Дзісна - фота і помнікі

Гісторыя Дзісны

Дзісна - горад на р. Дзісна пры яе ўпадзенні ў Зах. Дзвіну. За 45 км на Усход ад Мёраў, 12 км ад чыг. станцыі Боркавічы, на аўтадарозе Міёры—Полацк. 2,5 тыс. жыхароў (1993 г.).

Першапачатковае паселішча старажытнай Дзісны знаходзілася на мысе правага берага р. Дзісна (цяпер штучная выспа ў вусці ракі), дзе ў 11 ст. полацкія крывічы, паводле некаторых звестак, пабудавалі невялікую крэпасць — Капец-гарадок (пазней тут пабудаваны Дзісенскі замак). Капец ахоўваў транспартную артэрыю княства, быў гандлёвым цэнтрам наваколля. 3 13 ст. паступова заселены левы бераг Дзісны.

3 1301 Дзісна ў ВКЛ. 3 1500 г. у складзе Полацкага ваяводства. Да сярэдзіны 16 ст. невялікае паселішча. Паводле «Пісцовай кнігі» 1563 г. Дзісна — сяло з 7 двароў на левым беразе Дзісны, насупраць яго — дзяржаўнае ўладанне Капец-гарадок. Дзякуючы свайму стратэгічнаму становішчу — адзін з найважнейшых фарпостаў на Віленскім напрамку. Меў Ніжні і Верхні (па паўвостраве) замкі. Забудову дзядзінца складала некалькі вулачак, у цэнтры быў рынак, у баку — пушкарня, паміж валоў — сажалкі. У час Лівонскай вайны 1558—83 гг. пасля ўзяцця Полацка маскоўскімі войскамі Дзісна прыняла яго абаронцаў. У 1567 г. атрымала герб (выявы трох мураваных вежаў). У 1569 г., калі Жыгімонт II Аўгуст у Любліне падпісаў прывілей на наданне Дзісне магдэбургскага права і новага герба (ладдзя ў блакітным полі), стала горадам. На той час у Дзісне склаліся 2 цэнтры: адзін (правы бераг Дзісны, уладальніцкая рэзідэнцыя) у замку на выспе меў гандлёвую плошчу, жылыя дамы, арсенал, сажалку паміж валоў; другі (на левым беразе ракі, адміністрацыйны цэнтр) меў ратушу, гандлёва-рамесніцкі цэнтр, праваслаўныя Уваскрасення (узгадваецца з 1633 г.), Узвіжанскую і уніяцкую Міхайлаўскую цэрквы, праваслаўныя брацтва. У 1570 г., адпаведна з каралеўскім загадам, у горадзе была адчынена мытніца, у якой бралі пошліны за праход суднаў па рацэ. У 1581 г. пабудаваны парафіяльны касцёл, у 1630 г. — драўляны францысканскі кляштар, ў 1773 г. змураваны на беразе Заходняй Дзвіны (збярогся часткова). У 1649 г. Дзісна вынішчана пажарам. Каля 1669 г. пабудавана Спаса-Праабражэнская царква. У 17 ст. цэнтр староства, гандлёва-рамесніцкі цэнтр, у 1632 г. было 9 цэхаў (кавальскі, мулярскі, слясарны, ткацкі, ганчарны, гарбарны, рымарскі, шавецкі і сталярны), працавалі таксама шкляры, ювеліры, друкары, васкабойнікі, музыканты. У горадзе былі склады іншагародніх купцоў. Прадукцыю рамеснікаў, а таксама сала, хлеб, воск, мёд, рыбу, дзічыну, пяньку і лён вывозілі пераважна водным шляхам у Рыгу, Кралявец, Віцебск, Смаленск і інш. гарады. Адтуль прывозілі дарагія тканіны, карункі, галантарэю. Штогод праводзіліся 3 кірмашы. Цяжкія страты панесла Дзісна ў часы вайны Расеі з Рэччу Паспалітай 1654—67 гг. і Паўночнай вайны 1700—21 гг., эпідэміі чумы ў 1710 г. 15.7.1700 г. Дзісна поўнасцю згарэла, у 1720 г. пажар паўтарыўся. Паводле плана горада сярэдзіны 18 ст., ад цэнтральнай Г-падобнай плошчы ў 3 напрамках (паўночна-заходнім, паўночна-ўсходнім і ўсходнім) цягнуліся рады паралельнх вуліц, што забяспечвала сувязь усіх жылых комплексаў з цэнтрам і прыстанямі. На заходнім баку цэнтральнай плошчы была ратуша, на ўсходнім — царква Уваскрасення.

Пасля першага падзелу Рэчы Паспалітай (1772 г.) зарэчная частка горада адышла да Расеі, горад апынуўся ў складзе дзвюх дзяржаў. Гэта становішча працягвалася да 2-га падзелу Рэчы Паспалітай (1793 г.). З 1795 г. цэнтр павета Мінскай, з 1842 г. Віленскай губерні. У 1897 г. 6,7 тыс. жыхароў, 86 мураваных, 666 драўляных дамоў, 102 крамы, 8 культавых будынкаў, 5 заводаў (2 цагельныя, 2 вапнавыя, гарбарны) і вятрак, на якіх працавала 7 майстроў і 17 рабочых, 2 школы, бальніца, 2 аптэкі. У канцы 19 ст. пабудавана царква Адзігітрыі (на могілках). У 1918—20 гг. занята германскімі, польскімі войскамі. 3 1922 у Дзісенскім павеце Віленскага ваяводства Польшчы. У 1939 г. у Дзісне 6073 жыхароў, 905 дамоў. 3 1939 г. у складзе БССР, з 15.1.1940 г. — цэнтр Дзісенскага раёна. 3 5.7.1941 г. да 4.7.1944 г. акупавана ням.-фаш. захопнікамі, якія ў горадзе і раёне загубілі 4584 чал., у горадзе стварылі лагер смерці. Вызвалена ў ходзе Полацкай аперацыі 1944 г. Горад зруйнаваны, засталося 1200 жыхароў, 55 будынкаў. 3 4.10.1959 г. у Мёрскім раёне. У 1959 г. — 2,5 тыс. жыхароў.

У Дзісне працуюць сярэдняя, музычная школы, школа-інтэрнат, 2 дашкольныя ўстановы, Дом культуры, 2 бібілятэкі, бальніца. Брацкая магіла савецкіх вайскоўцаў і партызан, магілы ахвяр фашызму; помнік Вызвалення ад ням.-фаш. захопнікаў у 2-ю Сусветную вайну. Захавалася замчышча замка сярэдзіны 16 ст., царква Адзігітрыі канца 19 ст.

Крыніца:
Яззп Бунто
Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Т.3.
Мінск, "Беларуская Энцыклапедыя", 1996