Ляхавіцкі замак | Ляхавічы

Ляхавіцкі замак

Ляхавіцкі замак дайшоў да нашага часу толькі ў выглядзе плана, накрэслянага з гравюры XVII стагодзя, на якой паказаны замак у час адной з асад у 1660 г. Ляхавічы, вядомыя з ХV ст., доўгі час мелі драўляныя абарончыя збудаванні. Замак спачатку адносіўся да дзяржаўных уладанняў. У 1572 г. Ляхавічы, паводле дзённіка Ф. Еўлашэўскага, перайшлі да буйнога магната Яна Хадкевіча, які ў 1605 г. разбіў шведаў пад Кірхгольмам і ў 1621 г. - турак пад Хоцінам. Відаць, пры ім і пабудавалі магутны бастыённы замак. З 1621 г. гаспадаром замка стаў гетман Вялікага Княства Літоўскага Павел Сапега.

Ляхавіцкая фартэцыя ў XVII ст.

У плане замак меў форму чатырохвугольніка памерам 175x220 метраў. Як і замак Радзівілаў у Нясвіжы, ляхавіцкая фартэцыя створана паводле новаітальянскай фартыфікацыйнай сістэмы і была самым моцным з падобных збудаванняў не толькі ў Вялікім Княстве, але і ва ўсёй Рэчы Паспалітай. Высокі земляны вал замка на кожным рагу вырастаў у магутны бастыён з брустверам і байніцамі, праз якія вёўся агонь. Кожны бастыён меў сваё імя: "бульверк Рынковы", "бульверк Ад саду", "бульверк Водны", "бульверк Пусты". Унутры валоў меліся падземныя мураваныя хады, якія давалі магчымасць абаронцам замка патаемна пераходзіць з аднаго бастыёна на другі.

Гравюра XVII ст. «Аблога Ляхавіцкага замка ў 1660 г.»

Увесь замак быў абнесены абарончым валам і ровам, запоўненым вадой, што пераўтварала яго ў штучны востраў. У замак можна было трапіць толькі па мосце, апошняе звяно якога падымалася. Пад'ёмны механізм знаходзіўся на другім паверсе чатырохпавярховай замкавай вежы. Паверхам вышэй наладзілі назіральную пляцоўку, якую засланяў парапет з зубцамі. На чацьвёртым былі ўсталяваны гадзіннік і ратны звон. Насупраць замкавай брамы ўзвышаўся двухпавярховы палац, які меў форму літары "П". У цэнтры, па ўнутраным параметры паверхаў, мелася аркадная галерэя. Тарцы двух паралельных карпусоў заканчваліся барочнымі франтонамі. Паводле інвентара Ляхавіцкага замка, складзенага 26 лютага 1658 года, гарнізон меў на ўзбраенні магутную артылерыю. Мяркуюць, што асобныя гарматы маглі быць адліты ў Ляхавічах.

Фрагмент гравюры «Аблога Ляхавіцкага замка ў 1660 г.»

Артылерыя была расстаўлена наступным чынам: на бульверку "Ад саду" стаяла гармата "Кантар", адлітая ў 1614 г. Яна мела на сабе герб Я. Хадкевіча і яго тытулы. Страляў "Кантар" 18-фунтовымі ядрамі. Тут жа знаходзілася 24-фунтовая гармата "Базіліск" адліўкі Яна Хадкевіча 1606 года, а ў каземаце 18-фунтовая шротаўніца з датаю - 1603 год, гербам і тытулам канцлера ВКЛ Льва Сапегі. Згадваюцца яшчэ 10-фунтовыя "Кіт" і "Малпа", адлітыя Я. Хадкевічам у 1617 г., 2 шведскія гарматы адліўкі 1559 г. калібрам 1,5 і 5 фунтаў, нямецкі 12-фунтовы "Ферэнсберг" 1590 г. Найбольшы калібр мела 24-фунтовая паўкартаўна "Пярун" з гербам Я. Хадкевіча адліўкі 1609 г. Самым умацаваным быў бульверк "Рынковы". Яго баранілі 9 гарматаў калібрам ад 3 да 25 фунтаў.

Рэканструкцыя ляхавіцкага замка. Мастак Чарановіч С.В.© Чарановіч С.В.

На бульверку "Водным" месціліся 18-фунтовы "Добаш" і шротаўніца "Ярка", адпаведна адліўкі 1614 і 1603 гадоў. На кавальеры бастыёна стаялі: 11-фунтовы "Спявак", 5-фунтовы "Воўк", 24-фунтовая гармата "Сальватор", на якой быў надпіс "Збавіцель шле табе прывітанне ад нас", і інш. На чацьвёртым бастыёне былі ўсталяваныя 5 гарматаў калібрам ад 2 да 18 фунтаў, у тым ліку "Пелікан", "Пішчык", "Бурнікель". Такім чынам, на замкавых валах стаяла 31 гармата.

Камень у памяць аб Ляхавіцкай фартэцыі непадалёку ад былога замкаФота © К. Шастоўскі

Шмат выпрабаванняў у ХVІ-ХVІІІ стст. выпала на долю Ляхавіцкага замка. Абарончая моц замка дазволіла ляхаўчанам вытрымаць не адну аблогу. Зімою 1595-1596 гг. замак безпаспяхова штурмавалі казацкія загоны Налівайкі і Шавулы. З 1648 па 1654 г. гарнізон тройчы адбіў напады паўстанцаў-сялян і ўкраінскіх казакоў. Ужо ў самым пачатку вайны 1654-1667 гг., у 1654 г., атрады маскоўскіх войскаў «...заходили к городу Ляховичам, и посады и слободы около Ляхович пожгли, которых литовских людей застали в посаде и слободах, тех побили и языков поимали». Аднак на аблогу магутнага замка маскавіты не нарашыліся.

Помнік ляхавіцкаму замку у цэнтры горадаФота © Mariusz Proskień

У пачатку 1660 г. войскі маскоўскага князя А.І. Хаванскага пачалі асаду замка, якая зацягнулася на шэсць месяцаў. У канцы чэрвеня 1660 г. на дапамогу ляхавіцкаму гарнізону падышлі войскі гетмана П. Сапегі і ваяводы С. Чарнецкага, якія разбілі маскавітаў і захапілі вялізны абоз з ваенным рыштункам. Пасля гэтага Ляхавічы, вызваленыя на 9 гадоў ад усіх падаткаў адмысловай пастановай сойма 1661 г., аж да пачатку ХVІІІ ст. не ведалі войнаў. Тым ня менш сойм Рэчы Паспалітай дазволіў Сапегу за кошт дзяржавы трымаць гарнізон у 200 чалавек. Частку гармат, 19 штук, перавезлі ў 1703 г. у Слуцкі замак.

У 1706 г. у Ляхавічах зноў загрымелі гарматы: расейскія войскі Пятра І, што заселі ў замку, адбівалі штурмы войск шведскіх генералаў Траўтфэтэра і Крэйца. У 1709 г. расейскія войскі аблажылі Ляхавіцкі замак, дзе сядзеў гетман Мазепа. У 1775 г. сойм Рэчы Паспалітай адабраў замак у віленскага біскупа І. Масальскага і вярнуў дзяржаве па прычыне яго вялікага значэння для абароны. У 1793 годзе, паводле другога падзелу Рэчы Паспалітай, Ляхавічы адышлі да Расейскай імперыі. У першай палове ХІХ ст. замак прадалі гандлярам, якія разабралі абмуроўку замка і мураваныя пабудовы. Цяпер ад яго захаваліся толькі сляды былых валаў ды заплыўшыя равы, якія дасягаюць 15 м шырыні.

Тое, чаго не змаглі зрабіць шматлікія ворагі, учынілі самі мясцовыя жыхары. Колькі сіл і цярпення, колькі майстэрства спатрэбілася, каб збудаваць гэты замак. І колькі сіл і цярпення, каб расцягнуць гэты замак па цаглінцы. Цяжкая і марудная справа. Ці адчулі радасць і задавальненне скончыўшыя гэтую працу людзі? Не! Бо гэтыя пачуцці перажывае толькі той, хто стварае.

Чарановіч С.В.