Бітва на Кушлікавых Гарах (1661 г.) | Кушлікі

Бітва

Тут на дзьвінскім беразе ля месца, што звалося Кушлікавы Горы войска Вялікага Княства Літоўскага на чале з маршалкам Казімірам Жаромскім і сфармаваная на Ўкраіне дывізія ваяводы рускага Сьцяпана Чарнецкага ў шэрагу баёў нанесьлі паразу колькасна большай групоўцы маскоўскага ваяводы Івана Андрэевіча Хаванскага. Агульная колькасьць войскаў Рэчы Паспалітай складала блізу 22 000 ваяроў, аб’яднаныя ж маскоўскія войскі налічвалі ня менш за 30 000 ваяроў. Мясцовасьць, якую тутэйшыя жыхары называюць гарой, мае геадэзічную адзнаку 144,8 м і знаходзіцца ля сучаснае вёскі Якубінкі. У 1972 годзе архэолаг Міхась Ткачоў ля сутокі ручая на беразе Дзьвіны на месцы былога бою праводзіў досьледы.

Хада падзеяў жніўня – лістапада 1661 году пададзеныя паводле кнігі Генадзя Сагановіча “Невядомая вайна: 1654-1667”, Мн, 1995, с.106-110



Сярэдзіна жніўня 1661 году: Летам Хаванскі (маскоўскі ваявода – М.Б.) зноў зграмадзіў у Полацку вялікую армію. Войска Міхала Паца (вялікі гетман літоўскі – М.Б.) стаяла тады каля Друі, а дывізія правага крыла, якой кіраваў Мікалай Юдзіцкі (генерал артылерыі ВКЛ, кашталян наваградзкі – М.Б.), - паўз Дзісну. … Хаванскі пасля далучэння да яго палка Ардзін-Нашчокіна (царскі баярын – М.Б.) не стрымаўся і сам рушыў на ВКЛ. Цяпер ягоныя сілы па колькасці значна пераўзыходзілі дывізіі Сапегі і Паца. Маскоўская армія рухалася правым берагам Дзвіны проста на Дзісну, дзе стаяла войска правага крыла. У той небяспечнай сітуацыі Міхал Пац пагадзіўся з неабходнасцю аб'яднацца і паспяшаўся таксама да Дзісны, дзе дывізіі злучыліся. Наблізіўшыся адна да адной, абедзьве арміі былі гатовыя да бітвы, але іх раздзяляла Дзвіна. Ратнікі Хаванскага хацелі дабудаваць мост, каб перабрацца на левы бераг, аднак туды паспела падысці колькі харугваў гусараў і 2 драгунскія роты Княства ды пачалі ставіць умацаванні ля самой вады. Абстрэльваючы іх з мушкетаў і артылерыі, царскае войска цэлы дзень спрабавала адкінуць гэтыя кволыя сілы ды ўсё ж пераправіцца цераз Дзвіну. На шчасце, пад вечар сюды прыйшла ўся дывізія правага крыла. Цяпер пра пераправу Хаванскага не магло быць і размовы. Больш за тыдзень царскі ваявода стаяў перад абозам, абстрэльваў левы бераг з гарматаў, а пасля павёў усю сваю армію назад да Полацка, каб перайсці Дзвіну там.

19 верасьня 1661 году: Новы правадыр (Казімір Жаромскі - маршалак канфедэрацыі войска ВКЛ, утворанай 10 верасьня 1661 году ў Палюдавічах войскам ВКЛ, незадаволеным нявыплатай каралём абяцанага заробку. Адна зь дзейных асобаў рамана Генрыка Сянкевіча “Патоп” – М.Б.) адразу выслаў моцны пад'езд конніцы пераймаць царскую казну, а 19 верасня сканфедэраванае войска ўзялося дарабляць мост праз Дзвіну і перапраўляцца на правы бераг - у стары лагер Хаванскага, пакінуты царскімі ратнікамі. Ледзь толькі паспела войска Жаромскага размясціцца ва ўмацаваным лагеры, як з'явіўся і Хаванскі. Пасля дробных сутычак маскоўскія палкі адышлі ў бок Полацка. Лагер за час перадышкі быў умацаваны яшчэ лепш: па ўсёй акружнасці жаўнеры выкапалі 2 акопы з брустверамі, зрабілі шанцы ды высеклі лес, які занадта блізка падступаўся да лагера з таго боку, адкуль чакалі непрыяцеля. Цяпер канфедэраты адчувалі сябе спакайней. Аднак колькасная перавага непрыяцеля не выклікала аптымізму: Хаванскі, аб'яднаны з Нашчокіным, меў не менш чым 20-тысячную армію, тады як пры маршалку Жаромскім было каля 12 000 жаўнераў.

14-18 кастрычніка 1661 году: Хутка канфедэраты неспадзявана панеслі значныя страты. Спачатку 14 кастрычніка быў разбіты пад'езд палявога пісара Катоўскага, з 7-і ротаў якога 3 ўцяклі, страціўшы свае штандары, а са складу астатніх большая частка вершнікаў трапіла ў палон. Затым 18 кастрычніка адбылася бітва галоўных сілаў. Калі маскоўскія ратнікі непадалёку ад лагера Жаромскага напалі на невялікі пад'езд Адахоўскага, на пабаявішча мусілі выйсці ўсе харугвы маршалка, а праз момант перад імі ўжо выраслі ў лесе гатовыя да бою шыхты ратнікаў Хаванскага ды загрукаталі маскоўскія гарматы. 6 разоў, кідаючыся ў атаку, войска ВКЛ пераходзіла праз 2 ручаіны, якія раздзялялі пазіцыі арміяў. Дзейнічаць давялося ў вузкай, нязручнай мясцовасці, так што большасць харугваў не магла браць удзелу ў сечы, а толькі назірала за ёй. Колькасць забітых і параненых жаўнераў, страчаных коняў у той дзень засмуціла канфедэратаў. Пасля гэтага, сабраўшыся ў абозе, яны вырашылі служыць толькі да 11 лістапада таго ж года.

3-4 лістапада 1661 году: Некалькі тыдняў пасля буйнай бітвы 18 кастрычніка Хаванскі не адступаўся ад лагера Жаромскага. За ўвесь гэты час да канфедэратаў на падмогу прыйшлі толькі харугвы Кміціча (харужы ВКЛ, харугва якога складалася з 200 гусараў і 140 наймітаў-драгунаў, стаўся правобразам Андрэя Кміціца - героя рамана Генрыка Сянкевіча “Патоп” – М.Б.) і Хлявінскага. Іх з'яўленне не змяніла дыспрапорцыі сілаў, і сыход новай бітвы для войска Вялікага Княства, бадай, не мог быць лепшым за папярэдні. Але на пачатку лістапада пад абоз канфедэратаў падышла каронная дывізія Чарнецкага (Сьцяпан Чарнецкі - ваявода рускі, палявы гетман каронны – М.Б.). Гэта радыкальна змяняла сітуацыю. Далучыліся таксама адданыя каралю роты ВКЛ, якія ішлі пад Кушлікі з Янам Казімірам. Сам жа кароль, жадаючы асцярожна абясшкодзіць вайсковы хаўрус і зліквідаваць канфедэрацыю, да лагера не спяшаўся, бо высланы ім зварот да жаўнераў-канфедэратаў выклікаў адмоўную рэакцыю войска. З прыходам падмацаваняў пад Кушлікі Жаромскі ды Чарнецкі з палкоўнікамі правялі вайсковую нараду і пастанавілі першую ж ноч граміць Хаванскага. Планавалася, што за 2 гадзіны да світання ўся конніца і пяхота правага крыла на чале з маршалкам Жаромскім заатакуе маскоўскі абоз з фронту, а Чарнецкі са сваёй пяхотай і конніцай левага крыла наляціць з тылу. Аднак уначы з 3 на 4 лістапада атаку давялося на якую гадзіну адкласці, бо пяхота Чарнецкага была яшчэ не гатовая да бою. Калі ўжо пачынала развіднець, высветлілася, што маскоўскае войска выходзіць са свайго абозу, каб адступіць да Полацка. (Згодна з іншымі звесткамі, пра намер Хаванскага тэрмінова адвесці войска ў Полацк Жаромскаму паведамілі 2 царскія ратнікі, якія ўначы перабеглі ў лагер канфедэратаў.) Тады маршалак Жаромскі адразу ж загадаў атакаваць. Конніца імкліва панеслася да апусцелага абозу непрыяцеля і праз густы туман не адразу прыкмеціла небяспеку, пакуль па ёй проста ва ўпор не адкрылі страляніны, прыладзіўшыся да рагацінаў, маскоўскія пяхотнікі. Каб адагнаць іх, спатрэбіўся агонь сваёй пяхоты. Магутным націскам харугвы канфедэратаў і Чарнецкага двойчы спынялі рух усёй групоўкі Хаванскага і прымушалі яе адбівацца, а на трэці раз абарона маскоўскага войска была канчаткова зламана.

Паводле словаў удзельніка той сечы Яна Пачабута-Адляніцкага, «нашы без разбору накінуліся на іх, змяшалі і ... разарвалі іх шэрагі ды, на шаблі ўзяўшы, гналі іх, сякучы і забіваючы, да самага Полацка». (да Полацка ад места бою 25 км – М.Б.) Сам Хаванскі дабег да Полацка і стаў за Палатою «с небольшими людми». Адзін рэйтар прыімчаўся ў Невель, дзе распавёў царскаму ваяводу пра ўсё, што здарылася, а 2 чалавекі на пяты дзень з'явіліся ажно ў Вялікіх Луках, дзе таксама паведамілі, што над Кушлікамі царскіх «служилых людей иных посекли и поранили, и... казну, порох и свинец, и наряд взяли и обоз весь разорили». Гэта быў поўны разгром арміі Хаванскага. У рукі пераможцаў трапіла больш за 100 баявых штандараў непрыяцеля, 5 татарскіх бунчукоў, мноства гарматаў і нават славуты абраз Багародзіцы, які быў пры ваяводу Нашчокіну. Сам Нашчокін, паранены, выйшаў праз лясы да Полацка праз чатыры дні пасля бітвы. Сын жа баярына і ваяводы Пётра Хаванскі патрапіў у палон. Сярод палонных было яшчэ восем палкоўнікаў, больш дзесяці ротмістраў, многа іншых афіцэраў - агулам блізу 400 чал. Ужо на наступны дзень у абозе канфедэратаў пад Кушлікамі з'явіліся паслы крымскага хана і ўкраінскіх казакаў, якія прапаноўвалі разам ударыць па Маскве. Аднак войска ВКЛ адмовілася ад паходу. Праз 2 дні прыехалі каралеўскія камісары і агітавалі за тое самае, але марна. Тым часам да войска вырушыў сам Ян Казімір, які ў дзень бітвы быў у Глыбокім ды там і даведаўся пра вялікапышную перамогу. Ужо 11 лістапада разам з канцлерам ён уязджаў у абоз пад Кушлікамі. Канфедэраты сустракалі манарха спяваннем гімна ды гарматным салютам. Пад ногі яму кінулі 130 здабытых у непрыяцеля штандараў, татарскія бунчукі, іншыя трафеі. Паказалі палонных, наладзілі вялікі баль. Падставаў для радасці хапала: пасля разгрому Хаванскага і Нашчокіна можна было смела распачынаць паход на тэрыторыю Маскоўскай дзяржавы. Аднак ні пафас перамогі, ні каралеўскія заклікі не змянілі цвёрдай пазіцыі канфедэратаў, якія зноў адмовіліся ад паходу «на Маскву». З Янам Казімірам яны не дазволілі ісці ніводнаму свайму палкоўніку. І збянтэжаны манарх мусіў павярнуць на Глыбокае ды вяртацца ні з чым, прыхапіўшы з сабой сама важнага палоннага - сына ваяводы Хаванскага. А войска на наступны ж дзень згарнула абоз і пайшло пад Асвею, дзе размясцілася ротамі па вёсках для адпачынку. Зімой канфедэраты пакінулі Полаччыну і перайшлі на поўдзень Беларусі, у Кобрыньскую эканомію ды пад Слонім, дзе і пракарміцца было лягчэй, і да каронных канфедэратаў ды Варшавы блізка.

Завершылі разгром маскоўскіх войскаў звычайныя беларускія сяляны, якія, ўзброіўшыся чым маглі, дабівалі па лясах невялікія групоўкі акупантаў, што здолелі зьбегчы з поля боя, «помсцячы за гвалты і рабаванне сваіх вёсак».