Сядзібна-паркавы ансамбль Швыкоўскіх у Пружанах
У паўночнай частцы горада Пружаны знаходзіцца так званы “пружанскі палацык” - помнік сядзібна-паркавай архітэктуры ХІХ ст.
У пачатку ХІХ ст. маёнтак Пружана ад Паўла Ягміна набылі шляхціцы Швыкоўскія. Стары маёнтак, які існаваў пад час уваходжання Пружан у склад каралеўскіх уладанняў у XVIII ст., уяўляў сабой тыповы невялікі фальварак і налічваў некалькі гаспадарчых пабудоў, жылы аднапавярховы дом з дрэва.
Пры Бярнардзе і Пятры Швыкоўскіх сядзібны комплекс стаў больш значным, быў пабудаваны новы двухпавярховы дом з сасновага брусу. Ён у плане складаў чатырохкутнік памерамі 39 на 12 м, на першым паверсе якога знаходзілася 10, а на другім – 6 пакояў. У розных месцах маёнтка стаяла некалькі корчмаў. Сам маёнтак займаў плошчу 4 тыс. дзесяцін зямлі, а залежнае насельніцтва ў 40-я г.г. ХІХ ст. складала 587 душ мужчынскага полу, якія жылі ў вёсках Якавічы, Агароднікі, Дабучын, Сілічы.
Воблік сядзібы поўнасцю змяніўся пры Валенціі Швыкоўскім, які стаў уладаром маёнтка ў 1843 г. разам з братам Міхаілам (меў сваю частку ўладанняў у Белавусаўшчыне). З імем Валенція Швыкоўскага звязаны сапраўдная слава і росквіт маёнтка ў Пружанах.
Сядзіба на малюнку (1861-77 гг.) Н. Орды
Валенцій Швыкоўскі (1817 – 1902) быў адукаваны чалавек, ён скончыў Дэрпцкі (Тарту) універсітэт. У 1841 г. ажаніўся ў Вільні з Гермініяй Ваўжынскай, але, нажаль, шлюб акзаўся бяздзетным. У 1854 г. Швыкоўскага абралі прадвадзіцелем дваранства (маршалкам) Пружанскага павета. Ён прычыняўся да розных мерапрыемстваў у жыцці горада: арганізацыі ў горадзе публічнай бібліятэкі, коннай пошты, правядзення праз Пружаны паштовага тракту, арганізацыі сялянскай школы ў вёсцы Дабучын, будаўніцтва касцёла ў горадзе. Швыкоўскім ладзіліся ў горадзе тэатральныя пастаноўкі, музычныя вечарыны, латэрэі. Валенцій Швыкоўскі быў чалавекам разнастайных інтарэсаў. Пра гэта сведчыць спіс кнігазбору Пружанскага палаца, складзены ў 1864 – 1866 г.г. з нагоды канфіскацыі маёнтка. Бібліятэка налічвала 1407 адзінак розных найменняў на польскай, рускай, нямецкай, французскай мовах.
Свой талент і веды пружанскі шляхціц скіроўваў і на ўласную гаспадарку: правёў рэканструкцыю тэрыторыі сядзібы, узвёў “палацык”, бровар, цагельні і іншыя пабудовы.
Гаспадары маёнтка вызначаліся сваёй гасціннасцю. У Швыкоўскіх часта бываў іх сваяк славуты Юзаф Ігнацы Крашэўскі, знакаміты мастак Напалеон Орда, які, дарэчы, зрабіў малюнак пружанскай сядзібы. З палацам Швыкоўскіх звязана жыццё і дзейнасць Міхаіла Федароўскага (1853 – 1923), збіральніка і даследчыка беларускай культуры і гісторыі. У 1877 г. ён пасля выхаду ў адстаўку з ваеннай службы пераехаў у пружанскі маёнтак. 27 год ён збіраў кнігі, творы жывапісу і графікі, гістарычныя, фальклорна-этнаграфічныя матэрыялы, вёў археалагічныя раскопкі ў Пружанскім, Ваўкавыскім і іншых паветах Гродзенскай губерні. Запісаў каля 5 тыс. беларускіх народных песянь, каля 10 тыс. Прыказак, сотні казак, загадак, народных павер’яў, якія ўвайшлі ў працу “Люд беларускі” ў 8 тамах. Вялікую цікавасць прадстаўляе яго этнаграфічная праца “Пружана і яе ваколіцы”.
Палацык Швыкоўскіх у Пружанах Фота © К. Шастоўскі
Пры В. Швыкоўскім была пабудавана аранжэрэя – аднапавярховая пабудова з чырвонай цэглы, прамавугольная ў плане. У будынку было 4 пакоі, камін для падагрэву вады і 3 печы. У аранжэрэі быў так званы трэпауз, дзе знаходзіліся розныя ёмістасці з растворамі і хімікатамі. У аранжэрэі і цяпліцах расло 100 найменняў кветак і 60 дрэў, у асноўным экзатычных – камеліі, валькамерыі, адаліі, мацыёлы, пальмы, агавы, мірты, воскавыя, апельсінавыя і лімонныя дрэвы. Гэтай справе прысвячаў увесь свой вольны час пружанскі маршалак. Этнограф Федароўскі пісаў: ”На ўсю Літву была вядома аранжэрэя Швыкоўскіх. Падобнай ёй не мелі і Радзівілы”. Расліны з аранжэрэі летам выстаўляліся ў парку. Вакол будынку раслі іншаземныя расліны. Перад аранжарэяй – шаўковіца белая. Пасля канфіскацыі маёнтка амаль усе расліны былі перавезены ў царскі палац у Белавежскай пушчы.
У сярэдзіне ХІХ ст. была ўпарадкавна тэрыторыя сядзібнага парку. Стары рэгулярны парк быў перапланаваны ў пейзажны (ландшафтны, англійскі) і плошча яго павялічылася да 8 га. Уздоўж кожнай алеі парка месціліся лавы для адпачынку. Прысады выходзілі да каналу, які на паўночным ускрайку сядзібы разгаліноўвўся, утвараючы астравок і сажалку. Праз канал і на астравок было перакінута некалькі масткоў. Узбярэжжы раней былі вымашчаны пліткай. Парк абкружаў палацык з 3 бакоў і быў прыстасаваны да ландшафту. Да сённяшняга дня тут захаваліся старыя клёны, грабы, бярозы, ліпы, чорныя вольхі, конскія каштаны, дубы. Тут захаваўся адзіны ў парках Беларусі буйны куст кізілу.
У парку Фота © Воеслав
У 1908 – 1912 г.г. за вадзянымі артэрыямі парку быў насаджаны новы парк з выкарыстаннем розных іншаземных раслін. У 1939 г. дрэвы былі знішчаны. Цяпер там стадыён.
Аўтарам праекту палацыка лічыцца архітэктар-італьянец Францішак Марыя Ланцы (1799 – 1875), якога спецыяльна для гэтай справы запрасілі з Варшавы. Аднак, некаторыя даследчыкі называюць праекціроўшчыкам віленскага архітэктара Бёма. Палацык быў пабудаваны ў 50-я г.г. ХІХ ст. на манер італьянскай вілы ў формах неарэнесансу.
Сядзіба складаецца з дзвюх груп рознавялікіх аб’ёмаў аб’яднаных аднапавярховым корпусам. Да заходняй часткі двухпавярховага аб’ёму прымыкае квадратная ў плане вежа, з захаду – аднапавярховая прыбудова з паўкруглай верандай, з поўначы – трохпавярховы аб’ём. Усходнюю частку сядзібы ўтварае двухпавярховы Г-падобны ў плане корпус. Усе аб’ёмы пакрытыя пакатымі дахамі. Сядзібны фасад з боку парку аформлены тэрасай на дзвюх калонах. Вокны маюць рознае завяршэнне – арачнае, круглае, квадратнае.
Фрагмент сядзібнага домаФота © Павал Кузiч
На першым паверсе захавана анфіладная планіроўка, дзе пакоі размяшчаліся ўздоўж адной лініі – пярэдняя, Вялікая зала (салон), Кветкавая зала, гасцінныя пакоі, кабінет. Каля пярэдняй галоўнага ўваходу знаходзілася сталоўка. Пасярэдзіне пакоя стаяў вялікі стол, а ўздоўж сцен дадатковыя столікі, тумбачкі, буфеты з фарфоравага і сярэбранага посуду. Зала асвятлялася лямпай, сцены ўпрыгожвалі карціны, гадзіннікі, шпалеры цёмна-карычневага колеру. Вокны сталоўкі выходзілі на тэрасу паркавага фасаду. Да сталоўкі далучалася невялікі пакойчык з цаглянай печкай і камінам.
Самай вялікай і прыгожай была Вялікая зала, у якой збіраліся ў час свят, прымалі гасцей. Зала была прамавугольнай формы з закругленымі куткамі, мела паркетную падлогу, на якой ляжала некалькі дываноў розных абрысаў. У цэнтры стаяў вялікі стол і 12 стулаў. Часткай салону з’яўляліся канапы, крэслы аздобленыя вішнёвым аксамітам. Упрыгажэннем залы быў раяль з чорнага палісандравага дрэва і гіпсавыя скульптуры. На сценах змяшчаліся вялікія люстэркі. Кветкавая зала мела зашклёны выступ. Афармленне суадносілася з назвай: кветкавыя шпалеры, карціны з выявамі “живописи разных цветов и деревьев”, пакаёвыя расліны, светла-зялёныя парц’еры. Асаблівым упрыгожваннем была вялікая жырандоля і прысценныя свяцільні. Зала абагравалася вялікім чугунным камінам, які быў абкружаны чорнай рашоткай з дэкаратыўным малюнкам. Цёплае паветра трапляла ў памяшканне праз каларыфер, што месціўся ў паркетнай падлозе.
Агульны выгляд Фота © К. Шастоўскі | Дата фота: 2023/03/29
У палацы меліся вялікія кафляныя печы з дэкарыраванымі карнізамі. На першым паверсе размяшчаліся парадныя пакоі, на другім – службовыя. Усяго іх налічвалася 40. Пакоі паўночна-заходняй часткі сядзібы размяшчаліся па крузе. Многія памяшканні мелі дадатковыя службовыя пакойчыкі. Амаль усе пакоі былі выкладзены паркетам і мелі багатае насценнае аздабленне.
Інтэр’ер палаца быў аздоблены ляпнымі прафіляванымі карнізамі, камінамі, вытанчана дэкарыраванымі дзвярыма. Аднак, дакладны інтэр’ер немагчыма аднавіць – няма ні архіўных дакументаў, ні апісанняў, ні малюнкаў. У дом было некалькі ўваходаў, паверхі злучаліся вузкімі драўлянымі лесвіцамі.
Фота © К. Шастоўскі | Дата фота: 2023/03/29
У 60-я г.г. ХІХ ст. пачаўся заняпад сядзібы. У 1863 г. маёнтак быў адабраны дзяржавай, аранжэрэю перавезлі ў імператарскі палац у Белавежскай пушчы, а кнігі іншую маёмасць прадалі на аўкцыёне. Так Валенцій быў пакараны за падтрымку паўстанцаў К. Каліноўскага. Шляхціцу ўдалося пазбегнуць арышту і эмігрыраваць у Бельгію. Каб пракарміцца спатрэбіліся веды, набытыя дома. Ён зарабляў сабе на хлеб, працуючы простым садоўнікам. Гермінія Швыкоўская працягвала жыць у Пружанах. У доме шляхціца было размешчана павятовая адміністрацыя. Праўда, ужо ў 1867 г. маёнтак быў вернуты ўладальніку.
Пасля смерці жонкі ў 1888 г. В. Швыкоўскі пераехаў у Варшаву, дзе і дажыў свой век. Валенцій і Гермінія Швыкоўскія пахаваны на пружанскіх каталіцкіх могілках.
Перад ад’ездам у 1895 г. Швыкоўскі прадаў палацык графіні Веры Кляйнміхель (апасля замужаства насіла імя Джамбакурыян-Арбеліяні). У Пружанах яна бывала зрэдку, а палацык здавала ў арэнду розным асобам і ўстановам. Пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі 1917 г. гаспадыня пружанскай сядзібы эмігрыравала ў Парыж.
У 1920 – 30-я г.г. палацык займала павятовае староства. Пасля вайны у будынку месцілася спачатку даследчая станцыя, потым – дзіцячы садок, паліклініка. Зараз там змяшчаецца музей-сядзіба “Пружанскі палацык”.
Літаратура:
Антипов В.Г. Парки Белоруссии – Мн., 1975. – 151 с.
Архітэктура Беларусі: Энцыклапедычны даведнік. – Мн., 1993. – 620 с.
Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі: Брэсцкая вобласць. – Мн., 1984. – 340 с.
Калянковіч І. Ёсць у Пружанах “палацык” // Заря. 1992. 24 ноября.
Кулагин А.Н. Архитектура дворцово-усадебных ансамблей Белоруссии второй половины XVIII – XIX в.в. – Мн., 1981. – 350 с.
Несцярчук Л. М. Замкі, палацы, паркі Берасцейшчыны Х – ХХ ст.ст. – Мн., 2002. – 336 с.
Пярвышын У. Пружански «палацык». – Мн., 1992. – 80 с.
Свод памятников истории и культуры Белоруссии: Брестская область. – Мн., 1990. – 424 с.
Федорук А.Т. Садово-парковое искусство Белоруссии. – Мн., 1989. – 350 с.
Крыніца:
http://pruzhany.brest.by