Łomża - zabytki | zdjęcia

Łomża

Miasto w północno-wschodniej Polsce, w województwie podlaskim, nad rzeką Narew. Leży na historycznym Mazowszu, na jego największej ziemi – ziemi łomżyńskiej. W latach 1975-1998 stolica województwa łomżyńskiego. Od 1 stycznia 1999 roku siedziba powiatu łomżyńskiego oraz stolica powiatu grodzkiego. Od 28 października 1925 jest także stolicą diecezji łomżyńskiej Kościoła rzymskokatolickiego. Łomża to główny ośrodek gospodarczy, edukacyjny i kulturowy ziemi łomżyńskiej oraz jedno z trzech głównych miast województwa podlaskiego (obok Białegostoku i Suwałk).

Łomża jest położona w środkowym biegu Narwi na Nizinie Mazowieckiej na wysokości ok. 125 m n.p.m. w północnej części Międzyrzecza Łomżyńskiego. Miasto leży na wzgórzach morenowych, obejmujących wysoką, lewobrzeżną skarpę pradoliny Narwi.

Łomża położona jest na terenie Zielonych Płuc Polski. W sąsiedztwie miasta znajduje się Łomżyński Park Krajobrazowy Doliny Narwi (na wschód), Rezerwat przyrody "Rycerski Kierz" (na zachód) oraz Czerwony Bór (na południe). W pobliżu, ok. 25 km na płn.-wsch., zlokalizowany jest Biebrzański Park Narodowy, a ok. 20 km na północny zachód Puszcza Kurpiowska. Przez miasto przepływają dwa cieki wodne: rzeka Narew oraz rzeczka Łomżyczka.

Według danych Głównego Urzędu Statystycznego, 30 czerwca 2008 roku miasto Łomża miało 63 004 mieszkańców i plasuje się pod tym względem na 3. miejscu w województwie podlaskim. W ciągu ostatnich lat można obserwować systematyczny odpływ ludności (migracje do większych miast i za granicę), który jest spowodowany brakiem perspektyw na przyszłość oraz małym rynkiem pracy.

Historia

Według prof. Karola Zierhoffera nazwa (Łomża) oznaczała przypuszczalnie miejsce, gdzie był jakiś łom, jakieś pokruszone bloki kamienne bądź połamane przez wiatr drzewa. Nazwa miasta jest topograficzna, urobiona za pomocą przyrostka "ża" od tego samego rdzenia, co staropolskie łomić, łomać. Podobnie uformowana jest nazwa miasta Iłża.

Historia Łomży sięga końca IX wieku i jest związana z grodziskiem położonym o około 5 kilometrów na wschód od dzisiejszego centrum miasta. Pod koniec IX wieku Łomża zostaje założona jako luźna, otwarta osada. W pierwszej połowie XI w. powstaje gródek typu cyplowego, który ulega pożarowi w ostatniej dekadzie tego wieku. Zostaje odbudowany dopiero w połowie XII w. z ponowną fortyfikacją terenu i budową wieży pośrodku oraz dwóch wałów podgrodzia. Położenie grodu wskazuje wyraźnie na jego charakter obronny. Od północnego wchodu zabezpiecza go nie tylko rzeka Narew, ale także szeroka i bagnista jej dolina. Pozostałością po grodzisku jest tzw. Góra Królowej Bony. Do dnia dzisiejszego zachowały się tam pozostałości wałów ziemnych otaczających gród.

Na sąsiednim wzniesieniu zwanym Wzgórzem Świętego Wawrzyńca według zapisków kościelnych miał stać kościół parafialny wybudowany według Kroniki Spengeberga przez świętego Brunona z Kwerfurtu, około 1000 roku. Święty ten niosąc wiarę chrześcijańską pogańskim ludom na pograniczu prusko-jaćwieskim poniósł męczeńską śmierć w 1009 roku zaledwie 20 kilometrów na wschód od tego miejsca, w okolicach dzisiejszej Wizny. Prawdziwość tej legendy dowodzą wykopaliska archeologiczne przeprowadzone na wzgórzu. Potwierdzają one, że w tym miejscu na pewno stał pierwszy kościół chrześcijański na Północnym Mazowszu, w krypcie odnaleziono wczesnośredniowieczne szczątki bogato ubranego duchownego.

W tym okresie powstał również kościół św. Piotra. Był on umiejscowiony na terenie wsi Stara Łomża, bliżej dzisiejszego miasta. Według ww. Kroniki Spengeberga w XII wieku za Bolesława Kędzierzawego powstaje zamek książąt mazowieckich ulokowany na jednym ze wzgórz w późniejszej lokalizacji miasta Łomży.

Około 1250 roku w czasie jednego z najazdów, książę litewski Trojden złupił i spalił gród łomżyński. Ok. 1340 roku Kazimierz Wielki rozpoczął odbudowę zamku w tej lokalizacji w Szurze pod Starą Łomżą. Łomża nie pojawiała się w dokumentach pisanych do końca XIV w. Po unii polsko-litewskiej zmniejsza się znacznie niebezpieczeństwo ciągłych najazdów od strony wschodniej granicy. Sprzyja to rozwojowi osadnictwa, przenoszeniu i lokacji miast na prawie niemieckim. Grody tracą swój charakter obronny, a podgrodzia nabierają większego znaczenia jako centra handlowo-gospodarcze. Położenie podgrodzia łomżyńskiego było niezbyt dogodne i dlatego Łomża zostaje przeniesiona na nowe miejsce, umożliwiające jej lepszy rozwój i wytyczenie prostopadłych ulic, w okolice założonego w XII w. zamku książąt mazowieckich.

Nowa lokacja Łomży o 5 km na zachód w dół rzeki następuje w ostatnich dekadach XIV w. Już w 1392 roku na Popowej Górze zostaje wybudowany kościół NMP i świętych Rozesłańców. W 1410 roku zostaje tu przeniesiona parafia. Jest to dobrym dowodem na to, że nowe miejsce było już zasiedlone i zabudowane. Dawne podgrodzie otrzymuje wówczas nazwę Starej Łomży, która występuje w najstarszym rejestrze okolicznych wsi z 1410 roku.

Od początków XV wieku miasto rozwija się pomyślnie i znajduje w warunkach umożliwiających mu nadanie praw miejskich. Już w 1400 Łomża miała wójta, co świadczy o jej charakterze miejskim. 15 czerwca 1418 roku z rąk księcia Janusza I Łomża otrzymuje prawa miejskie chełmińskie.

XVI wiek przynosi Łomży prawdziwy rozkwit. Książęta Mazowieccy przyznają miastu kolejne przywileje. Z inicjatywy mieszczan i przy wsparciu księżnej Anny w latach 1504-1525 trwa budowa łomżyńskiej Fary reprezentującej styl gotycki. W 1526 roku Łomża staje się miastem królewskim. Posiada dwa zamki - jeden w granicach miasta drugi w miejscowości Szur w dawnej lokalizacji miasta.

W połowie XVI wieku miasto liczy 3300 mieszkańców, ponad 540 domów, 7 kościołów, posiada dwór królewski, ludwisarnię, arsenał, łaźnię, spichlerze zbożowe, magazyny soli i inne budowle. Można ją odnaleźć nawet na kilku mapach prezentujących Europę środkowo-wschodnią. W mieście, którego świetność przyrównywano jedynie do Warszawy, powstaje nawet Zamek Królewski. Łomżyński port rzeczny należy do największych tego typu na Mazowszu i odgrywa bardzo ważną rolę zwłaszcza w handlu płodami rolnymi.

W drugiej połowie XVI stulecia Łomża otrzymuje szansę odegrania bardzo ważnej roli w życiu politycznym ówczesnej Polski i po części ją odgrywa. Król Zygmunt August dość często gości na Zamku w Łomży, gdzie zwołuje m.in. Radę Senatorów w latach 1561-1562. Kolejne królewskie "pięć minut" Łomża ma po jego śmierci. Do miasta przyjeżdża wówczas na dwa miesiące jego siostra i następczyni Anna Jagiellonka. Zarówno sytuacja polityczna po śmierci króla jak i postawa Anny Jagiellonki sprawiły, że o Łomży mówiono głośno się nie tylko w Rzeczypospolitej, ale i Europie.

Dobre czasy dla Łomży i jej mieszkańców kończą się w połowie XVII wieku. Przyczyn upadku potęgi miasta było kilka. Wojny, pożary, powodzie i zarazy, które w XVII stuleciu nawiedzają szczególnie często ziemię łomżyńską, za każdym razem dziesiątkując mieszkańców i ich zwierzęta. Pod koniec wieku liczba ludności miasta wynosi zaledwie 300 osób.
Lepszej sytuacji nie przynosi także wiek XVIII. Miastem często kierują w tych czasach starostowie, którzy bardziej niż o dobro Łomży i łomżan troszczą się o dobro własne. Łomża pogrąża się w kryzysie coraz bardziej, tracąc przy tym nie tylko rangę i bogactwa, ale także mieszkańców. Druga połowa wieku XVIII to także upadek Rzeczypospolitej i rozbiory, które dodatkowo pogłębiają kryzys. Od 1794 roku w Łomży rządzili Prusacy. Wysokie podatki, kontrybucje i konfiskaty nakładane przez zaborcę w żaden sposób nie przyczyniały się do rozwoju miasta.

Ponowny wzrost i ożywienie gospodarcze Łomży to początek XIX wieku. W 1806 roku miasto liczy około 6000 mieszkańców. Z chwilą ustanowienia Księstwa Warszawskiego Łomża staje się siedzibą władz departamentu. Po utworzeniu Królestwa Polskiego zostaje głównym miastem obwodu łomżyńskiego, a w 1815 stolicą województwa augustowskiego. Wzrost gospodarczy Łomży związany jest przede wszystkim z powstaniem nowych węzłów komunikacyjnych. Paradoksalnie przyczyniają do tego nowi zaborcy - Rosjanie. Przez Łomżę prowadzi trakt polityczny z Warszawy do Moskwy. Następuje rozbudowa miasta. Najpierw buduje się obiekty wojskowe, administracyjne, a następnie gospodarcze, publiczne i mieszkalne. Dynamicznie wzrasta liczba ludności. Powstają nowe place i ulice, a także wiele kamienic oraz obiektów użyteczności publicznej m.in. łomżyński Browar, rafineria cukru, garbarnie, Wielka Synagoga. Z tego okresu pochodzi najwięcej łomżyńskich zabytków, m.in. ratusz, poczta czy gmach sądu. Miasto rozwija się stopniowo jako ośrodek o charakterze przemysłowo-handlowym.

Początki XX wieku to dalszy rozwój miasta. Wspierają go niektóre z okolicznych dworów m.in. dwór Lutosławskich w Drozdowie, czy Stanisława Woyczyńskiego w Starej Łomży. Łomża zostaje obwarowana rosyjskimi fortami. W 1912 roku miasto liczy około 22000 mieszkańców.

I wojna światowa hamuje szybko postępujący rozwój. Łomżanie aktywnie uczestniczą w walkach narodowo-wyzwoleńczych. Wojna pozostawia po sobie trwały ślad. Znacznie zmienia się skład etniczny miasta. W większości opuszczają je Rosjanie i Niemcy, a Łomża staje się praktycznie miastem dwóch narodowości i dwóch wyznań - Polaków chrześcijan i Żydów wyznawców mojżeszowych, którzy w 1921 roku stanowili 46% ogółu mieszkańców. Okres międzywojenny to lata stopniowego odradzania się regionu. W 1925 roku powstaje diecezja łomżyńska, z biskupstwem w Łomży. W 1939 roku miasto liczy 27 000 mieszkańców (bez wojska). II wojna światowa przynosi ze sobą kolejne zniszczenia. Łomża zostaje zniszczona aż w 70%. W wyniku deportacji i mordów liczba ludności malaje o około 60%. Z miasta znikają niemal wszyscy Żydzi. Wyzwolenie Łomży następuje 13 września 1944 roku.

II połowa XX wieku to rekompensacja strat wojennych. Po II wojnie światowej Łomża liczy zaledwie 12,5 tys. mieszkańców. W latach 1946-1975 odbudowywana jest najstarsza część miasta. Powstają nowe osiedla mieszkaniowe, liczne zakłady przemysłowe oraz ciepłownia miejska. Na początku lat 70. ma prawie 30 000 mieszkańców.
Rok 1975 to przełom w rozwoju powojennej Łomży. Miasto staje się stolicą województwa łomżyńskiego. W latach 1975-1999 następuje gwałtowny wzrost gospodarczy oraz rozwój budownictwa mieszkaniowego. Powstaje dzielnica Południe, która jest osiedlem budownictwa wielorodzinnego. Do Łomży zostaje przyłączona wieś Łomżyca, w której rozwija się budownictwo jednorodzinne. Łomża rozrasta się w kierunku zachodnim i południowym. Obszar terenów zainwestowanych ulega podwojeniu. Funkcję stolicy województwa łomżyńskiego miasto pełni do 31 grudnia 1998 roku. W 1999 roku liczba mieszkańców wynosi 64 915.

XXI wiek to przynależność Łomży do województwa podlaskiego jako powiat grodzki oraz stolica powiatu ziemskiego. Ludność miasta powoli zaczyna spadać w wyniku emigracji do większych miast oraz na przedmieścia Łomży (m.in. do Piątnicy, Kupisk, Konarzyc, Starej Łomży oraz do mniejszych miejscowości). W 2007 roku liczba mieszkańców Łomży wynosi 63 687. XXI wiek to także renowacja zabytków oraz inwestycje w kulturę, turystykę i sport. Na 2013 rok planowana jest budowa obwodnicy, która ma być częścią międzynarodowej trasy Via Baltica, gdyż tak wynika z raportu z konsultacji społecznych przeprowadzonych przez przedsiębiorstwo Scott&Wilson na zlecenie Generalnej Dyrekcji Dróg Krajowych i Autostrad.