Вялец - фота і помнікі

Гісторыя Вяльца

Вялец стаіць на старажытным паштовым тракце з Дзісны ў Вілейку. Па гэтай дарозе да Лужак і Германавічаў шматкроць праходзіў няўрымслівы вандроўны мастак Язэп Драздовіч. Мясціны тут – надзвычай маляўнічыя: азёры Мнюта і Вялец, пагоркі, парослыя ялінай…

На слых назва Вялец нібыта паходзіць ад слова “вялікі”. Між іншым і ў слоўніку “Геаграфічным Каралеўства Польскага і іншых краёў славянскіх” назва паселішча пададзена як Вялец Вялікі. Аднак даследчыкі даўніны амаль без пярэчанняў выводзяць назоў паселішча ад слова “вялес”. Вялес – боства з беларускага паганскага пантэону.

Са спіса населеных пунктаў Мінскай губерні за 1795 год мы даведваемся, што было два Вяльцы: Вялец Вялікі і Вялец Малы. Усе яны належалі да маёнтка Пліса, Дзісненскага павету. Маёнткам валодаў Рамуальд Падпіпента. У Вяльцы Вялікім: двароў – 14, жыхароў – 92, у Вяльцы Малым: двароў – 6, жыхароў – 42. «Слоўнік Геаграфічны Каралеўства Польскага і іншых краёў славянскіх» падае інфармацыю, што ў 1865 годзе ў Вяльцы Вялікім Пліскай воласці пражывала 50 душ рэвізскіх, па стану на 1893 год: дымоў – 11, жыхароў – 129. Маёнтак графа Берастоўскага. Пра Вялец Малы там звестак няма.

У ХХ стагоддзі ўжо не сустракаецца падзел Вяльца на два паселішчы. Па стану на 1 студзеня 1930 года, калі Вялец, вёска Пліскай гміны Дзісненскага павету (цэнтр г. Глыбокае) знаходзіўся ў складзе Другой Рэчы Паспалітай, у ім пражываў 191 жыхар, зямлі належала – 232 дзесяціны. Цікава, усё ж, параўнаць з сённяшнім днём. Па стану на 1 студзеня 2008 года ў вёсцы Вялец Пліскага сельсавета: двароў – 35, жыхароў – 82, з іх: да 16 год – 15, працаздольных – 37, пенсіянераў – 30.

У шматлікіх даведніках адзначана знаходжанне у вёсцы Вялец помніка драўлянага дойлідства царквы святой Тройцы, якая была ўзведзеная ў XVIII стагоддзі. Аднак, колькі б вы ні шукалі, гэтай цікавосткі – няма. Царкавішчанская гара, што на паўночнай ускраіне Вяльца, зарасла хмызам і дрэвамі. Знайсці нешта, што нагадвала б аб колішняй святыні: падмуркі, пахаванні святароў – не выпадае. У пачатку 1980-ых гадоў царкву перавезлі ў Беларускі дзяржаўны музей народнай архітэктуры і побыту пад Мінскам. І тут ловіш сябе на думцы: шкада, зразумела, што помнік даўніны вывезлі, але, застаўшыся тут – наўрад ці ён дайшоў бы да нашага часу. Альбо згарэла б царква, ці спарахнела, а то й бярвенні скарысталі б на будаўніцва клуба.

Ёсць у Вяльцы адна цікавостка – Чортаў камень. Фактычна, з-за гэтага камяня і вядомы Вялец адмыслоўцам беларускай міфалогіі, краязнаўцам, археолагам на ўсю краіну. Сяргей Савёнак, жыхар Вяльца, які пагадзіўся стаць правадніком нашай групе да славутага камяня, адзначыў, што – рэгулярна, раз, а то й два на год, з далёкіх і блізкіх ваколіцаў, прыязджаюць у вёску людзі і просяць паказаць мясцовую славутасць.
– Чаму камень завецца Чортавым? – запытаўся аўтар гэтых радкоў.
– Кажуць, што чорт па ім скакаў і пакінуў там сляды, – паведаміў спадар Сяргей.

Камень знаходзіцца на полі за чатыры сотні метраў на поўдзень ад вёскі. Сапраўды, на камяні ёсць дастаткова шмат адтулін, праўдападобна, штучнага паходжання. Можна меркаваць, што адтуліны служылі ёмістасцямі для збору дажджавой вады. Сама вада магла выкарыстоўвацца і ў рытуальных мэтах.

Чорт, зразумела, па камяні ніколі не скакаў і гэтых адтулін сваімі капытамі не нарабіў. Аднак, віртуальны, а не рэальны чорт да камяня дачыненне усё ж мае. Справа ў тым, што з хрысціянізацыяй нашага краю, пачалася барацьба з паганскімі (язычніцкімі) вераваннямі. Натуральна, хрысціянізацыя не ішла тут сямімільнымі крокамі. Штораз яна натыркалася на розныя забабоны і паганскія звычкі. Святары вялі рашучую барацьбу з мінуўшчынай. Не ўсе павярнуліся да Хрыста і ў Вяльцы і яго ваколіцах. Людзі прыходзілі штораз да камяня, дзе адбывалася ўшанаванне Вялеса. Постаці ў касматых кажухах, якія скачуць вакол камяня! Вось вам і вобраз чарта ва ўяўленні святара. Адным словам – Чортаў камень!

Не заўсёды можна верыць таму, што напісана! Вось пры ўездзе, нібыта, у вёску Вялец з боку вёскі Мнюта, стаіць прыдарожная шыльда з паведамленнем «Вялец». А ў Пліскім сельсавеце кажуць: «Нельга гэтаму верыць! Дарожнікі ізноў пераблыталі вёскі. Не тую шыльду паставілі. Насамрэч, гэта – Азёркі! Не так ужо і проста скасаваць існаванне нейкай вёскі і далучыць яе да суседняй».

Пра гэты момант можна было б і не згадваць, каб не адна акалічнасць: на ўскраіне паселішча – курганны могільнік, помнік археалогіі. А тут шыльда кажа: «Вялец». Але ў ніводным даведніку аўтар гэтых радкоў не знайшоў звестак, што ў Вяльцы знаходзіцца гэты помнік археалогіі. А ўсё з-за дарожнікаў. Бо курганы, насамрэч, знаходзяцца ў Азёрках. Што праўда – Вялец і Азёркі, фактычна, адно цэлае. Курганны могільнік з часоў Полацкага княства размешчаны на ўсход ад вёскі на беразе возера Мнюта. Тут налічваецца дзесяць курганоў вышынёй 0,5-1 м, дыяметрам 3-4 м. Адзін курган вышынёй каля 2 м, дыяметрам каля 9 м. Іх выявіў у 1973 годзе Міхась Ткачоў.

Уладзімір Скрабатун, 20.09.2008
Надрукавана ў "Вольным Глыбокім"