Выбраныя здымкі
Фрагмент галоўнага фасаду Фота © К. Шастоўскі |
Інтэр'ер. Здымак пач. ХХ ст. (з кнігі 'Каталіцкія святыні', выд. Про Хрысто, Мінск 2003) Фота © К. Шастоўскі |
Галоўны фасад Фота © К. Шастоўскі |
Гісторыя езуіцкага калегіўма ў Мінску пачалася з ХVII ст., калі ў горадзе з'явіліся першыя сябры Таварыства Езуса. Уладкаваліся яны ў «каменным доме» ў сядзібе багатага местачкоўца Ягора Гегера - сёння тут дом па вул. Рэвалюцыйнай, 1. У 1654 г. у Мінску, на плошчы Верхняга Рынку, біскуп смаленскі Геранім Сангушка набыў сядзібу і падарыў айцам езуітам разам з «пляцам». Да 1686 г. супольнасць езуітаў у Мінску мела статус місіі, пасля - рэзідэнцыі, а з 1714 г. - калегіі. Да 1678 г. на ахвяраванні ваяводы троцкага Цыпрыяна Бжастоўскага, канцлера літоўскага Марцыяна Агінскага і інш. побач з домам з'явіліся драўляныя касцёл і школа. Ужо ў 1699 г. езуіцкая школа становіцца каменнай і 2-павярховай.
У 1700 г., 24 кастрычніка, суперыёр езуітаў Антоні Бжастоўскі асвяціў вуглавы камень новай святыні, якой з цягам часу наканавана было стаць галоўнай святыняй горада, самай велічнай базылікай Мінска і галоўнай яго высотнай дамінантай, а пасля і заняць вышэйшую ступеньку ў іерархіі Касцёла на Беларусі. Шчодрыя ахвяраванні духоўных асобаў, магнатэрыі, шляхты садзейнічалі хуткаму ўзвядзенню касцёла. У 1705 г. аб'ём быў перакрыты цыліндрычнымі скляпеннямі з распалубкамі над вокнамі, у 1708 г. скончаны інтэр'ер. У 1709 г., 31 ліпеня, святочная Імша ў гонар св. Ігнацыя Лаёлы - заснавальніка і патрона ордэна езуітаў - цэлебравалася ўжо ў новай каменнай святыні. І нарэшце «16 сакавіка 1710 г., на другі тыдзень Вялікага посту, віленскі біскуп Канстанцін Казімір Бжастоўскі (брат суперыёра) кансэкраваў касцёл імя Езуса, Марыі і св.Барбары». Над Мінскам узнесла дзве высокія вежы выдатная базыліка ў стылі барока. Характэрна, што ў «Слоўніку мастакоў-езуітаў» ксяндзоў Я.Паплатэка і Е.Пашэнды (якраз на час будаўніцтва мінскага касцёла) адсутнічаюць дакументы з імёнамі архітэктараў-езуітаў. Адзначым толькі, што напярэдадні, у 1698—1699 гг., у мінскай рэзідэнцыі выкладаў архітэктар Уладзіслаў Дзягілевіч, беларус па паходжанні, манах ордэна з 1691 г., які пазней (з 1710 г.) быў суперпрыёрам у Мсціславе, дзе адначасова кіраваў будаўніцтвам.
Але канчатковы свой выгляд касцёл атрымаў у наступныя два дзесяцігоддзі. Па баках прэзбітэрыя з паўцыркульнай апсідай былі зроблены 2 капліцы. Правая, Найсвяцейшай Тройцы, пабудаваная па фундацыі Цыпрыяна Бжастоўскага. Левая, св. Феліцыяна, мучаніка, апекуна Мінска, была пабудаваная ў 1722 г. па фундацыі мінскага ваяводы Крыштафа Завішы як сямейная капліца яго роду. Яе сцены да 1739 г. упрыгожылі роспісы Мацея Бейтніка, тут жа размясціліся рэліквіі св. Феліцыяна ў рэлікварыі. У 1731 г. былі завершаныя вежы, у іх устаноўленыя званы «Казімер», «Тадэвуш», «Феліцыян» і самы вялікі - «Якуб», вагою ў 450 пудоў. Складаны і велічны дэкор галоўнага фасада - шматпрофільныя гзымсы, слаеныя пілястры і падвоеныя калоны іянічнага ордэра, фігурны франтон з вазонамі і сігнатуркай, вазоны па баках вежавых ярусаў, фігуры св. Пятра (справа) і св. Паўла ў нішах 2-га яруса вежаў і фігура Панны Марыі з Дзіцяткам у нішы франтона. Быў прыбудаваны і нартэкс да галоўнага фасада, і шэраг дапаможных памяшканняў па перыметры касцёла. У святыні меліся 2 амбоны па баках ад прэзбітэрыя - для тэатралізаваных пропаведзяў, якія ладзілі езуіты. Святыня была накрытая 2-схільным дахам з галандскай чарапіцы. У склепах, якія займаюць усю прастору пад касцёлам, знайшлі супакой многія прадстаўнікі магнатэрыі і радавітай шляхты Міншчыны. Пазней сцежку ў курданеры перад святыняй перакрылі «доўгім ганкам».
Архітэктоніка мінскага касцёла езуітаў, паўтараючы ў асноўным структуру папярэдніх мураваных святынь горада, магчыма, упершыню ў храмабудаўніцтве ордэна ў ВКЛ парушае іх устойлівую ідэалагічна-праграмную схему. Будынак касцёла ўяўляе сабою трохнефавую базіліку без трансепта, з вылучанай, больш вузкай і нізкай за цэнтральны неф апсідай прэсбітэрыя, якая мае больш нізкі асобны дах (нельга не адзначыць водгук мясцовага рэнесансу). Дынаміка кампазіцыі традыцыйна нарастае ад больш нізкіх аб'ёмаў алтарнай часткі да двухвежавай пласціны галоўнага фасада-нартэкса. Будаўніцтва верхніх ярусаў вежаў завершана ў 1730—1732 гг. напачатку станаўлення віленскага барока, таму іх пластыка адносна стрыманая (у параўнанні з больш познімі завяршэннямі вежаў гродзенскага касцёла св. Францыска Ксаверыя). Аднак колькасць ярусаў над узроўнем карніза цэнтральнага нефа ў мінскім касцёле большая: іх тры і яны выразна змяншаюцца па памерах, ствараючы «тэлескапічную» структуру, у чым адчуваюцца павевы новага стылістычнага кірунку. Відавочна, што ў той жа час створаны познебарочны франтон-«дыядэма» над алтарнай часткай.
3 вежамі касцёла агульны ансамбль складала вежа-званіца размешчанага побач калегіума, першыя звесткі пра якую тычацца 1738 г. У 1750 г. яна была рэканструявана і на ём размешчаны вялізны звон з імем фундатара Язэпа Салагуба, адліты ў Крулеўцы.
У выніку пажару ў 1797 г. інтэр'ер святыні быў значна пашкоджаны, але ўжо да 1800 г. касцёл, дзякуючы намаганням першага біскупа Мінскай дыяцэзіі Якуба Дадэркі, быў не толькі цалкам адноўлены, але і ўзбагаціўся. Святыня таксама рэканструявалася ў 1853-54 гг. пад кіраўніцтвам архітэктара Казіміра Хрышчановіча. Скляпенні, сцены святыні, плоскасці калонаў аркаў былі цалкам пакрытыя сюжэтнымі і арнаментальнымі фрэскамі, у асноўным работы Казіміра Анташэўскага. Сцены таксама ўпрыгожвалі палотны І.Аляшкевіча і Ш.Чаховіча. Менавіта пэндзлю апошняга належалі абразы св.Барбары і св.Юзафа ў бакавых алтарах, якія з'явіліся замест знятых амбонаў што засталіся ад езуіцкіх дыспутаў. Сярод майстроў, чые творы ўпрыгожвалі касцёл, імёны Якуба Бразера, Ігнацыя Дарэці, архітэктара Францішка Карава. 3 высокіх хораў лілася музыка арганаў «на 24 галасы, выдатнай архітэктуры».
Першыя імёны архітэктараў-езуітаў, якія ўдзельнічалі ў манументальна-дэкаратыўным аздабленні святыні, тычацца толькі другой паловы XVIII ст.: Францішак Карэва (1763—1764), Базыль Шляхта (1767-1768), Андрэй Жаброўскі (1769-1771).
Унутраную прастору катэдры ў канцы ХІХ ст. упрыгожвалі 13 алтароў: вялікі - у прэзбітэрыі, 8 - бакавых, 2 - у капліцах, адзін у бабінцы іяшчэ адзін у крыпце пад касцёлам. Кампазіцыя галоўнага алтара з абразом Найсвяцейшай Марыі Панны ўражвала - быццам у разломе велічнага порціка на здвоеных карынфскіх калонах вырастаў паўсферычны купал з крыжам, які абапіраўся на 6 іянічных калонаў, утвараючы такім чынам ратонду. За галоўным алтаром, там, дзе калісьці быў хор законны, знаходзіўся алтар Маці Божай Ларэтанскай. Пры прэзбітэрыі былі яшчэ 2 алтары - злева св. Барбары, справа — св. Юзафа. У капліцы св. Феліцыяна алтар над срэбнай ракай з астанкамі святога ўпрыгожвалі фігуры Панны Марыі і св. Юзафа, тут жа быў і партрэт ваяводы мінскага Крыштофа Завішы (1666—1721), аўтара вядомых мемуараў - фундатара капліцы, які прывёз з Рыма рэліквіі святога. У левай ад прэзбітэрыя капліцы быў алтар Найсвяцейшай Тройцы. Пры апорах, якія падзялялі прастору касцёла на 3 навы, знаходзіліся астатнія алтары, перанесеныя з мінскага касцёла бернардынцаў у 18б4 г. Каля бліжэйшых да апсіды апораў знаходзіліся: злева - алтар Маці Божай Ружанцовай, справа - алтар Беззаганнага Пачацьця. Каля цэнтральных апораў касцёла, злева - алтар св. Роха і справа - алтар св. Антонія. Алтар св. Яна Хрысціцеля з яго абразом быў устаноўлены каля левай сцяны бабінца.
Унутры базіліка касцёла мае трохчасткавае прасторавае чляненне сістэмай апорных слупоў, міжнефавых і папярочных падпружных арак, што падтрымліваюць цыліндрычныя скляпенні з распалубкамі. Адметнасць інтэр'еру святыні надае незвычайны малюнак антаблемента, што апярэзвае цэнтральны неф. Яго верхняя карнізная цяга не строга гарызантальная (як звычайна), а «разарваная»: лініі архітэктурных профіляў нібыта сцякаюць уніз і закручваюцца ў маленькія валюты. Такі незвычайны творчы прыём надае мастацкаму абліччу інтэр'ера ўсхваляванасць і экстатычнасць. Гэта сведчыць пра высокі ўзровень разумення эстэтыкі барока. Міжнефавыя аркады раскрапаваны пілястрамі карынфскага ордэра, якія аздаблялі ўмацаваныя на кансолях дынамічныя рухавыя скульптуры 12 апосталаў. Фрэскавыя роспісы святыні маюць некалькі пластоў рознага часу, таму існуе складанасць іх аднаўлення.
3 цягам часу комплекс езуіцкага калегіўма павялічыўся настолькі, што заняў амаль увесь квартал ад плошчы Высокага Рынку (цяпер пл. Свабоды), абмежаваны вул. Койданаўскай (цяпер вул. Рэвуляцыйная), вул. Збаровай (вул. Інтэрнацыянальная) і вул. Феліцыянаўская (вул. Камсамольская). У 1723 г. пачалася рэканструкцыя дома Гегера і ўзвядзенне справа ад касцёла 2-павярховага каменнага будынка калегіўма. Пазней з боку вул. Койданаўскай было яшчэ прыбудаванае 3-павярховае крыло, дзе размясціліся рэфектар, кухня і інш. Канчатковы выгляд комплекс калегіўма набыў ў 1750 г., калі ў цэнтры ягонага фасада скончылася ўзвядзенне высокай З-яруснай, перакрытай барочным купалам складанай формы вежы, у ёй быў устаноўлены гадзіннік «паказваць час і дні, каб была вядомая кожная гадзіна». Да 1737 г. побач з касцёлам з'явіўся будынак аптэкі з лабараторыяй, былі ўзведзены гаспадарчыя і дапаможныя пабудовы. У гэты час езуіты ўзялі ў свае рукі ўсю сістэму адукацыі ў Мінску - тут выкладалі рыторыку, паэзію, сінтаксіс, граматыку, тэалогію, старажытнаяўрэйскую мову, этыку, матэматыку, фізіку, логіку, метафізіку. Дзейнічаў школьны тэатр і лепшая ў горадзе бібліятэка.
Нарэшце ў 1770 г. быў рэканструяваны будынак школы - уваход у яго цяпер таксама пазначаўся квадратнай у плане вежай з купалам. Колькасць езуітаў ў прытулку дасягнула 15 законнікаў, а комплекс езуіцкага кляштара па праву заняў месца самага каштоўнага каменя ў каралях каталіцкіх кляштараў, якія ўпрыгожвалі цэнтр Мінска.
Аднак горад нядоўга змог карыстацца ўсім тым, што хацелі даць яму езуіты. У 1773 г. папская була скасавала ордэн, на базе калегіўма была створаная б-гадовая павятовая свецкая школа, а касцёл перайшоў у ранг парафіяльных і праз пяць гадоў стаў катэдральным касцёлам Мінскай дыяцэзіі.
3 1799 г. у будынку былой езуіцкай школы размясціўся дом губернатара, будынак быў цалкам перароблены ў стылі класіцызму. Да 1820 г. калегіўм займалі «прысутныя месцы», пасля - гарадская Дума, з 1852 г. - казённая палата. Прыгожая вежа калегіўма страціла свой купал і ператварылася ў дазорную вежу пажарнай аховы. Ад усяго велізарнага кляштарнага комплексу касцёла пакінулі толькі 3 маленькія памяшканні.
У 1951 г. на касцёле былі разабраныя вежы, ліквідавана ўпрыгожанне святыні, і ён быў перабудаваны ў спарткомплекс таварыства «Спартак». Прыгожы будынак калегіўма і ягоная вежа былі разабраныя. Ды і ў новым 3-павярховым будынку музычнай школы з цяжкасцю можна адшукаць рэшткі сценаў былой школы езуітаў. Менавіта ў гэты час комплекс залічваецца да помнікаў архітэктуры рэспубліканскага значэння.
Касцёл, якому з цягам часу было наканавана стаць галоўнай святыняй Мінска, самай велічнай базылікай горада і галоўнай яго высотнай дамінантай, а пазней заняць пачэснае месца сярод каталіцкіх святыняў Беларусі, быў узведзены ў 1710 г. як езуіцкая рэзідэнцыя. У 1773 г. Таварыства Езуса было скасаванае, і хаця на той час адзінай тэрыторыяй, дзе езуіцкі ордэн застаўся дзейнічаць, была Расейская імперыя, у свой былы прытулак, калі Мінск адышоў да Расеі, манахам вярнуцца не пашчасціла. Затое сама святыня з моманту заснавання ў 1798 г. Мінскай дыяцэзіі змяняе свой статус і рэкансэкруецца як катэдральны касцёл Імя Найсвяцейшай Марыі Панны. За яго апсідай быў узведзены 3-павярховы будынак духоўнай кансісторыі, у якім таксама жылі ксяндзы-пралаты і канонікі. Пасля, калі кансісторыю перавялі ў комплекс былога францішканскага кляштара, тут размясцілася плябанія.
У 18б9 г. Мінская дыяцэзія была скасаваная і касцёл Імя Найсвяцейшай Марыі Панны апынуўся ў рангу парафіяльных. Напрыканцы ХІХ ст. Мінская Марыінская парафія налічвала да 8000 парафіянаў, не лічачы яшчэ каля 5000 вернікаў, якія паслугоўваліся філіяльнымі касцёламі ў Анопалі, Воўчкавічах, на Кальварыйскіх могілках у Мінску, а таксама капліцамі ў Гарадзішчы, Сенніцы, Пятроўшчыне, Шабунях (цяпер Пухавіцкі р-н), Прылуках і дзвюма капліцамі Дабрачыннай супольнасці ў самім Мінску.
у лістападзе 1917 г. дзейнасць Мінскай дыяцэзіі аднавілася, біскупам быў прызначаны кс. Зыгмунт Лазінскі, які яшчэ ў 1905 г. быў пробашчам касцёла Імя Найсвяцейшай Марыі Панны. Своеасаблівым сімвалам адраджэння стала з'яўленне над вежай былога калегіўма адрэстаўраванага барочнага купала. Але ўжо ў 1920 г. НКУС арыштаваў і выслаў 6іскупа Лазінскага. У 1934 г. катэдральны касцёл зачынілі.
Падчас вайны касцёл Імя Найсвяцейшай Марыі Панны нядоўгі час дзейнічаў, але ў 1947 г. катэдру зноў зачынілі. У 1951 г. на будынку разабралі вежы, зліквідавалі ўбранне святыні і ператварылі ў спарткомплекс таварыства «Спартак». І ўжо ў такім выглядзе будынак быў залічаны ў помнікі архітэктуры рэспубліканскага значэння.
Разам з крахам савецкай сістэмы надышоў канец і вандалізму. Ужо на самым пачатку 1990-х гг. на трэцім паверсе, пад самымі скляпеннямі сталі праходзіць першыя набажэнствы. 15 снежня 1993 г. будынак касцёла цалкам перадалі вернікам, і 5 лютага 1994 г. чатырохметровы крыж над святыняй абвясціў пра гэта ўсяму гораду. А летам пачаліся складаныя рэстаўрацыйныя работы. Над сталіцай Беларусі зноў ўзнесліся прыгожыя барочныя вежы катэдры. Зноў над горадам паліўся перазвон касцельных званоў як сімвал адраджэння, ачышчэння, надзеі. Званоў як і раней 4: самы вялікі - у гонар Маці Божай Будслаўскай, сярэднія - у гонар Папы Яна Паўла II і Слугі Божага біскупа Зыгмунта Лазінскага, малы - у гонар Сіноду Беларусі. Яны размяшчаюцца па адным ў вежавых ярусах.
21 кастрычніка 1997 г. катэдральны касцёл Імя Найсвяцейшай Марыі Панны быў урачыста рэкансэкраваны. Жывапіс на скляпеннях расчышчаны цалкам пакуль толькі ў прэзбітэрыі, астатняе - толькі фрагментарна. Цікавы таксама і адноўлены прыём у стылі ракако, які збірае шматпрофільны гзымс, што ідзе па перыметры завяршэння сценаў, у складкі, быццам гэта не камень, а лёгкая драпіроўка.
У 1700 г., 24 кастрычніка, суперыёр езуітаў Антоні Бжастоўскі асвяціў вуглавы камень новай святыні, якой з цягам часу наканавана было стаць галоўнай святыняй горада, самай велічнай базылікай Мінска і галоўнай яго высотнай дамінантай, а пасля і заняць вышэйшую ступеньку ў іерархіі Касцёла на Беларусі. Шчодрыя ахвяраванні духоўных асобаў, магнатэрыі, шляхты садзейнічалі хуткаму ўзвядзенню касцёла. У 1705 г. аб'ём быў перакрыты цыліндрычнымі скляпеннямі з распалубкамі над вокнамі, у 1708 г. скончаны інтэр'ер. У 1709 г., 31 ліпеня, святочная Імша ў гонар св. Ігнацыя Лаёлы - заснавальніка і патрона ордэна езуітаў - цэлебравалася ўжо ў новай каменнай святыні. І нарэшце «16 сакавіка 1710 г., на другі тыдзень Вялікага посту, віленскі біскуп Канстанцін Казімір Бжастоўскі (брат суперыёра) кансэкраваў касцёл імя Езуса, Марыі і св.Барбары». Над Мінскам узнесла дзве высокія вежы выдатная базыліка ў стылі барока. Характэрна, што ў «Слоўніку мастакоў-езуітаў» ксяндзоў Я.Паплатэка і Е.Пашэнды (якраз на час будаўніцтва мінскага касцёла) адсутнічаюць дакументы з імёнамі архітэктараў-езуітаў. Адзначым толькі, што напярэдадні, у 1698—1699 гг., у мінскай рэзідэнцыі выкладаў архітэктар Уладзіслаў Дзягілевіч, беларус па паходжанні, манах ордэна з 1691 г., які пазней (з 1710 г.) быў суперпрыёрам у Мсціславе, дзе адначасова кіраваў будаўніцтвам.
Але канчатковы свой выгляд касцёл атрымаў у наступныя два дзесяцігоддзі. Па баках прэзбітэрыя з паўцыркульнай апсідай былі зроблены 2 капліцы. Правая, Найсвяцейшай Тройцы, пабудаваная па фундацыі Цыпрыяна Бжастоўскага. Левая, св. Феліцыяна, мучаніка, апекуна Мінска, была пабудаваная ў 1722 г. па фундацыі мінскага ваяводы Крыштафа Завішы як сямейная капліца яго роду. Яе сцены да 1739 г. упрыгожылі роспісы Мацея Бейтніка, тут жа размясціліся рэліквіі св. Феліцыяна ў рэлікварыі. У 1731 г. былі завершаныя вежы, у іх устаноўленыя званы «Казімер», «Тадэвуш», «Феліцыян» і самы вялікі - «Якуб», вагою ў 450 пудоў. Складаны і велічны дэкор галоўнага фасада - шматпрофільныя гзымсы, слаеныя пілястры і падвоеныя калоны іянічнага ордэра, фігурны франтон з вазонамі і сігнатуркай, вазоны па баках вежавых ярусаў, фігуры св. Пятра (справа) і св. Паўла ў нішах 2-га яруса вежаў і фігура Панны Марыі з Дзіцяткам у нішы франтона. Быў прыбудаваны і нартэкс да галоўнага фасада, і шэраг дапаможных памяшканняў па перыметры касцёла. У святыні меліся 2 амбоны па баках ад прэзбітэрыя - для тэатралізаваных пропаведзяў, якія ладзілі езуіты. Святыня была накрытая 2-схільным дахам з галандскай чарапіцы. У склепах, якія займаюць усю прастору пад касцёлам, знайшлі супакой многія прадстаўнікі магнатэрыі і радавітай шляхты Міншчыны. Пазней сцежку ў курданеры перад святыняй перакрылі «доўгім ганкам».
Архітэктоніка мінскага касцёла езуітаў, паўтараючы ў асноўным структуру папярэдніх мураваных святынь горада, магчыма, упершыню ў храмабудаўніцтве ордэна ў ВКЛ парушае іх устойлівую ідэалагічна-праграмную схему. Будынак касцёла ўяўляе сабою трохнефавую базіліку без трансепта, з вылучанай, больш вузкай і нізкай за цэнтральны неф апсідай прэсбітэрыя, якая мае больш нізкі асобны дах (нельга не адзначыць водгук мясцовага рэнесансу). Дынаміка кампазіцыі традыцыйна нарастае ад больш нізкіх аб'ёмаў алтарнай часткі да двухвежавай пласціны галоўнага фасада-нартэкса. Будаўніцтва верхніх ярусаў вежаў завершана ў 1730—1732 гг. напачатку станаўлення віленскага барока, таму іх пластыка адносна стрыманая (у параўнанні з больш познімі завяршэннямі вежаў гродзенскага касцёла св. Францыска Ксаверыя). Аднак колькасць ярусаў над узроўнем карніза цэнтральнага нефа ў мінскім касцёле большая: іх тры і яны выразна змяншаюцца па памерах, ствараючы «тэлескапічную» структуру, у чым адчуваюцца павевы новага стылістычнага кірунку. Відавочна, што ў той жа час створаны познебарочны франтон-«дыядэма» над алтарнай часткай.
3 вежамі касцёла агульны ансамбль складала вежа-званіца размешчанага побач калегіума, першыя звесткі пра якую тычацца 1738 г. У 1750 г. яна была рэканструявана і на ём размешчаны вялізны звон з імем фундатара Язэпа Салагуба, адліты ў Крулеўцы.
У выніку пажару ў 1797 г. інтэр'ер святыні быў значна пашкоджаны, але ўжо да 1800 г. касцёл, дзякуючы намаганням першага біскупа Мінскай дыяцэзіі Якуба Дадэркі, быў не толькі цалкам адноўлены, але і ўзбагаціўся. Святыня таксама рэканструявалася ў 1853-54 гг. пад кіраўніцтвам архітэктара Казіміра Хрышчановіча. Скляпенні, сцены святыні, плоскасці калонаў аркаў былі цалкам пакрытыя сюжэтнымі і арнаментальнымі фрэскамі, у асноўным работы Казіміра Анташэўскага. Сцены таксама ўпрыгожвалі палотны І.Аляшкевіча і Ш.Чаховіча. Менавіта пэндзлю апошняга належалі абразы св.Барбары і св.Юзафа ў бакавых алтарах, якія з'явіліся замест знятых амбонаў што засталіся ад езуіцкіх дыспутаў. Сярод майстроў, чые творы ўпрыгожвалі касцёл, імёны Якуба Бразера, Ігнацыя Дарэці, архітэктара Францішка Карава. 3 высокіх хораў лілася музыка арганаў «на 24 галасы, выдатнай архітэктуры».
Першыя імёны архітэктараў-езуітаў, якія ўдзельнічалі ў манументальна-дэкаратыўным аздабленні святыні, тычацца толькі другой паловы XVIII ст.: Францішак Карэва (1763—1764), Базыль Шляхта (1767-1768), Андрэй Жаброўскі (1769-1771).
Унутраную прастору катэдры ў канцы ХІХ ст. упрыгожвалі 13 алтароў: вялікі - у прэзбітэрыі, 8 - бакавых, 2 - у капліцах, адзін у бабінцы іяшчэ адзін у крыпце пад касцёлам. Кампазіцыя галоўнага алтара з абразом Найсвяцейшай Марыі Панны ўражвала - быццам у разломе велічнага порціка на здвоеных карынфскіх калонах вырастаў паўсферычны купал з крыжам, які абапіраўся на 6 іянічных калонаў, утвараючы такім чынам ратонду. За галоўным алтаром, там, дзе калісьці быў хор законны, знаходзіўся алтар Маці Божай Ларэтанскай. Пры прэзбітэрыі былі яшчэ 2 алтары - злева св. Барбары, справа — св. Юзафа. У капліцы св. Феліцыяна алтар над срэбнай ракай з астанкамі святога ўпрыгожвалі фігуры Панны Марыі і св. Юзафа, тут жа быў і партрэт ваяводы мінскага Крыштофа Завішы (1666—1721), аўтара вядомых мемуараў - фундатара капліцы, які прывёз з Рыма рэліквіі святога. У левай ад прэзбітэрыя капліцы быў алтар Найсвяцейшай Тройцы. Пры апорах, якія падзялялі прастору касцёла на 3 навы, знаходзіліся астатнія алтары, перанесеныя з мінскага касцёла бернардынцаў у 18б4 г. Каля бліжэйшых да апсіды апораў знаходзіліся: злева - алтар Маці Божай Ружанцовай, справа - алтар Беззаганнага Пачацьця. Каля цэнтральных апораў касцёла, злева - алтар св. Роха і справа - алтар св. Антонія. Алтар св. Яна Хрысціцеля з яго абразом быў устаноўлены каля левай сцяны бабінца.
Унутры базіліка касцёла мае трохчасткавае прасторавае чляненне сістэмай апорных слупоў, міжнефавых і папярочных падпружных арак, што падтрымліваюць цыліндрычныя скляпенні з распалубкамі. Адметнасць інтэр'еру святыні надае незвычайны малюнак антаблемента, што апярэзвае цэнтральны неф. Яго верхняя карнізная цяга не строга гарызантальная (як звычайна), а «разарваная»: лініі архітэктурных профіляў нібыта сцякаюць уніз і закручваюцца ў маленькія валюты. Такі незвычайны творчы прыём надае мастацкаму абліччу інтэр'ера ўсхваляванасць і экстатычнасць. Гэта сведчыць пра высокі ўзровень разумення эстэтыкі барока. Міжнефавыя аркады раскрапаваны пілястрамі карынфскага ордэра, якія аздаблялі ўмацаваныя на кансолях дынамічныя рухавыя скульптуры 12 апосталаў. Фрэскавыя роспісы святыні маюць некалькі пластоў рознага часу, таму існуе складанасць іх аднаўлення.
3 цягам часу комплекс езуіцкага калегіўма павялічыўся настолькі, што заняў амаль увесь квартал ад плошчы Высокага Рынку (цяпер пл. Свабоды), абмежаваны вул. Койданаўскай (цяпер вул. Рэвуляцыйная), вул. Збаровай (вул. Інтэрнацыянальная) і вул. Феліцыянаўская (вул. Камсамольская). У 1723 г. пачалася рэканструкцыя дома Гегера і ўзвядзенне справа ад касцёла 2-павярховага каменнага будынка калегіўма. Пазней з боку вул. Койданаўскай было яшчэ прыбудаванае 3-павярховае крыло, дзе размясціліся рэфектар, кухня і інш. Канчатковы выгляд комплекс калегіўма набыў ў 1750 г., калі ў цэнтры ягонага фасада скончылася ўзвядзенне высокай З-яруснай, перакрытай барочным купалам складанай формы вежы, у ёй быў устаноўлены гадзіннік «паказваць час і дні, каб была вядомая кожная гадзіна». Да 1737 г. побач з касцёлам з'явіўся будынак аптэкі з лабараторыяй, былі ўзведзены гаспадарчыя і дапаможныя пабудовы. У гэты час езуіты ўзялі ў свае рукі ўсю сістэму адукацыі ў Мінску - тут выкладалі рыторыку, паэзію, сінтаксіс, граматыку, тэалогію, старажытнаяўрэйскую мову, этыку, матэматыку, фізіку, логіку, метафізіку. Дзейнічаў школьны тэатр і лепшая ў горадзе бібліятэка.
Нарэшце ў 1770 г. быў рэканструяваны будынак школы - уваход у яго цяпер таксама пазначаўся квадратнай у плане вежай з купалам. Колькасць езуітаў ў прытулку дасягнула 15 законнікаў, а комплекс езуіцкага кляштара па праву заняў месца самага каштоўнага каменя ў каралях каталіцкіх кляштараў, якія ўпрыгожвалі цэнтр Мінска.
Аднак горад нядоўга змог карыстацца ўсім тым, што хацелі даць яму езуіты. У 1773 г. папская була скасавала ордэн, на базе калегіўма была створаная б-гадовая павятовая свецкая школа, а касцёл перайшоў у ранг парафіяльных і праз пяць гадоў стаў катэдральным касцёлам Мінскай дыяцэзіі.
3 1799 г. у будынку былой езуіцкай школы размясціўся дом губернатара, будынак быў цалкам перароблены ў стылі класіцызму. Да 1820 г. калегіўм займалі «прысутныя месцы», пасля - гарадская Дума, з 1852 г. - казённая палата. Прыгожая вежа калегіўма страціла свой купал і ператварылася ў дазорную вежу пажарнай аховы. Ад усяго велізарнага кляштарнага комплексу касцёла пакінулі толькі 3 маленькія памяшканні.
У 1951 г. на касцёле былі разабраныя вежы, ліквідавана ўпрыгожанне святыні, і ён быў перабудаваны ў спарткомплекс таварыства «Спартак». Прыгожы будынак калегіўма і ягоная вежа былі разабраныя. Ды і ў новым 3-павярховым будынку музычнай школы з цяжкасцю можна адшукаць рэшткі сценаў былой школы езуітаў. Менавіта ў гэты час комплекс залічваецца да помнікаў архітэктуры рэспубліканскага значэння.
Касцёл, якому з цягам часу было наканавана стаць галоўнай святыняй Мінска, самай велічнай базылікай горада і галоўнай яго высотнай дамінантай, а пазней заняць пачэснае месца сярод каталіцкіх святыняў Беларусі, быў узведзены ў 1710 г. як езуіцкая рэзідэнцыя. У 1773 г. Таварыства Езуса было скасаванае, і хаця на той час адзінай тэрыторыяй, дзе езуіцкі ордэн застаўся дзейнічаць, была Расейская імперыя, у свой былы прытулак, калі Мінск адышоў да Расеі, манахам вярнуцца не пашчасціла. Затое сама святыня з моманту заснавання ў 1798 г. Мінскай дыяцэзіі змяняе свой статус і рэкансэкруецца як катэдральны касцёл Імя Найсвяцейшай Марыі Панны. За яго апсідай быў узведзены 3-павярховы будынак духоўнай кансісторыі, у якім таксама жылі ксяндзы-пралаты і канонікі. Пасля, калі кансісторыю перавялі ў комплекс былога францішканскага кляштара, тут размясцілася плябанія.
У 18б9 г. Мінская дыяцэзія была скасаваная і касцёл Імя Найсвяцейшай Марыі Панны апынуўся ў рангу парафіяльных. Напрыканцы ХІХ ст. Мінская Марыінская парафія налічвала да 8000 парафіянаў, не лічачы яшчэ каля 5000 вернікаў, якія паслугоўваліся філіяльнымі касцёламі ў Анопалі, Воўчкавічах, на Кальварыйскіх могілках у Мінску, а таксама капліцамі ў Гарадзішчы, Сенніцы, Пятроўшчыне, Шабунях (цяпер Пухавіцкі р-н), Прылуках і дзвюма капліцамі Дабрачыннай супольнасці ў самім Мінску.
у лістападзе 1917 г. дзейнасць Мінскай дыяцэзіі аднавілася, біскупам быў прызначаны кс. Зыгмунт Лазінскі, які яшчэ ў 1905 г. быў пробашчам касцёла Імя Найсвяцейшай Марыі Панны. Своеасаблівым сімвалам адраджэння стала з'яўленне над вежай былога калегіўма адрэстаўраванага барочнага купала. Але ўжо ў 1920 г. НКУС арыштаваў і выслаў 6іскупа Лазінскага. У 1934 г. катэдральны касцёл зачынілі.
Падчас вайны касцёл Імя Найсвяцейшай Марыі Панны нядоўгі час дзейнічаў, але ў 1947 г. катэдру зноў зачынілі. У 1951 г. на будынку разабралі вежы, зліквідавалі ўбранне святыні і ператварылі ў спарткомплекс таварыства «Спартак». І ўжо ў такім выглядзе будынак быў залічаны ў помнікі архітэктуры рэспубліканскага значэння.
Разам з крахам савецкай сістэмы надышоў канец і вандалізму. Ужо на самым пачатку 1990-х гг. на трэцім паверсе, пад самымі скляпеннямі сталі праходзіць першыя набажэнствы. 15 снежня 1993 г. будынак касцёла цалкам перадалі вернікам, і 5 лютага 1994 г. чатырохметровы крыж над святыняй абвясціў пра гэта ўсяму гораду. А летам пачаліся складаныя рэстаўрацыйныя работы. Над сталіцай Беларусі зноў ўзнесліся прыгожыя барочныя вежы катэдры. Зноў над горадам паліўся перазвон касцельных званоў як сімвал адраджэння, ачышчэння, надзеі. Званоў як і раней 4: самы вялікі - у гонар Маці Божай Будслаўскай, сярэднія - у гонар Папы Яна Паўла II і Слугі Божага біскупа Зыгмунта Лазінскага, малы - у гонар Сіноду Беларусі. Яны размяшчаюцца па адным ў вежавых ярусах.
21 кастрычніка 1997 г. катэдральны касцёл Імя Найсвяцейшай Марыі Панны быў урачыста рэкансэкраваны. Жывапіс на скляпеннях расчышчаны цалкам пакуль толькі ў прэзбітэрыі, астатняе - толькі фрагментарна. Цікавы таксама і адноўлены прыём у стылі ракако, які збірае шматпрофільны гзымс, што ідзе па перыметры завяршэння сценаў, у складкі, быццам гэта не камень, а лёгкая драпіроўка.
Літ.:
Каталіцкія святыні
Мінск, Про Хрысто, 2003
Т.В. Габрусь
Мураваныя харалы
Мінск, "Ураджай", 2001