Выбраныя здымкі
Комплекс бэрнардынскіх касцёлаў Фота © Władysław Zajączkowski |
Інтэр\'ер, прэзбітэрый Фота © Иван Бай |
Касцёл св. Ганны ў Вільні Фота © К. Шастоўскі |
Выключнай з’явай у пластыцы архітэктурных форм, неўласцівых готыцы Беларусі і Літвы, з’яўляецца касцёл Св.Ганны ў Вільні. Касцёл пабудаваны прыкладна ў 1495—1500 па фундацыі вялікага князя Аляксандра. З 1502 храм належаў кангрэгацыі св. Ганны і Марціна, якая аб'ядноўвала католікаў нямецкага паходжання. У 1581 касцёл перададзены бернардзінцам.
У 1560 і 1564 будынак пашкоджаны пажарамі. У працэсе рамонту 1574—82 узведзены зорчатыя скляпенні асноўнага аб'ёму, якія першапачаткова былі толькі ў прэсбітэрыі. У 1613 тэктанічную структуру храма ўмацавалі металічнымі зацяжкамі. У пач. 17 ст. бернардзінцы злучылі сакрыстыю з калідорам кляштара. У 1747 інтэр'ер касцёла ўпрыгожылі 3 барочныя алтары, выкананыя паводле праекта архітэктара І.К.Глаўбіца. У 19 і 20 ст. касцёл неаднаразова рэканструяваўся і рэстаўраваўся. Касцёл кампазіцыйна складаецца з прамавугольнага ў плане асноўнага аб'ёму (19 х 8,7 м), прэсбітэрыя з сакрыстыяй, якая прылягае да вімы з паўночнага боку, і 3-граннай апсіды.
М.Шчакаціхін адзначаў, што гэты помнік быў занесены ў Вільню ў «чыстых нямецкіх формах і ніяк не зліты з лініяй самастойнага развіцця беларускага готыцкага будаўніцтва, якое, аднак, ужо ў часы пабудовы гэтага касьцёлу распачынала выяўляцца ў болей арганічных і своеадменных формах, часткова выходзячы з традыцый ранейшае замкавае архітэктуры». Аднак пытанне аб прамым перайманні ў гэтым помніку архітэктурна-мастацкіх формаў нямецкай готыкі застаецца адкрытым.
Так, напрыклад, М.Марэлоўскі ў гэтым помніку бачыў уплывы французска-фламандскай пламянеючай готыкі. Д.Качмажык лічыў, што Св.Ганну пабудаваў гданьскі дойлід Міхал Энкінгер у канцы ХV — пачатку ХVІ ст. Р.Кункель падтрымлівае гэтае аўтарства помніка і сцвярджае, што ён быў узведзены пад уплывам позняга саксонскага гатычнага мастацтва. А.Мілабэндзкі крыніцы творчых імпульсаў гатычнай архітэктуры Вільні ХVІ ст. выводзіць з мастацтва Гданьска, Крулеўца, Коўна. В.Дрэма бачыць сувязь касцёла Св.Ганны з архітэктурай Гданьска. Т.Габрусь не адмаўляе ўплываў у гэтым помніку нямецкай царкоўнай готыкі. У апошні час дыскусію адносна паходжання гэтага помніка ажывіла меркаванне К.Макоўскай, якая схільна лічыць, што яго будаваў чэшскі дойлід Бенедыкт Райд (Рэйт) з Прагі.
Вельмі цікавым выглядае, безумоўна, няпоўны пералік дойлідаў, што працавалі ў Вільні ў канцы ХV — першай палове ХVІ ст., які складзены Д.Качмажыкам і К.Макоўскай на падставе дадзеных, узятых з каралеўскіх рахункаў двара Ягелонаў. Так, у іх згадваюцца майстры з Гародні (1494 г.), Кацпер і Ян з Познані, Павел з Варшавы, Стэфан Цурэн, Вольны, Брода, Ярмола (1498–1500 г.). У рахунках 1499 г. адзначаны «муратар» з Norimbergensi. Відаць, у гэтага дойліда быў кароткатэрміновы кантракт, бо ў дакументах 1500 г. ён ужо не згадваецца. На думку К.Макоўскай, ім альбо арцеллю нюрнбергскіх майстроў былі зроблены пінаклі касцёла Св.Ганны. У першай чвэрці ХVІ ст. у Вільні працаваў таксама гданьскі дойлід Міхал Энкінгер.
Не выключана, што касцёл Св.Ганны ўвогуле ўзводзілі па чарзе некалькі дойлідаў. У архітэктурнай практыцы еўрапейскіх краін такое часта здаралася. Пры гэтым кожны наступны дойлід, які прымаў на сябе кіраўніцтва па ўзвядзенню помніка, не толькі ўмела стасаваў сваю працу з ужо выкананай, але і ўносіў у яе рысы, што адпавядалі яго ўласным творчым схільнасцям і новым уплывам у архітэктурнай практыцы. Па фармальна-стылістычных прыметах аўтарства гэтага помніка цяжка ўстанавіць.
З аднаго боку, у ім адчуваюцца ўплывы нямецкай готыкі з яе імкненнем да пластычнай выразнасці архітэктурных форм. Аднак адсутнічае ўласцівая ёй канцэнтрацыя руху архітэктурных форм у вышыню на восі галоўнага фасада, якая атрымала найбольш поўнае выражэнне ў нямецкіх аднавежавых фасадах. Да таго ж вертыкальныя акцэнты ў касцёле Св.Ганны перанесены і на бакавыя часткі фасада, якія маюць вежы вытанчанай формы, што больш уласціва французскай готыцы. У той самы час у кампазіцыі гэтага фасада прысутнічае раўнавага форм, якая разам з наяўнасцю шматлікіх гарызантальных адзнак сведчыць пра павевы рэнесансу. Дойлідам касцёла Св.Ганны быў выкананы таксама франтон галоўнага фасада дома Перкуна ў Коўна.
Касцёл св. Ганны пабудаваны ў тэхніцы гатычнай муроўкі з цэглы. Выкарыстана больш за 30 розных тыпаў прафіляванай цэглы. Неф перакрыты зорчатымі скляпеннямі. Першапачаткова меў бэлькавае ажурнае перакрыццё. Аналагічныя скляпенні ўжыты ў прэсбітэрыі. Бакавыя фасады падзелены контрфорсамі вытанчанай формы на два праслы, якія праразаюць вокны стральчатай формы. Пластыку паўднёвага фасада ўзбагачае партал бакавога ўвахода. Контрфорсы алтарнай часткі завяршаюцца дэкаратыўнымі слупкамі з пінаклямі. Прасценкі паміж контрфорсамі гэтай часткі такасама займаюць гатычныя вокны.
Галоўнаму фасаду ўласціва геаметрычная дакладнасць кампазіцыі, сіметрычнасць, лёгкасць і выключная пластычнасць. Вуглы фасада фланкіруюць 4-вугольныя вытанчанай прапорцыі вежы, якія пераходзяцьу васьміграннік. Завяршаюцца дэкаратыўнымі слупкамі з пінаклямі. Самым складаным з'яўляецца дэкор цэнтральнай часткі фасада з дамінуючымі вертыкальнымі чляненнямі. Яны ўтвораны вежачкай, размешчанай па восі сіметрыі, трохвугольнымі эркерамі і ліштвамі. Усе гэтыя дэкаратыўныя элементы аб'ядноўвае вялікая кілепадобная арка.
Касьцёл Ганны зьяўляецца ў Беларусі адзіным помнікам, дзе выяўлены тыповыя рысы позьняе царкоўнае готыкі стылю flamboyant, з яе падробленымі дэталямі, замілаваньнем да вострых i стрэльчатых дэкорацыйных форм i асабліва ўзмоцненым вылучэньнем асноўных вэртыкаляй y рознастайных высокіх вежах i завостраных шпілях. Усе гэтыя рысы цалком супадаюць з характэрнымі асаблівасьцямі позьняе нямецкае готыкі i прымушаюць лічыць запраўды магчымым беспасрэдны ўдзел y яго пабудове якіх-колечы нямецкіх майстроў, зьвязваючы яго з той нямецкай часткай насельніцтва Вільні, якая, мабыць, яшчэ з пачатку XV сталецьця займала досыць значнае месца ў складзе віленскага гандлёвага i рамесьніцкага мяшчанства.
Увесь легендарны матар'ял, датычны часу пабудаваньня касьцёлу Ганны, трэба, зразумела, адхіліць, i ўжо па адных стылістычных падставах нельга лічыць магчымым, каб ён быў збудаваны ў канцы XIV сталецьця, як кажа пашыранае паданьне. Паданьне гэтае грунтуецца, магчыма, i на гістарычным факце пабудаваньня аднайменнага касьцёлу праз жонку Вітаўта Ганну, пацьвярджэньнем чаму можа быць тэстамэнт віленскага біскупа Андрэя ад 27 кастрычніка 1398 году, дзе гэты касьцёл запраўды памінаецца.
Але бясспрэчна гэта быў ня той касьцёл, што існуе цяпер, бо ўжо бяручы хаця-б на ўвагу сьведчаньне вандроўдіка de Lannoy ад 1414 году аб тым, што Вільня складаецца выключна з драўляных будынкаў i ня мае аніводнае мураванае царквы, — трэба лічыць, што гэты першапачатковы касьцёл Ганны быў збудаваны з дрэва, таксама як i першапачатковы Бэрнардынскі касьцёл 1469 г. Апошні пазьней, y 1475 годзе, зьнішчаны быў пажарам, які закрануў i касьцёл Ганны, але з вестак аб гэтым пажары відаць, што ў касьцёле Ганны абваліліся скляпеньні, i што даўгі час пасьля таго яго не ўдавалася аднавіць. Адсюль вынікае, што ў 1475 годзе на месцы ранейшага драўлянага будынку існаваў ужо мураваны касьцёл, i такім чынам пабудову яго, хутчэй за ўсё, можна дапасаваць да сярэдзіны XV ст.
Пасьля пажару 1475 году да асноўнае масы касьцёлу далучыліся, зразумела, розныя дадаткі, асабліва з грунтоўнае адбудовы 1501—1502 r. i нават з яшчэ значна болей позьняга часу. Напрыклад, вялікі князь Жыгімонт-Аўгуст y сваім тэстамэнце ад 6 траўня 1571 г. (з шчорсаўскага архіву Адама Хрэбтовіча) завяшчае "dokonać kościoła S. Anny w Wilnie", a таксама загадвае, y выпадку, калі яму давядзецца памерці ў Вялікім Княстве, пахаваць яго "na zamku w kościele nowym S. Anny". M. Baliński: Historya miasta Wilna, t. II, 162, 180. Адсюль відаць, што ў канцы XVI ст. касьцёл Ганны яшчэ лічыўся "новым" пасьля нядаўніх аднаўленьняў, i што ў гэты час нават прадбачылася яшчэ нейкае яго "даканчэньне".
Будынак касьцёлу Ганны мае звычайны простакутны плян i перакрыты двохспадным дахам па трыкутных фронтонах. Як гэта звычайна ў помніках позьняе царкоўнае готыкі, бакавыя муры тут амаль што зусім зьнішчаны як суцэльныя роўніцы i заменены як-бы на шэраг слупоў, пастаўленых на нізкім цокалі i злучаных згары востралукамі, паміж якіх знаходзяцца вялікіх памераў вокны. Альтарная частка мае выгляд вялікай выцягнутай кантовай апсіды, далучанай з аднаго боку да асноўнага простакутнага будынку, болей нізкай за гэты будынак, i перакрытай самастойным дахам. Але ў надворнай апрацоўцы прамежкі між вакон маюць складаную апрацоўку ў выглядзе высокіх, фігурных эскарпаў з дадаткам завостраных дэкорацыйпых вежак нагары. Лініі гэтых эскарпаў цалком па-нямецку падкрэсьліваюць y гэтым месцы асноўны вэртыкалізм пабудовы, i ўзгадняюць апрацоўку апсіды з дэкорацыяй галоўнага фасаду.
Галоўны фасад касьцёлу Ганны дэкораваны з дапамогаю цэлага шэрагу рознастайных арак, пілястраў, вокан ды іншых дэталяй, і мае характэрнае заканчэньне ў выглядзе пяці высокіх i тонкіх веж, аздобленых вострымі шпілямі. Архітэктурны падзел гэтага фасаду зьяўляецца досыць складаным. Дольнюю частку яго аддзяляе роўны горызонтальны гзымс, ніжэй якога, y асобных абрамаваных палёх, знаходзяцца тры ўваходы з порталамі; бакавыя порталы маюць тут востралукі, y той час як сярэдні, y два разы болей шырокі, канчаецца паўцыркульнай аркай; але гэта ёсьць вынік пазьнейшае пераробкі, бо на адной з акварэляй Смуглевіча з канца XVIII сталецьця мы бачым i ў сярэдзінс такі самы як i з бакоў готыцкі портал з востралукам.
Беспасрэдна над уваходамі ўся сярэдняя частка фасаду мае складаны падвойны падзел: адзін элемэнт яго расчляненьня складаюць некалькі раз паўтораныя моцныя простыя лініі, y выглядзе вэртыкальных пілястраў i абапёртых на ix горызонтальных гзымсаў, што стварае адпаведныя абрамаваньні наўкола асноўных вокан; гэты першы мотыў архітэктурнага падзелу ня меней моцна перабівае другі, які ўносіць ужо лініі выгнутыя, супярэчныя яго простакутным абрысам, i прымушае асноўныя вокны разьбіцца на шэраг паасобных частак розных памераў i форм. Абапіраючыся ў асновы бакавых пілястраў, i як-бы перацінаючы просталінейнае абрамаваньне асяродкавых вокан, тут перакінута праз увесь фасад вялікая паўцыркульная арка, крыху вышэй якой разьмешчана яшчэ адна арка, але ўжо, "кілепадобнае" формы, зьведзеная сваёй верхавінай да асяродкавага найболей магутнага пілястру, што разьдзяляе ўвссь фасад пасярэдзіне і служыць для падтрыманьня горняе яго часткі. У сувязі з гэтым падзелам y асяродку фасаду ствараюцца паасобныя вокны, з якіх два горнія закончаны востралукамі, але сьцяты ў асновах адпаведнымі часткамі кілепадобнае аркі, y той час як дольнія захоўваюць y асновах простакутную форму, згары-ж абмяжоўваюцца архівольтам паўцыркульнае аркі. Усе гэта робіць y выніку вельмі напружаны i моцны эфэкт перакрэсьленых між сабою i супярэчных адна адной архітэктурных ліній, паміж якіх адбываецца, быццам, нейкая нутраная барацьба, дзе канчатковую перамогу мае нарэшце моцны лук асяродкавае кілепадобнае аркі, сьмела вынсссны ўгару як база для надбудаванай над ім завостранай лёгкай вежы.
На самым грабяні аркі, падтрыманы яшчэ i цэнтральным пілястрам, знаходзіцца кантовы, калісьці дэкораваны кронштэйн, які падтрымлівае высокую, таксама кантовую аснову сярэдняе вежы. З абодвых бакоў аснова гэтая абхоплена яшчэ раз паўтораным мотывам кілепадобнае аркі, якая абапёрта ў верхавіны дзьвёх іншых, стрэльчатых арак, перакінутых ад кронштэйну да бакавых пілястраў, з маленькімі дэкорацыйнымі шпілямі ў бакавых пунктах абапоры. Уся гэтая лёгкая, празрыстая аснова выносіць на сябе грацыёзны кантовы корпус самае вежы, які імкнецца ўгару сваім завостраным, багата дэкораваным шпілем.
З бакоў гэтай асяродкавай вежы знаходзяцца дзьве іншыя, меньшых памераў, асновы якіх пакладзены на горнія часткі абрамаваньняў бакавых вокан. Асновы гэтыя спачатку высунуты наперад, y выглядзе прызматычных "ліхтароў", прарэзаных стрэльчатымі ваконцамі, далей ідуць досыць высокія, мала дэкораваныя чатырохсьценьнікі, i нарэшце ўсё закончана крыху меней стромкімі як y асяродкавай вежы, алу таксама завостранымі i па готыцку дэкораваыымі шпілямі.
Нарэшце, з рагоў усяго фасаду агульнае імкненьне ўсіх яго асноўных ліній па вэртыкалі яшчэ раз падкрэсьлена i асабліва падмацавана з дапамогаю яшчэ дзьвёх высокіх складаных веж. Асновамі ix зьяўляюцца бакавыя часткі фасаду, падзеленыя дэкорацыйнымі паглыбленьнямі i фігурнымі рагавымі пілястрамі. У дольніх частках саміх веж на гэтыя пілястры ізноў абапёрты шпілі i востралукі кілепадобнае формы, якія абкружаюць асноўныя васьмісьценьнікі веж. Вышэй падымаюцца болей тонкія, дэкораваныя васьмісьценьнікі, з вузенькімі праёмамі, закончанымі паўцыркульнымі лукамі. На самай гары нарэшце ізноў уздымаюцца тонкія, вострыя шпілі ў складаных пяцідольных комбінацыях.
Агульнае ўражаньне ўсяе гэтае лёгкае i прыгожае будовы — амаль што бездакорна ў сваёй гармоніі i стылістычнай вытрыманасьці. Трывожная барацьба горызонталяй i вэртыкаляй y дольняй частцы фасаду, усё-ж аднак сьмела прарэзанай моцным абрысам цэнтральнае кілепадобнае аркі, разьвязваецца ў горняй частцы яго так свабодна i лёгка, што амаль не заўважаеш, як адбываецца тут канчатковы пераход да пераможных вэртыкаляй, — i ў цэлым здаецца, нібыта ўвесь фасад нястрымана імкнецца ўгару ў лёгічнай складанасьці сваіх бязьлічных вострых вуглоў i яшчэ болей завостраных шпілей. Бясспрэчная нязвычайнасьць i вынятковасьць гэтага будынку сярод іншых помнікаў як наагул беларускай, гэтак, часткова, віленскай архітэктуры — яшчэ асабліва падкрэсьлівае ўсё майстэрства яго выкананьня. Варта пры гэтым увагі, што адзіным тэхнічным прыёмам y апрацоўцы яго складанага i так удала зробленага фасаду зьявілася звычайная цаглянай кладка, пры поўнай адсутнасьці скултптурных аздоб, пашыраных y готыцкіх будовах Захаду. З дапамогай адной толькі цэглы тут была створана самая жвавая ігра строга прадуманых ліній, якія чытэльна разьбілі фасад i надалі яму магчымасьць закрасаваць глыбокімі i эфэктоўнымі модуляцыямі сьвятла i цені. Звычайная цагляная кладка дазволіла дасягнуць дынамічнай i ў той самы час высока гармонічнай суцэльнасьці. Але трэба гадаць, што якая-колечы скульптурная аздоба ў даным разе нават i ня прыдалася-б, — настолькі стройны ўвссь фасад цалком i скончаны ў сваіх дэталях. I ў гэтым асабліва выразна тут яшчэ раз выяўляюцца бязумоўна нямецкія будаўнічыя прыёмы, найбольш дасканалыя ласьне ў цаглянай готыцы. Калі параўнаць касьцёл Ганны да гэтых нямецкіх готыцкіх помнікаў, — дык мы павінны будзем адразу-ж залічыць яго ласьне да гэтае групы, i ў гэтым сэнсе, напрыклад, набліжэньне фасаду віленскае Ганны да аналёгічна апрацаваных фронтонаў царквы Тройцы ў Гданску можа быць асабліва паказальным.
Усе пералічаныя намі дадатныя рысы касьцёлу Ганны ня здолелі, аднак, замацаваць за ім асабліва важнае ролі ў беларускай архітэктуры таго часу. Не зважаючы на ўсю сваю дасканаласьць i стылістычную скончанасьць, ён застаўся ўсё-ж нейкім выключным зьявішчам, адзначаючы пэўны характэрны момант y архітэктурнай гісторыі Беларусі XV сталецьця, які, аднак, ня можа лічыцца за асабліва істотны этап y агульным поступе беларускага готыцкага будаўніцтва. Значэньне гэтага помніку амаль што ня выходзіць за яго ўласныя межы i мала адбіваецца ў процэсе далейшага аформленьня беларускага готыцкага тыпу, які вынікае ня з гэтае асновы, i амаль што нічога з яе не бярэ. Далейшае разьвіцьце беларускае готыкі, наадварот, зусім адкідае i тую агульную концэпцыю будынку, i тыя надворныя дэталі дэкорацыйнага характару, якія выявіліся ў касьцёле Ганны пры ўмовах вядомае выпадковасьці гэтага чужога архітэктурнага організму для беларускае глебы, i замяняе ix на зусім іншую i новую манеру архітэктурнага выяўленыія, што вынікла, у процілегласьць касьцёлу Ганны, ужо цалком з мясцовых крыніц i традыцый. Праўда ў пераходным тыпе віленскага Бэрнардынскага касьцёлу мы яшчэ маем вядомае падабенства агульнага пляну будынку ў выглядзе простакутніку з дадаткам вялікае многасьценнае апсіды; таксама асноўны характар галоўнае архітэктурнас масы, пакрытае двохспадным дахам, застаўся нязьмененым нават i ў далейшых адменьніках. Рысы гэтыя, аднак, зусім ужо не такія істотныя, каб тут можна было казаць аб якой-колечы беспасрэднай генэтычнай сувязі з касьцёлам Ганны. Грунтоўна адмення апрацоўка аналёгічнага пляну нават ужо i ў Бэрнардынскім касьцёле дазваляе бачыць зьявішча зусім іншага стылістычнага парадку, a яшчэ далей i падабенства пляну зусім зьнікае. Такім чынам, касьцёлу Ганны даводзіцца адвесьці ў беларускім готыцкім будаўніцтве цалкам адасобненае месца: гэта яшчэ тыповы помнік "готыкі ў Беларусі", занесены ў Вільню ў чыстых нямецкіх формах, i ніяк ня зьліты з лініяй самастойнага разьвіцьця беларускага готыцкага будаўніцтва, якое, аднак, ужо ў часы пабудовы гэтага касьцёлу распачынала выяўляцца ў болей органічных i сваеадменных формах, часткова выходзячы з традыцый ранейшае замковае архітэктуры.
У 1560 і 1564 будынак пашкоджаны пажарамі. У працэсе рамонту 1574—82 узведзены зорчатыя скляпенні асноўнага аб'ёму, якія першапачаткова былі толькі ў прэсбітэрыі. У 1613 тэктанічную структуру храма ўмацавалі металічнымі зацяжкамі. У пач. 17 ст. бернардзінцы злучылі сакрыстыю з калідорам кляштара. У 1747 інтэр'ер касцёла ўпрыгожылі 3 барочныя алтары, выкананыя паводле праекта архітэктара І.К.Глаўбіца. У 19 і 20 ст. касцёл неаднаразова рэканструяваўся і рэстаўраваўся. Касцёл кампазіцыйна складаецца з прамавугольнага ў плане асноўнага аб'ёму (19 х 8,7 м), прэсбітэрыя з сакрыстыяй, якая прылягае да вімы з паўночнага боку, і 3-граннай апсіды.
М.Шчакаціхін адзначаў, што гэты помнік быў занесены ў Вільню ў «чыстых нямецкіх формах і ніяк не зліты з лініяй самастойнага развіцця беларускага готыцкага будаўніцтва, якое, аднак, ужо ў часы пабудовы гэтага касьцёлу распачынала выяўляцца ў болей арганічных і своеадменных формах, часткова выходзячы з традыцый ранейшае замкавае архітэктуры». Аднак пытанне аб прамым перайманні ў гэтым помніку архітэктурна-мастацкіх формаў нямецкай готыкі застаецца адкрытым.
Так, напрыклад, М.Марэлоўскі ў гэтым помніку бачыў уплывы французска-фламандскай пламянеючай готыкі. Д.Качмажык лічыў, што Св.Ганну пабудаваў гданьскі дойлід Міхал Энкінгер у канцы ХV — пачатку ХVІ ст. Р.Кункель падтрымлівае гэтае аўтарства помніка і сцвярджае, што ён быў узведзены пад уплывам позняга саксонскага гатычнага мастацтва. А.Мілабэндзкі крыніцы творчых імпульсаў гатычнай архітэктуры Вільні ХVІ ст. выводзіць з мастацтва Гданьска, Крулеўца, Коўна. В.Дрэма бачыць сувязь касцёла Св.Ганны з архітэктурай Гданьска. Т.Габрусь не адмаўляе ўплываў у гэтым помніку нямецкай царкоўнай готыкі. У апошні час дыскусію адносна паходжання гэтага помніка ажывіла меркаванне К.Макоўскай, якая схільна лічыць, што яго будаваў чэшскі дойлід Бенедыкт Райд (Рэйт) з Прагі.
Вельмі цікавым выглядае, безумоўна, няпоўны пералік дойлідаў, што працавалі ў Вільні ў канцы ХV — першай палове ХVІ ст., які складзены Д.Качмажыкам і К.Макоўскай на падставе дадзеных, узятых з каралеўскіх рахункаў двара Ягелонаў. Так, у іх згадваюцца майстры з Гародні (1494 г.), Кацпер і Ян з Познані, Павел з Варшавы, Стэфан Цурэн, Вольны, Брода, Ярмола (1498–1500 г.). У рахунках 1499 г. адзначаны «муратар» з Norimbergensi. Відаць, у гэтага дойліда быў кароткатэрміновы кантракт, бо ў дакументах 1500 г. ён ужо не згадваецца. На думку К.Макоўскай, ім альбо арцеллю нюрнбергскіх майстроў былі зроблены пінаклі касцёла Св.Ганны. У першай чвэрці ХVІ ст. у Вільні працаваў таксама гданьскі дойлід Міхал Энкінгер.
Не выключана, што касцёл Св.Ганны ўвогуле ўзводзілі па чарзе некалькі дойлідаў. У архітэктурнай практыцы еўрапейскіх краін такое часта здаралася. Пры гэтым кожны наступны дойлід, які прымаў на сябе кіраўніцтва па ўзвядзенню помніка, не толькі ўмела стасаваў сваю працу з ужо выкананай, але і ўносіў у яе рысы, што адпавядалі яго ўласным творчым схільнасцям і новым уплывам у архітэктурнай практыцы. Па фармальна-стылістычных прыметах аўтарства гэтага помніка цяжка ўстанавіць.
З аднаго боку, у ім адчуваюцца ўплывы нямецкай готыкі з яе імкненнем да пластычнай выразнасці архітэктурных форм. Аднак адсутнічае ўласцівая ёй канцэнтрацыя руху архітэктурных форм у вышыню на восі галоўнага фасада, якая атрымала найбольш поўнае выражэнне ў нямецкіх аднавежавых фасадах. Да таго ж вертыкальныя акцэнты ў касцёле Св.Ганны перанесены і на бакавыя часткі фасада, якія маюць вежы вытанчанай формы, што больш уласціва французскай готыцы. У той самы час у кампазіцыі гэтага фасада прысутнічае раўнавага форм, якая разам з наяўнасцю шматлікіх гарызантальных адзнак сведчыць пра павевы рэнесансу. Дойлідам касцёла Св.Ганны быў выкананы таксама франтон галоўнага фасада дома Перкуна ў Коўна.
Касцёл св. Ганны пабудаваны ў тэхніцы гатычнай муроўкі з цэглы. Выкарыстана больш за 30 розных тыпаў прафіляванай цэглы. Неф перакрыты зорчатымі скляпеннямі. Першапачаткова меў бэлькавае ажурнае перакрыццё. Аналагічныя скляпенні ўжыты ў прэсбітэрыі. Бакавыя фасады падзелены контрфорсамі вытанчанай формы на два праслы, якія праразаюць вокны стральчатай формы. Пластыку паўднёвага фасада ўзбагачае партал бакавога ўвахода. Контрфорсы алтарнай часткі завяршаюцца дэкаратыўнымі слупкамі з пінаклямі. Прасценкі паміж контрфорсамі гэтай часткі такасама займаюць гатычныя вокны.
Галоўнаму фасаду ўласціва геаметрычная дакладнасць кампазіцыі, сіметрычнасць, лёгкасць і выключная пластычнасць. Вуглы фасада фланкіруюць 4-вугольныя вытанчанай прапорцыі вежы, якія пераходзяцьу васьміграннік. Завяршаюцца дэкаратыўнымі слупкамі з пінаклямі. Самым складаным з'яўляецца дэкор цэнтральнай часткі фасада з дамінуючымі вертыкальнымі чляненнямі. Яны ўтвораны вежачкай, размешчанай па восі сіметрыі, трохвугольнымі эркерамі і ліштвамі. Усе гэтыя дэкаратыўныя элементы аб'ядноўвае вялікая кілепадобная арка.
Крыніца:
Алесь Кушнярэвіч
ДА ПРАБЛЕМЫ ЎПЛЫВАЎ НЯМЕЦКАЙ ГОТЫКІ НА АРХІТЭКТУРУ БЕЛАРУСІ І ЛІТВЫ
Castrum, urbis et bellum
http://kamunikat.net.iig.pl/www/knizki/historia/castrum/17.htm
Аляксандр Кушнярэвіч
Віленскі касцёл Ганны
Вялікае княства літоўскае. Энцыклапедыя. Том 1.
Мінск. Беларуская Энцыклапедыя. 2005
Група Бэрнардынскіх касьцёлаў y Вільні
Мікола Шчакаціхін (1928 г.)
Касьцёл Ганны зьяўляецца ў Беларусі адзіным помнікам, дзе выяўлены тыповыя рысы позьняе царкоўнае готыкі стылю flamboyant, з яе падробленымі дэталямі, замілаваньнем да вострых i стрэльчатых дэкорацыйных форм i асабліва ўзмоцненым вылучэньнем асноўных вэртыкаляй y рознастайных высокіх вежах i завостраных шпілях. Усе гэтыя рысы цалком супадаюць з характэрнымі асаблівасьцямі позьняе нямецкае готыкі i прымушаюць лічыць запраўды магчымым беспасрэдны ўдзел y яго пабудове якіх-колечы нямецкіх майстроў, зьвязваючы яго з той нямецкай часткай насельніцтва Вільні, якая, мабыць, яшчэ з пачатку XV сталецьця займала досыць значнае месца ў складзе віленскага гандлёвага i рамесьніцкага мяшчанства.
Увесь легендарны матар'ял, датычны часу пабудаваньня касьцёлу Ганны, трэба, зразумела, адхіліць, i ўжо па адных стылістычных падставах нельга лічыць магчымым, каб ён быў збудаваны ў канцы XIV сталецьця, як кажа пашыранае паданьне. Паданьне гэтае грунтуецца, магчыма, i на гістарычным факце пабудаваньня аднайменнага касьцёлу праз жонку Вітаўта Ганну, пацьвярджэньнем чаму можа быць тэстамэнт віленскага біскупа Андрэя ад 27 кастрычніка 1398 году, дзе гэты касьцёл запраўды памінаецца.
Але бясспрэчна гэта быў ня той касьцёл, што існуе цяпер, бо ўжо бяручы хаця-б на ўвагу сьведчаньне вандроўдіка de Lannoy ад 1414 году аб тым, што Вільня складаецца выключна з драўляных будынкаў i ня мае аніводнае мураванае царквы, — трэба лічыць, што гэты першапачатковы касьцёл Ганны быў збудаваны з дрэва, таксама як i першапачатковы Бэрнардынскі касьцёл 1469 г. Апошні пазьней, y 1475 годзе, зьнішчаны быў пажарам, які закрануў i касьцёл Ганны, але з вестак аб гэтым пажары відаць, што ў касьцёле Ганны абваліліся скляпеньні, i што даўгі час пасьля таго яго не ўдавалася аднавіць. Адсюль вынікае, што ў 1475 годзе на месцы ранейшага драўлянага будынку існаваў ужо мураваны касьцёл, i такім чынам пабудову яго, хутчэй за ўсё, можна дапасаваць да сярэдзіны XV ст.
Пасьля пажару 1475 году да асноўнае масы касьцёлу далучыліся, зразумела, розныя дадаткі, асабліва з грунтоўнае адбудовы 1501—1502 r. i нават з яшчэ значна болей позьняга часу. Напрыклад, вялікі князь Жыгімонт-Аўгуст y сваім тэстамэнце ад 6 траўня 1571 г. (з шчорсаўскага архіву Адама Хрэбтовіча) завяшчае "dokonać kościoła S. Anny w Wilnie", a таксама загадвае, y выпадку, калі яму давядзецца памерці ў Вялікім Княстве, пахаваць яго "na zamku w kościele nowym S. Anny". M. Baliński: Historya miasta Wilna, t. II, 162, 180. Адсюль відаць, што ў канцы XVI ст. касьцёл Ганны яшчэ лічыўся "новым" пасьля нядаўніх аднаўленьняў, i што ў гэты час нават прадбачылася яшчэ нейкае яго "даканчэньне".
Будынак касьцёлу Ганны мае звычайны простакутны плян i перакрыты двохспадным дахам па трыкутных фронтонах. Як гэта звычайна ў помніках позьняе царкоўнае готыкі, бакавыя муры тут амаль што зусім зьнішчаны як суцэльныя роўніцы i заменены як-бы на шэраг слупоў, пастаўленых на нізкім цокалі i злучаных згары востралукамі, паміж якіх знаходзяцца вялікіх памераў вокны. Альтарная частка мае выгляд вялікай выцягнутай кантовай апсіды, далучанай з аднаго боку да асноўнага простакутнага будынку, болей нізкай за гэты будынак, i перакрытай самастойным дахам. Але ў надворнай апрацоўцы прамежкі між вакон маюць складаную апрацоўку ў выглядзе высокіх, фігурных эскарпаў з дадаткам завостраных дэкорацыйпых вежак нагары. Лініі гэтых эскарпаў цалком па-нямецку падкрэсьліваюць y гэтым месцы асноўны вэртыкалізм пабудовы, i ўзгадняюць апрацоўку апсіды з дэкорацыяй галоўнага фасаду.
Галоўны фасад касьцёлу Ганны дэкораваны з дапамогаю цэлага шэрагу рознастайных арак, пілястраў, вокан ды іншых дэталяй, і мае характэрнае заканчэньне ў выглядзе пяці высокіх i тонкіх веж, аздобленых вострымі шпілямі. Архітэктурны падзел гэтага фасаду зьяўляецца досыць складаным. Дольнюю частку яго аддзяляе роўны горызонтальны гзымс, ніжэй якога, y асобных абрамаваных палёх, знаходзяцца тры ўваходы з порталамі; бакавыя порталы маюць тут востралукі, y той час як сярэдні, y два разы болей шырокі, канчаецца паўцыркульнай аркай; але гэта ёсьць вынік пазьнейшае пераробкі, бо на адной з акварэляй Смуглевіча з канца XVIII сталецьця мы бачым i ў сярэдзінс такі самы як i з бакоў готыцкі портал з востралукам.
Беспасрэдна над уваходамі ўся сярэдняя частка фасаду мае складаны падвойны падзел: адзін элемэнт яго расчляненьня складаюць некалькі раз паўтораныя моцныя простыя лініі, y выглядзе вэртыкальных пілястраў i абапёртых на ix горызонтальных гзымсаў, што стварае адпаведныя абрамаваньні наўкола асноўных вокан; гэты першы мотыў архітэктурнага падзелу ня меней моцна перабівае другі, які ўносіць ужо лініі выгнутыя, супярэчныя яго простакутным абрысам, i прымушае асноўныя вокны разьбіцца на шэраг паасобных частак розных памераў i форм. Абапіраючыся ў асновы бакавых пілястраў, i як-бы перацінаючы просталінейнае абрамаваньне асяродкавых вокан, тут перакінута праз увесь фасад вялікая паўцыркульная арка, крыху вышэй якой разьмешчана яшчэ адна арка, але ўжо, "кілепадобнае" формы, зьведзеная сваёй верхавінай да асяродкавага найболей магутнага пілястру, што разьдзяляе ўвссь фасад пасярэдзіне і служыць для падтрыманьня горняе яго часткі. У сувязі з гэтым падзелам y асяродку фасаду ствараюцца паасобныя вокны, з якіх два горнія закончаны востралукамі, але сьцяты ў асновах адпаведнымі часткамі кілепадобнае аркі, y той час як дольнія захоўваюць y асновах простакутную форму, згары-ж абмяжоўваюцца архівольтам паўцыркульнае аркі. Усе гэта робіць y выніку вельмі напружаны i моцны эфэкт перакрэсьленых між сабою i супярэчных адна адной архітэктурных ліній, паміж якіх адбываецца, быццам, нейкая нутраная барацьба, дзе канчатковую перамогу мае нарэшце моцны лук асяродкавае кілепадобнае аркі, сьмела вынсссны ўгару як база для надбудаванай над ім завостранай лёгкай вежы.
На самым грабяні аркі, падтрыманы яшчэ i цэнтральным пілястрам, знаходзіцца кантовы, калісьці дэкораваны кронштэйн, які падтрымлівае высокую, таксама кантовую аснову сярэдняе вежы. З абодвых бакоў аснова гэтая абхоплена яшчэ раз паўтораным мотывам кілепадобнае аркі, якая абапёрта ў верхавіны дзьвёх іншых, стрэльчатых арак, перакінутых ад кронштэйну да бакавых пілястраў, з маленькімі дэкорацыйнымі шпілямі ў бакавых пунктах абапоры. Уся гэтая лёгкая, празрыстая аснова выносіць на сябе грацыёзны кантовы корпус самае вежы, які імкнецца ўгару сваім завостраным, багата дэкораваным шпілем.
З бакоў гэтай асяродкавай вежы знаходзяцца дзьве іншыя, меньшых памераў, асновы якіх пакладзены на горнія часткі абрамаваньняў бакавых вокан. Асновы гэтыя спачатку высунуты наперад, y выглядзе прызматычных "ліхтароў", прарэзаных стрэльчатымі ваконцамі, далей ідуць досыць высокія, мала дэкораваныя чатырохсьценьнікі, i нарэшце ўсё закончана крыху меней стромкімі як y асяродкавай вежы, алу таксама завостранымі i па готыцку дэкораваыымі шпілямі.
Нарэшце, з рагоў усяго фасаду агульнае імкненьне ўсіх яго асноўных ліній па вэртыкалі яшчэ раз падкрэсьлена i асабліва падмацавана з дапамогаю яшчэ дзьвёх высокіх складаных веж. Асновамі ix зьяўляюцца бакавыя часткі фасаду, падзеленыя дэкорацыйнымі паглыбленьнямі i фігурнымі рагавымі пілястрамі. У дольніх частках саміх веж на гэтыя пілястры ізноў абапёрты шпілі i востралукі кілепадобнае формы, якія абкружаюць асноўныя васьмісьценьнікі веж. Вышэй падымаюцца болей тонкія, дэкораваныя васьмісьценьнікі, з вузенькімі праёмамі, закончанымі паўцыркульнымі лукамі. На самай гары нарэшце ізноў уздымаюцца тонкія, вострыя шпілі ў складаных пяцідольных комбінацыях.
Агульнае ўражаньне ўсяе гэтае лёгкае i прыгожае будовы — амаль што бездакорна ў сваёй гармоніі i стылістычнай вытрыманасьці. Трывожная барацьба горызонталяй i вэртыкаляй y дольняй частцы фасаду, усё-ж аднак сьмела прарэзанай моцным абрысам цэнтральнае кілепадобнае аркі, разьвязваецца ў горняй частцы яго так свабодна i лёгка, што амаль не заўважаеш, як адбываецца тут канчатковы пераход да пераможных вэртыкаляй, — i ў цэлым здаецца, нібыта ўвесь фасад нястрымана імкнецца ўгару ў лёгічнай складанасьці сваіх бязьлічных вострых вуглоў i яшчэ болей завостраных шпілей. Бясспрэчная нязвычайнасьць i вынятковасьць гэтага будынку сярод іншых помнікаў як наагул беларускай, гэтак, часткова, віленскай архітэктуры — яшчэ асабліва падкрэсьлівае ўсё майстэрства яго выкананьня. Варта пры гэтым увагі, што адзіным тэхнічным прыёмам y апрацоўцы яго складанага i так удала зробленага фасаду зьявілася звычайная цаглянай кладка, пры поўнай адсутнасьці скултптурных аздоб, пашыраных y готыцкіх будовах Захаду. З дапамогай адной толькі цэглы тут была створана самая жвавая ігра строга прадуманых ліній, якія чытэльна разьбілі фасад i надалі яму магчымасьць закрасаваць глыбокімі i эфэктоўнымі модуляцыямі сьвятла i цені. Звычайная цагляная кладка дазволіла дасягнуць дынамічнай i ў той самы час высока гармонічнай суцэльнасьці. Але трэба гадаць, што якая-колечы скульптурная аздоба ў даным разе нават i ня прыдалася-б, — настолькі стройны ўвссь фасад цалком i скончаны ў сваіх дэталях. I ў гэтым асабліва выразна тут яшчэ раз выяўляюцца бязумоўна нямецкія будаўнічыя прыёмы, найбольш дасканалыя ласьне ў цаглянай готыцы. Калі параўнаць касьцёл Ганны да гэтых нямецкіх готыцкіх помнікаў, — дык мы павінны будзем адразу-ж залічыць яго ласьне да гэтае групы, i ў гэтым сэнсе, напрыклад, набліжэньне фасаду віленскае Ганны да аналёгічна апрацаваных фронтонаў царквы Тройцы ў Гданску можа быць асабліва паказальным.
Усе пералічаныя намі дадатныя рысы касьцёлу Ганны ня здолелі, аднак, замацаваць за ім асабліва важнае ролі ў беларускай архітэктуры таго часу. Не зважаючы на ўсю сваю дасканаласьць i стылістычную скончанасьць, ён застаўся ўсё-ж нейкім выключным зьявішчам, адзначаючы пэўны характэрны момант y архітэктурнай гісторыі Беларусі XV сталецьця, які, аднак, ня можа лічыцца за асабліва істотны этап y агульным поступе беларускага готыцкага будаўніцтва. Значэньне гэтага помніку амаль што ня выходзіць за яго ўласныя межы i мала адбіваецца ў процэсе далейшага аформленьня беларускага готыцкага тыпу, які вынікае ня з гэтае асновы, i амаль што нічога з яе не бярэ. Далейшае разьвіцьце беларускае готыкі, наадварот, зусім адкідае i тую агульную концэпцыю будынку, i тыя надворныя дэталі дэкорацыйнага характару, якія выявіліся ў касьцёле Ганны пры ўмовах вядомае выпадковасьці гэтага чужога архітэктурнага організму для беларускае глебы, i замяняе ix на зусім іншую i новую манеру архітэктурнага выяўленыія, што вынікла, у процілегласьць касьцёлу Ганны, ужо цалком з мясцовых крыніц i традыцый. Праўда ў пераходным тыпе віленскага Бэрнардынскага касьцёлу мы яшчэ маем вядомае падабенства агульнага пляну будынку ў выглядзе простакутніку з дадаткам вялікае многасьценнае апсіды; таксама асноўны характар галоўнае архітэктурнас масы, пакрытае двохспадным дахам, застаўся нязьмененым нават i ў далейшых адменьніках. Рысы гэтыя, аднак, зусім ужо не такія істотныя, каб тут можна было казаць аб якой-колечы беспасрэднай генэтычнай сувязі з касьцёлам Ганны. Грунтоўна адмення апрацоўка аналёгічнага пляну нават ужо i ў Бэрнардынскім касьцёле дазваляе бачыць зьявішча зусім іншага стылістычнага парадку, a яшчэ далей i падабенства пляну зусім зьнікае. Такім чынам, касьцёлу Ганны даводзіцца адвесьці ў беларускім готыцкім будаўніцтве цалкам адасобненае месца: гэта яшчэ тыповы помнік "готыкі ў Беларусі", занесены ў Вільню ў чыстых нямецкіх формах, i ніяк ня зьліты з лініяй самастойнага разьвіцьця беларускага готыцкага будаўніцтва, якое, аднак, ужо ў часы пабудовы гэтага касьцёлу распачынала выяўляцца ў болей органічных i сваеадменных формах, часткова выходзячы з традыцый ранейшае замковае архітэктуры.
Шчакаціхін М.
Нарысы з гісторыі беларускага мастацтва. — Менск, 1928.(скарочана)