Выбраныя здымкі
Фота © К. Шастоўскі |
Фота © К. Шастоўскі |
Фота © К. Шастоўскі |
На працягу двух стагоддзяў пасля таго, як Расея разам з Прусіяй і Аўстрыяй пачала дзяліць Рэч Паспалітую, каб урэшце сцерці яе з палітычнай карты, царскія, а затым савецкія афіцыйныя гісторыкі нязменна называлі захоп беларускіх земляў «уз'яднаннем». Беларускі ж народ «галасаваў» за гэтае ўз'яднанне нагамі: за два дзесяцігоддзі пасля трагічнага 1772-га з акупаванага Расеяй абшару Полацкага, Віцебскага і Амсціслаўскага ваяводстваў мяжу Вялікага Княства Літоўскага перайшло больш за трыццаць тысяч сялянаў. У сваіх нотах кацярынінскі ўрад называў гэтыя ўцёкі «неразумнай эміграцыяй», ацэньваючы агульную колькасць перасяленцаў з імперыі ў 300 тысяч «голов».
Пагроза, што навісла над дзяржаўным існаваннем Рэчы Паспалітай пасля першага падзелу, прыспешыла ў ёй прагрэсіўныя пераўтварэнні. Там дзейнічала першае ў свеце міністэрства народнай асветы - Адукацыйная камісія, што адчыніла на Беларусі дзвесце пачатковых школ. У траўні 1791 года агульнадзяржаўны сойм зацвердзіў першую ў Эўропе і другую ў свеце (пасля ЗША) Канстытуцыю.
Канстытуцыя 3 траўня стала магутным ударам па магнацкім самаўладстве і феадальнай анархіі. Рэч Паспалітая рабілася канстытуцыйнай спадчыннай манархіяй, дзе абвяшчалася свабода друку і сумлення, галоснасць суда, адмена неабмежаванага прыгоннага прыгнёту. Скасоўвалася права «liberum veto». Дзяржава давала свабоду ўсім іншаверцам-уцекачам нешляхотнага паходжання і абяцала захоўваць рэлігійную талерантнасць. З'яўляліся тэрміны і фармулёўкі, знаёмыя з сённяшніх газет і тэлеперадач: справаздача міністраў, адстаўка ўрада па патрабаванні 2/3 дэпутатаў сойма, падзел улады на заканадаўчую, выканаўчую і судовую. Мяшчанам гарантавалася недатыкальнасць асобы. «Земляробчы люд, - было запісана ў Канстытуцыі, - з-пад рукі якога плыве шчодрадайная крыніца багацця краіны, з'яўляецца найбольш колькаснай часткаю народа, а ў выніку - наймагутнейшай сілай краіны, павінен быць у апецы права і дзяржаўнага ўрада». Пазнаёміўшыся з Канстытуцыяй, Энгельс назваў Рэч Паспалітую авангардам рэвалюцыйнай Францыі.
3 траўня былі імяніны караля Станіслава Аўгуста. Прыхільнікі рэформаў у Беларусі выкарысталі гэта, каб шырока адсвяткаваць прыняцце новага зводу законаў. Шумелі балі, звінелі тосты, шугалі феерверкі. Ілюмінацыя загарэлася і ў левабярэжнай частцы памежнага Полацка. Праз Дзвіну, з расейскага боку, на яе насцярожана глядзелі царскія чыноўнікі, вайскоўцы і праваслаўнае духавенства. Тут канстытуцыяй і не пахла. Імператрыца выказалася на гэты конт так: «Конституция обошлась бы стране еще дороже самодержавия. Лучшая из конституций ни к черту не годится, потому что она делает более несчастных, нежели счастливых. Добрые и честные страдают от нее, и только негодяи чувствуют себя при ней хорошо, потому что набивают карман и никто их не наказывает».
Пагроза, што навісла над дзяржаўным існаваннем Рэчы Паспалітай пасля першага падзелу, прыспешыла ў ёй прагрэсіўныя пераўтварэнні. Там дзейнічала першае ў свеце міністэрства народнай асветы - Адукацыйная камісія, што адчыніла на Беларусі дзвесце пачатковых школ. У траўні 1791 года агульнадзяржаўны сойм зацвердзіў першую ў Эўропе і другую ў свеце (пасля ЗША) Канстытуцыю.
Канстытуцыя 3 траўня стала магутным ударам па магнацкім самаўладстве і феадальнай анархіі. Рэч Паспалітая рабілася канстытуцыйнай спадчыннай манархіяй, дзе абвяшчалася свабода друку і сумлення, галоснасць суда, адмена неабмежаванага прыгоннага прыгнёту. Скасоўвалася права «liberum veto». Дзяржава давала свабоду ўсім іншаверцам-уцекачам нешляхотнага паходжання і абяцала захоўваць рэлігійную талерантнасць. З'яўляліся тэрміны і фармулёўкі, знаёмыя з сённяшніх газет і тэлеперадач: справаздача міністраў, адстаўка ўрада па патрабаванні 2/3 дэпутатаў сойма, падзел улады на заканадаўчую, выканаўчую і судовую. Мяшчанам гарантавалася недатыкальнасць асобы. «Земляробчы люд, - было запісана ў Канстытуцыі, - з-пад рукі якога плыве шчодрадайная крыніца багацця краіны, з'яўляецца найбольш колькаснай часткаю народа, а ў выніку - наймагутнейшай сілай краіны, павінен быць у апецы права і дзяржаўнага ўрада». Пазнаёміўшыся з Канстытуцыяй, Энгельс назваў Рэч Паспалітую авангардам рэвалюцыйнай Францыі.
3 траўня былі імяніны караля Станіслава Аўгуста. Прыхільнікі рэформаў у Беларусі выкарысталі гэта, каб шырока адсвяткаваць прыняцце новага зводу законаў. Шумелі балі, звінелі тосты, шугалі феерверкі. Ілюмінацыя загарэлася і ў левабярэжнай частцы памежнага Полацка. Праз Дзвіну, з расейскага боку, на яе насцярожана глядзелі царскія чыноўнікі, вайскоўцы і праваслаўнае духавенства. Тут канстытуцыяй і не пахла. Імператрыца выказалася на гэты конт так: «Конституция обошлась бы стране еще дороже самодержавия. Лучшая из конституций ни к черту не годится, потому что она делает более несчастных, нежели счастливых. Добрые и честные страдают от нее, и только негодяи чувствуют себя при ней хорошо, потому что набивают карман и никто их не наказывает».
Крыніца:
Уладзімір Арлоў
Дзесяць вякоў беларускай гісторыі
Вільня, "Наша будучыня", 2000