смерці. Яго вялікі дом, які меў 9 пакояў, і цяпер стаіць за колішняй царквой. Ён з матушкай вырошчваў каля хаты шмат розных кветак, былі клумбы. Расло шмат ружаў, навокал стаяў водар язміну. Было так прыгожа. Потым яго перавялі служыць у Глыбокае. Там ён і памер, пахаваны ў Глыбокім. Новаму бацюшку было холадна ў 9-ці пакоях. Пабудавалі яму новы дом. Ён і цяпер стаіць побач. Але яго потым адкупілі і жывуць там іншыя людзі. Памятаю прозвішчы бацюшкаў: Скабей і Струкоўскі, але імёны забылася. Сама я даглядаю за царкавішчам і сёння. Ніхто не хоча гэтым займацца. Прыбіраю ўлетку смецце. Прашу каго- небудзь скасіць траву. Пра царкву вам можа распавесці і мой сусед, Віктар Рэдзько, які памятае больш. Хадзем да яго.
Распавядае Віктар Фёдаравіч Рэдзько, 1924 г.нр., ветэран вайны, ваяваў на І-ым Прыбалтыйскім і ІІІ-ім Беларускім франтах:
— Мой бацька, які пражыў 105 гадоў, мне апавядаў, што наша царква колісь была уніяцкай. На пачатку ХХ стагоддзя тут быў арган: адзін тыдзень маліліся каталікі, другі – праваслаўныя. Царква тады была драўляная. У 1914 годзе, у часе Першай сусветнай вайны, у храм патрапіў нямецкі снарад і царква згарэла дашчэнту.
(Карэспандэнт:) Да Свілы дайші немцы?
(В.Ф. Рэдзько:) Так.
(Карэспандэнт:) Цалкам і верагодна, што гэтая царква, якая згарэла ў 1914 годзе, была пабудавана ў 1748 годзе. Яе згадвае гісторык Аляксей Сапуноў. Прастаяла яна да пажару, атрымліваецца, амаль 170 гадоў. Царкву адбудавалі адразу пасля пажару?
(В.Ф. Рэдзько:) Не. Доўгі час тут храма не было. Было часовае збудаванне, у якім адбывалася набажэнства. Нашаму бацюшку прапаноўвалі пабудаваць цагляную царкву за дзяржаўны кошт. Але ён ад гэтай прапановы адмовіўся. Па гэтаму праекту пабудавалі царкву ў Папоўшчыне, якая захавалася і да зараз.
(Карэспандэнт:) Вы ведаеце калі была пабудавана царква, якая згарэла ў 1964 годзе?
(В.Ф. Рэдзько:) Яе пабудавалі ў 1936 годзе.
(Карэспандэнт:) Штосьці можаце дапоўніць па гэтай тэме?
(В.Ф. Рэдзько:) У Свіле часта бываў Язэп Драздовіч. Маляваў нашу царкву. Той маляваны дыванок са Свільскай царквой аддалі школе. Дарэчы, Драздовіч сябраваў з Янкам Пачопкам, які быў жанаты на маёй цётцы Зіне. Сам Янка Пачопка родам з Леднікаў, якія адсюль непадалёку. Пачопка пры паляках рэдагаваў беларускую газету, якая выдавалася ў Беластоку.
(Карэспандэнт:) Чаму цэнтральная вуліца Свілы называецца Вайсковая?
(В.Ф. Рэдзько:) Таму, што вайсковая частка недалёка стаяла.
(Карэспандэнт:) У вашай вёсцы ёсць магазін, бібліятэка?
(В.Ф. Рэдзько:) Яшчэ 33 гады таму ў нашай вёсцы была 8-гадовая школа. Школу закрылі. Вучні пайшлі вучыцца ў Падсвілле. У будынку потым размяшчаўся сельсавет. Яго потым перавялі ў Падсвілле. Будынак некалі стаяў на пагорку, за нашым гародам. Цяпер нічога не засталося. На гэтым месцы цяпер расце асіннік. Быў і магазін, і бібліятэка, і клуб... Ужо нічога няма.
(Карэспандэнт:) Што цікавае ёсць у вашых ваколіцах.
(В.Ф. Рэдзько:) Недалёка, у лесе ёсць гара, дзе стаяў замак.
(Карэспандэнт:) Дакладней, напэўна, гарадзішча?
(В.Ф. Рэдзько:) Так. Прыязджалі археолагі. Капалі там. Знайшлі керамічныя чарапкі. Потым паставілі шыльду, што гэтае месца ахоўваецца дзяржавай. Дык злодзеі тую шыльду скралі... Да замка вы зараз не патрапіце. Такой парой туды дарогі няма. Ды і пешшу туды цяпер таксама цяжка дабрацца.
(Карэспандэнт:) Прыедзем улетку.
Зрэшты, А. Сапуноў у сваіх “Материалах по истории и географии Дисненского и Вилейского уездов Виленской губернии”, якія выдадзены кнігай у Віцебску ў 1896 годзе, так апісвае Свільскае гарадзішча: «У 2 вярстах ад царквы, у лесе, знаходзіцца высокая круглая гара, якая аточана трыма насыпамі: з аднога боку — круглае невялікае возера, з іншых бакоў – яр. У звестках Віленскага статыстычнага камітэта, відавочна, тое ж месца апісваецца так: “У двух вярстах ад сяла Свілы, пры возеры Плісе, на паўднёвым баку гэтага возера, ёсць акопы, якія клічуць “замак”: з паўднёвага боку гэтых акопаў ёсць маленькае возера – Атлівак. Плошча гэтых акопаў мае ў папярочніку каля 35 сажняў, формы круглай, знаходзіцца ў лесе, паміж вялікім і маленькім азёрамі і ручаінай, які злучае гэтыя азёры; уся плошча акопаў зарасла сасновым лесам. Акопы гэтыя маюць выгляд даволі значнай круглай гары, якая апаясана даволі вялікімі насыпнымі валамі і вырытымі ірвамі, якія размешчаны па схілу гары адзін пад другім; з боку азёраў у гэтыя акопы маюцца ўваходы.
Паблізу самога сяла, у лесе памешчыка Мясаедава і на зямлі сялян, знаходзіцца да 25 курганаў, каля 2 аршынаў вышынёю і ад 2 да 3 сажняў у папярочніку».
Мы вярталіся са Свілы ў Глыбокае. Я падумаў: якія мілыя і добрыя людзі жывуць тут. Клапаціліся, дапамагалі, расказвалі, шукалі па хатах карціну Драздовіча... Я аналізаваў здымкі Свільскай Праабражэнскай царквы. Дойлід, які ўзводзіў яе ў 1936 годзе, на месцы папялішча 1914 года, знаходзіўся, як можна меркаваць з відарысаў храма, пад моцным уплывам “закапанскага стылю”. Карпацкія матывы прасочваюцца тут вельмі выразна. Зрэшты, “закапанскі стыль” у 1920-30-ыя гады быў вельмі папулярным на Глыбоччыне, Пастаўшчыне і Браслаўшчыне, як і на ўсіх абшарах тагачаснай Польшчы.
Рэстаўратары кажуць: калі захаваліся каменні падмуркаў, то будынак можна аднавіць. Магчыма, недзе ў Вільні, яшчэ захаваўся той праект 1936 года. Пачынаць адраджэнне старажытнай Свілы трэба з аднаўлення царквы.
Уладзімір Скрабатун
Апублікавана 7 красавіка 2005 г., газета "Вольнае Глыбокае", №15(262)