Meczet w Widzach
Powstanie kolonii tatarskiej w Widzach, trudniącej się głównie ogrodnictwem i garbarstwem, datować należy na pocz. XIX w. W 1819 r. posiadała ona własnego imama, istniała tu zatem parafia.
Stary meczet. Zbudowano w 1857 r. (wg innych źródeł 1860-1865 r.) na gruncie odstąpionym prze władze miejskie. M. Posoch pisał o nim, iż „nie różni się od świątyni chrześcijańskiej, tylko na minarecie w kształcie dzwonnicy zamiast krzyża znajduje się półksiężyc" (meczet mógł być zatem utrzymany w typie świątyni na Łukiszkach z 1867 r. lub w Niekraszuńcach, tj. o dwuspadowym dachu i minarecie sygnaturkowym). Wnętrze podzielone było (poprzecznie) na babiniec i salę modlitw z galerią, mihrabem i minbarem. Wzniesienie świątyni utrwaliło rolę Widz jako ośrodka rozległej parafii, liczącej w latach 80. XIX w. ok. 600 osób i obejmującej ówczesne powiaty: nowoaleksandrowski, święciański i dziśnieński. Meczet miał status „katedralnego". Spłonął w czasie I wojny światowej.
Stary meczet w WidzachFoto © Tomasz Wiśniewski (www.szukamypolski.com) | Data wykonania: ca. 1916
Po 1918 r. Widze w granicach Polski (pow. brasławski). W 1923 r. w miasteczku zamieszkiwało 94 Tatarów, a w 1937 r. cała parafia liczyła 750 osób. Czynne były mizary w Widzach i Święcianach. W 1927 r. wybudowano dom parafialny, służący jako dom modlitwy, a w latach 1930-1934 wzniesiono - na miejscu starego, przy Zaułku Meczetowym - nowy meczet (z funduszy państwa). Uroczyste otwarcie 15 VI 1934 r. Autor projektu nieznany (być może był nim aren. Jerzy Paprocki prowadzący nadzór nad budową).
Nowy meczet w WidzachData wykonania: ca. 1935
Nowy meczet. Drewniany, na planie zbliżonym do kwadratu (14,3x14,5 m), z jednym minaretem wieżowym. Dach czterospadowy o umiarkowanym nachyleniu połaci, z dwoma lukarnami(?) na osi poprzecznej, kryty blachą (projekt przewidywał eternit). Od frontu (zach.) na całej szerokości ściany przybudówka (sień-rozbuwalnia) nakryta trójpołaciowym dachem, z gankiem nakrytym takim samym dachem, opartym na sześciu słupach ustawionych parami. Dwoje drzwi wejściowych, osobno dla mężczyzn i kobiet. W elewację frontową, nad gankiem wbudowany minaret na rzucie kwadratowym o czterech zwężających się kondygnacjach, z których dolna zrębowa, pozostałe słupowo-ramowe, obite deskami na przemian pionowo i poziomo.
Nowy meczet. Elewacja frontowa (Meczety i cmentarze Tatarów polsko-litewskich. Res Publica Multiethnica, Warszawa, 1999)Data wykonania: ca. 1935
W każdej ze ścian trzech pierwszych kondygnacji okienka o zróżnicowanym kształcie (prostokątne w dolnej, zakończone półkoliście oraz dwuspadowe w następnych). Minaret nakryty małym czterospadowym daszkiem ze sterczyną, kulą i półksiężycem. Całkowita wys. 14,9 m. Mihrab pięcioboczny, stosunkowo szeroki, wysoki (5 m), nakryty pięciospa-dowym daszkiem z okapem; w pd. ścianie duże prostokątne okno. Ściany na podmurowaniu, z lisicami, nie oszalowane - wbrew projektowi; zapewne więc nie wykonano także zaprojektowanego ozdobnego odeskowania wokół okien (brak odeskowania widoczny na górnej kondygnacji minaretu oraz poniżej okapu dachu głównego; odstępstwa od projektu widać także w formie okien oraz ganku). Okna główne prostokątne, wysokie, bliźniacze, dwa od pd. oraz po trzy od zach. i pn.; od zach. dwa mniejsze. W ścianie sieni okna prostokątne, mniejsze, pojedyncze, po trzy z każdej strony ganku. Podział wnętrza poprzeczny. Od drzwi wejściowych przejście do osobnych sieni, na lewo dla kobiet, na prawo dla mężczyzn. W sali modlitw galeria oparta na dwóch słupach, z wej ściem od zach. Minbar o 4 stopniach(?).
Nowy meczet w Widzach (rok budowy - 1934). Fot. z lat 30 XX w. Utracony w latach 50 XX wFoto © Tomasz Wiśniewski (www.szukamypolski.com) | Data wykonania: ca. 1935
Po 1944 w granicach ZSRR (Widzę po stronie białoruskiej, znaczna część parafii w rejonie Święcian po stronie litewskiej). W okresie powojennym meczet zburzono. Od 1994 r. działa gmina wyznaniowa. (Od tego samego roku również gmina w Święcianach na Litwie - ok. 35 rodzin, imam, dom modlitwy, dwa mizary.) Imamowie: Aziul Biegański (1819); Aleksander Półtorżycki (1846); Jakub Jakubowski (1857-1904); Aleksander Rodkiewicz (1905-1909); Chasień Iljasewicz (1910-(1913)); Ali Ryzwanowicz (1925-1933); Jakub Muchla (1933-(1938)).
Literatura: Bairaśauskaite 1996; „Bajram" 1/1995, KM 1938; KTMB 1997; RT II: 475; Woronowicz 1931, 1937; dokumentacja budowy meczetu w zbiorach Litewskiego Centralnego Archiwum Państwowego w Wilnie.
Zr.:
Andzrej Drozd
Meczety i cmentarze Tatarów polsko-litewskich
Andrzej Drozd, Marek M. Dziekan, Tadeusz Majda
Res Publica Multiethnica, Warszawa, 1999<