Тураў - фота і помнікі

Гісторыя Турава

Тураў упершыню ўзгадваецца ў «Аповесці мінулых гадоў» пад 980, дзе сказана: «...бе бо Рогволод перешел из заморья имяше волость свою Полотьске, а Тур Турове, от него же и Туровци прозвашася». Гарадзішча старажытнага Турава ўключала дзядзінец і вакольны горад. Дзядзінец з паўднёва-ўсходняга боку быў адасоблены ад вакольнага горада абарончым ровам, пляцоўка вышынёй 5—6 м мела трохвугольную форму. Роў паміж дзядзінцам і вакольным горадам быў пастаянна запоўнены вадой. З 2-й паловы 13 ст. на тэрыторыі дзядзінца існаваў замак. Да пач. 19 ст. на замчышчы яшчэ стаяла вежа, пабудаваная ў 2-й пал. 13 ст., якая была галоўным абарончым збудаваннем Тураўскага замка. Адносілася да тыпу валынскіх вежаў (як і Камянецкая вежа). Пабудавана з цэглы на вапнавым растворы. Паводле планаў 18—19 ст. мела форму круга дыям. 11 м. Унутры была падзелена на некалькі баявых ярусаў. Разабрана на загад расейскіх уладаў у 1830-я г.

Вакольны горад прылягаў да дзядзінца з паўднёва-ўсходняга боку, меў форму чвэрці круга (плошча каля 1,5 га), узвышаўся над прылеглай мясцовасцю на 5—6 м, меў стромкія здзірванелыя схілы. Лысенка выявіў у 1992—1993 у пластах канца 10 ст. рэшткі язычніцкага капішча, у пазнейшых — руіны храма, што загінуў пры верагодным землятрусе 1230, рэшткі жылых пабудоў, пахаванні ў саркафагах, свінцовую пячатку кіеўскага мітрапаліта Кірылы І (1225—32), частку царкоўнага звона, т.зв. Тураўскія крыжы. У паўночна-заходняй частцы Турава на правым беразе р. Струмень, знаходзіцца селішча, якое, на думку даследчыкаў, было часткай горада. Насельніцтва Турава займалася рамёствамі, сельскай гаспадаркай, паляваннем, рыбалоўствам; мела гандлёвыя сувязі з Кіевам, Паўночным Прычарнамор'ем, Блізкім Усходам, Малай Азіяй, Валынню і Прыбалтыкай.

Тураў — адзіны горад 10 ст. на тэрыторыі рассялення дрыгавічоў. Мяркуюць, што ён быў племянным цэнтрам самастойнага «княжання». У канцы 1-га тыс. н.э. стаў палітычным, эканамічным і культурным цэнтрам Тураўскага княства. У гэты час у Тураве ўзнікла адна з першых на Русі епіскапій на грэчаскі ўзор.

Епіскапія заснавана ў канцы 10 — пач. 11 ст. Першапачаткова ахоплівала тэрыторыі басейна р. Прыпяць і на Пн ад яе, уключала таксама гарады Наваградак, Менск, Пінск, Барысаў. Пасля разбурэння Турава татарамі (сярэдзіна 13 ст.) епіскапская кафедра перанесена ў Пінск, епархія стала называцца Турава-Пінская. У 1878—1922 кіруючыя архірэі Мінскай епархіі тытулаваліся «мінскія і тураўскія». Сярод кіруючых архірэяў вядомыя: Фама (згад. 1005), Кірыла (1114? —20), Сімяон (?), Ігнацій (? —1144), Іаакім (1144 —?), Георгій (згад. 1167), Кірыла Тураўскі (? — каля 1183), Лаўрэнцій (згад. 1183).

3 988 г. ў Тураве княжылі прадстаўнікі дынастыі Рурыкавічаў. Першы з іх быў Святаполк Акаянны (988—1015 гг.), сын кіеўскага вялікага князя Уладзіміра Святаславіча. Пасля яго смерці Тураўская зямля ўключана ў Кіеўскае княства, Яраслаў Мудры ў 1052 г. аддаў Тураў і Тураўскае княства свайму трэцяму сыну Ізяславу. У 1073 г. Тураў перайшоў да Усевалада Яраславіча, у 1076 г. — зноў да Ізяслава, з 1078 г. — да яго сына Яраполка. У 1097—1113 г. тураўскім князем быў Святаполк Ізяславіч, з 1113 г. — ва ўладанні кіеўскага вялікага князя Уладзіміра Манамаха, з 1125 г. — у яго сына Вячаслава. З 1142 г. да 1158 г. пераходзіў ад адных князёў да другіх. У 1158 г. тут аднавіў на троне дынастыю Ізяславічаў унук Святаполка Ізяславіча Юрый Яраславіч, які дамогся незалежнасці Тураўскага княства.

У час княжання Святаполка Ізяславіча (1087—1113) яго жонка грэчаская царэўна Варвара заснавала ў Тураве Варварынскі жаночы манастыр. У 1158 Тураў вытрымаў жорсткую дзесяцітыднёвую аблогу войск кааліцыі паўднёварускіх князёў, а ў 1160 трохтыднёвую аблогу валынскіх князёў. У Тураве жыў і працаваў выдатны дзеяч усходне-славянскай культуры Кірыла Тураўскі.

У 2-й палавіне 12 ст. Тураўскае княства ўступіла ў стадыю феадальнай раздробленасці і Тураў страціў сваё ранейшае палітычнае значэнне. У канцы 13 — пачатку 14 ст. вызначаўся развітым рамяством і гандлем. 3 1320-х гадоў у складзе Вялікага княства Літоўскага. Спачатку захоўвалася мясцовая дынастыя, з 1430 г. перайшоў да вялікага князя Вялікага княства Літоўскага Свідрыгайлы, з канца 15 ст. ўладанне М.Л. Глінскага, у 1508—1620 гг. — князёў Астрожскіх, пасля Сапегаў, Патоцкіх. З 15 ст. ўваходзіў у склад Трокскага, з 1566 г. Берасцейскага ваяводстваў. У 1502 і 1521 Тураў падвяргаўся нападам крымскіх татар. У 16 ст. горад складаўся з асноўнай часткі і 2 прадмесцяў — Заяцэлле і Запясочча. У вайну 1648—54 Тураў знаходзіўся на тэрыторыі кантралюемай казацкімі войскамі. У 1649 Тураў вызвалены войскамі Януша Радзівіла. Спустошаны ў час вайны Маскоўскага царства з Рэччу Паспалітай 1654—67. У 1648 у Тураве 401 дом, у 1667 — толькі 111 дамоў, у 1790 — 497 дамоў.

У 1743 г. ўладальнікам большай часткі Турава як «графства» стаў маршалак галоўнага трыбунала літоўскага Ян Міхал Салагуб. У 1790 г. тут было 497 дамоў. У 1793 г. паводле 2-га падзелу Рэчы Паспалітай Тураў у складзе Расійскай імперыі, мястэчка, цэнтр воласці Мазырскага павета Мінскай губерні.

У 1865 у Тураве выяўлены адзін з найбольш ранніх помнікаў усходне-славянскай пісьменнасці 11 ст. — Тураўскае евангелле. Евангелле - самая ранняя (з тых, што захаваліся) кніга, створаная на беларускіх землях. Збераглося 10 аркушаў. Напісана на пергаменце ўставам, мовай царкоўна-славянскай старажытна-рускай рэдакцыі, аздоблена ініцыяламі і маргінальнымі ўпрыгожаннямі ў выглядзе гронкі. Ёсць укладныя запісы 2.5.1508, 10.2.1513, 1781. Знойдзена ў Тураве ў 1865, вывезена М. Сакаловым у Віленскую публічную бібліятэку. Зберагаецца ў бібліятэцы АН Літвы. У 1962—63 рэстаўравана, зроблены новы пераплёт, стары (17 ст.) захоўваецца асобна.

У 1886 у Тураве 1183 жыхароў, 370 двароў, школа, крама, 2 млыны, 3 царквы, капліца, сінагога, 3 яўрэйскія малітоўныя дамы; у 1897 — 4290 жыхароў, цагельня, млын, штогод адбываліся 2 кірмашы. З лютага 1918 г. да студзеня 1919 г. Тураў акупаваны войскамі кайзераўскай Германіі, 10.7.1919 г. — польскімі войскамі, у ліпені 1920 - Чырвонай арміяй. 14.10.1920 г. зноў заняты польскімі войскамі. Войскі Чырвонай арміі ўступілі ў Тураў дасля падпісання савецка-польскага мірнага дагавору ў Рызе ў сакавіку 1921 г. У 1923 г. ў Тураве 6217 жыхароў. 3 1924 г. цэнтр раёна, з 1938 г. гарадскі пасёлак Палескай вобл. У 1939 г. 5455 жыхароў. У 1939 — 5,5 тыс. жыхароў. У 2-ю сусветную вайну з 14.7.1941 да 5.7.1944 акупаваны нямецкімі фашыстамі, якія знішчылі ў Тураве і раёне 1792 чалавек. З 1954 у Гомельскай вобласці, з 1962 у Жыткавіцкім раёне. У Тураве 2 сярэднія і музычная школы, дзіцячы сад, Дом дзіцячай творчасці, 2 дамы культуры, 3 бібліятэкі, краязнаўчы музей, бальніца. Помнікі: Кірылу Тураўскаму, Канстанціну Астрожскаму, помнік землякам, якія загінулі ў 2-ю сусветную вайну. Помнік архітэктуры — былая ўніяцкая Ўсясвяцкая царква (1810). У паўночна-заходняй частцы Турава археалагічны помнік — замчышча старажытнага горада. Прыстань на р. Прыпяць. Аўтадарогамі злучаны з Давыд-Гарадком, Жыткавічамі, Лельчыцамі, 3,5 тыс. жыхароў (2000). Зона адпачынку — берагі р. Прыпяць.

Крыніца:
Пётр Лысенка, Тацяна Скрыпчанка, Мікола Нікалаеў
Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Т.5.
Мінск, "Беларуская Энцыклапедыя", 1999

А.П. Грыцкевіч, А.М. Кулагін
Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі. Гомельская вобласць
Мінск, Беларуская Энцыклапедыя, 1986