> Магілёўская вобласць > Бабруйскі раён > горад Бабруйск > Бабруйская крэпасць
Бабруйск. Бабруйская крэпасць
Бабруйск.  Бабруйская крэпасць

Бабруйская крэпасць | Бабруйск

Год пабудовы (перабудовы): 1807-36
Каардынаты:
53° 8'28.14"N, 29° 15'3.70"E

Фотагалерэі

Выбраныя здымкі

Бабруйск.  Бабруйская крэпасць

Бастыён Фота © К. Шастоўскі |

Бабруйск.  Бабруйская крэпасць

Фота © К. Шастоўскі |

Бабруйск.  Бабруйская крэпасць

Бастыён Фота © Уладзімер Ткачэнка |

Бабруйская крэпасць пабудавана ў 1807—36 у гістарычным цэнтры Бабруйска на месцы старажытнага замка 14-18 стст. і горада ў сутоку рэк Бярэзіна і Бабруйка.

Замак у Бабруйску існаваў у 14— 18 ст. на правым беразе р. Бярэзіны непадалёку ад сутоку з р. Бабруйкаю. Займаў вяршыню пагорка берагавога плато памерам 53х66 м, якому пазней надалі чатырохвугольную форму. З боку р. Бярэзіны замак быў ахаваны высокім і стромкім схілам, з астатніх бакоў умацаваны абарончым ровам шырынёй да 15 м. Паводле «Уставы» 1626 г. замак абнесены земляным валам, на якім стаялі абарончыя драўляныя вежы і сцены — дубовы «штакет». Згадваюцца 2 вежы з абламамі, уязная вежа-брама. Магчыма, што з боку р. Бярэзіны таксама былі вежы.

Прамавугольны ярус вежы-брамы меў праезд, які зачыняўся падвоенымі варотамі з спецыяльнай «форткаю» для пешаходаў і сістэмай жалезных запораў — «зашчапкаў з прабоямі». Верхні ярус у выглядзе «вежы на дзесяцерыку» меў 3 гакаўнічыя байніцы «з усім неабходным для стральбы». Дзве 2-ярусныя вежы, вельмі падобныя паміж сабою, крытыя драніцамі і «дольным схованьем», былі абмазаны глінаю з проціпажарнымі мэтамі і для прадухілення гніення. Гэтыя 3 вузлы абароны размяшчаліся з напольнага боку ад горада. З боку р. Бярэзіны замак ахоўвалі 2 рэдуты — драўляна-земляныя збудаванні бастыённага тыпу, перакрытыя гонтавымі стрэшкамі. «Рэдуты» трымалі пад абстрэлам пераправу цераз Бярэзіну і абаранялі подступы да гарадской брамы Падольнай, якая ўваходзіла ў склад бабруйскіх гарадскіх умацаванняў. Паміж вежамі і рэдутамі стаялі рубленыя сцены — гародні з тоўстых дубовых бярвён з галерэяй насценнага бою — бланкаваннем. На замкавым дзядзінцы размяшчаўся мураваны цэйхгаўз, дзе знаходзіліся 5 спраўных гакаўніц і 450 гакаўнічных ствалоў. Паводле інвентара 1684, планіровачная структура замка не змянілася, але зброі ў цэйхгаузе паменшала: згадваюцца 8 гакаўніц з запасам жалезных куль. Інвентар 1692 г. сведчыць пра паступовы заняпад і разбурэнне ўмацаванняў замка, які перастаў існаваць у канцы 18 ст. Аднак на плане Бабруйска 1794 г. яго сляды яшчэ выразна захаваліся.

За час свайго існавання бабруйскі замак перажыў шмат аблог і разбурэнняў. У 1502 і 1503 яго спусташалі крымскія татары, у 1506 «перад Троициным днём» яго неаднаразова асаджаў мяцежны князь Міхал Глінскі. У студзені 1649 замак згарэў у час аблогі Бабруйска войскам гетмана Януша Радзівіла, які выбіваў паўстанцаў-казакоў на чале з Паддубным і гараджан, што далучыліся да мяцежнікаў. У сакавіку 1655 казакі гетмана I. Залатарэнкі спалілі замак, гэта паўтарылася і ў 1665 пасля чарговай казацкай аблогі. Замак даглядала і рамантавала насельніцтва горада і воласці. Мяшчане абавязаны былі будаваць 2 замкавыя вежы «з кгрунту аж до обламку» і рэгулярна абмазваць глінаю; па загаду замкавай адміністрацыі для нясення варты ад «свавольных людзей» мусілі выстаўляць у брамах столькі людзей, колькі «потреба укажет»; выдзяляць і пасылаць за свае грошы для пастаяннай круглагадовай «сторожы» ад крымскіх татар спецыяльную групу конных воінаў у Рэчыцу, Мазыр і Лоеў, каб мець аператыўную «ведомость о постороннем неприятеле». Сяляне Бабруйскай воласці неслі «сторожовщину» ў замку і фальварку 4 тыдні ў год (2 вясною і 2 восенню), «водлуг старой уставы і давнего звычаю свойго» хадзілі ў бабруйскі замак «на замкавую патрэбу» для рамонту ўмацаванняў. Разам з мяшчанамі яны здавалі грошы «на сторожу» ад татар.

Будаўніцтва бабруйскай крэпасці вялося ў 2 этапы. 1-ы (1807—12) ажыццёўлены ва ўмовах набліжэння вайны 1812, калі ставілася мэта, выкарыстоўваючы водны рубеж, стварыць для французкіх войск непрыступны фарпост.

Яе ўзводзілі тысячы салдат і прыгонных сялян Магілёўскай, Менскай і Чарнігаўскай губерняў. Ад кожнай губерні патрабаваліся 500 фурманак і будаўнічы матэрыял. Матэрыялы дастаўлялі таксама з Карэліі, Каўказа, Украіны, Урала. Забудова крэпасці вялася на аснове перабудовы наяўных будынкаў (мураваны езуіцкі кляштар перабудаваны ў арсенал) і стварэння новых (казармы, шпіталь, склады). Да пачатку вайны пабудаваны 5 асноўных бастыёнаў, частка ўнутраных збудаванняў, насыпаны валы, выкапаны глыбокія равы. Крэпасць вытрымала 4-месячную асаду войскаў Наполеона. На 2-м этапе будаўніцтва (1812— 36) тэрыторыя крэпасці павялічана, узведзены 17 дадатковых бастыёнаў (да 1820), вежы, форт «Фрыдрых Вільгельм» (1822). Паводле плана 1818 планіроўку комплексу вызначала сетка ўзаемна перпендыкулярных вуліц, забудаваных мураванымі 2—3-павярховымі дамамі. На скрыжаванні галоўных вуліц знаходзілася парадная Саборная плошча з домам каменданта (1818), будынкамі шпіталя (1822) і штаба (1824), саборам Аляксандра Неўскага (1827). У заходняй частцы крэпасці размяшчаліся казармы, ва ўсходняй — склады, артылерыйскі і інжынерны паркі. У 1830-я г. на вонкавым рове ўзведзены капаніры для флангавага артылерыйнага і ружэйнага агню. Гэтая крэпасць, што лічылася найлепшай у тагачаснай Еўропе, будавалася пад кіраўніцтвам будучага вядомага гісторыка Беларусі і Літвы інжынер-капітан Тэадор Нарбут.

Пры падрыхтоўцы паўстання “дзекабрыстаў” крэпасці адводзілася значная роля. Тут распрацаваны план дзекабрыстаў, які прадугледжваў аршыт цара і яго світы ў час агляду войск у крэпасці. У лютым 1826 прапаршчык С.I. Трусаў спрабаваў узняць паўстанне раскватараванага тут Палтаўскага палка. Пасля задушэння “дзекабрысцкага” руху крэпасць ператворана ў катаржную турму, дзе знявольвалі рэвалюцыянераў. Яе вязнямі былі і “дзекабрысты”. Пасля паражэння паўстання 1863—64 тут было зняволена каля 2 тыс. яго ўдзельнікаў.

У рэвалюцыю 1905—07 у крэпасці размяшчаўся дысцыплінарны батальён у колькасці 900 салдат, у т. л. 300 матросаў Балтыйскага флоту, якія адбывалі пакаранне за рэвалюцыйную дзейнасць. У знак пратэсту супраць суровага рэжыму ўтрымання тут адбыліся бабруйскія выступленні салдат у 1905 і 1907 гг. У час акупацыі Бабруйска войскамі Польшчы (жнівень 1919 — ліпень 1920) на тэрыторыі крэпасці знаходзіўся лагер ваеннапалонных, дзе загінула некалькі тысяч чырвонаармейцаў. У Другую сусветную вайну ням.-фаш. захопнікі ператварылі крэпасць у лагер смерці і толькі да жніўня 1942 загубілі каля 40 тыс. савецкіх ваеннапалонных (пахаваны на тэрыторыі крэпасці). Разбурэнні ваенных гадоў, рэканструкцыі змянілі першапачатковы выгляд крэпасці, парушылі цэласнае адзінства комплексу. Захаваліся адзінкавыя бастыёны.

Крыніца:
Дулеба, В. Ф. Марозаў
Бабруйская крэпасць
Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Т.1.
Мінск, "Беларуская Энцыклапедыя", 1994
Міхась Ткачоў
Бабруйскі замак
Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Т.1.
Мінск, "Беларуская Энцыклапедыя", 1994

Паведамленні