Выбраныя здымкі
Софийский собор в Полоцке Фота © Иван Бай | Дата: 25/01/2010
Інтэр\'ер, цэнтральная нава. Галоўны алтар Фота © К. Шастоўскі | Дата: 25/01/2010
Фота © Иван Бай | Дата: 25/01/2010
Самая старажытная хрысціянская святыня на Беларусі — праваслаўны Сафійскі сабор у Полацку стаіць на высокім стромкім правым беразе Заходняй Дзвіны, пры ўпадзенні ў яе р. Палата. Адзін з першых манументальных праваслаўных храмаў у Прыдзвінні. Першапачаткова, пры Ізяславе Уладзіміравічу, быў драўляным. Замест яго князь Усяслаў Брачыславіч паміж 1044-66 гг. пабудаваў "звычаям грэцкім" адзін з першых на землях усходніх славян і чацвёрты ў свеце новы мураваны храм святой Сафіі. Першы ўскосны ўспамін пра полацкую Сафію ўтрымліваецца ў Наўгародскім летапісе пад 1066 г. У Васкрасенскім летапісе 1156 г. адзначаны "Палтэск на Дзвіне і на Палаце драўляны, святая Сафія аб сямі версях". Як мяркуюць даследчыкі, у яго будаўніцтве ўдзельнічалі візантыйскія майстры. На вялікім камені ў падмурку храма прадрапаны імёны будаўнікоў сабора: Давід, Тома, Мікула, Копес, Пётр, Воріш. Храм уваходзіў у ансамбль Верхняга замка - драўлянага крамля з княжацкімі палатамі, манастыром і вечавай плошчай, займаў яе паўднёвы бок і надзейна ахоўваўся крапаснымі сценамі. Гэты буйнейшы для свайго часу будынак упамінаецца ў "Слове пра паход Ігаравы", аўтар якога адзначае: "Тому в Полотьске позвониша заутренюю у святыя Софеи в колоколы, а оне в Киеве звон слышаше".
Выкананы ў моцных канструкцыях (таўшчыня сцен 1,45 м), храм быў і крапасной цытадэллю, якая ў часы небяспекі хавала князя з дружынай. Як увасабленне дзяржаўнасці, палітычнай і эканамічнай магутнасці Полацкага княства, Сафія пастаянна ўпрыгожвалася і часта перабудоўвалася. Ёсць меркаванне, што Усяслаў Брачыславіч хадзіў з войскам на Ноўгарад у 1066 г., каб авалодаць багаццямі яго Сафійскага сабора для ўпрыгожвання сваёй Святыні. 3 горыччу адзначаў наўгародскі летапісец: "Великая была беда, Всеслав Полоцкий взял город и обобрал Софию, и колокола и паникадила снял". Пазней палачане шанавалі тры непахісныя святыні-іпастасі: "Надеючесь на Бог святого, Софея милость и князя великого Витовта здоровье". Уразіў храм сваім хараством самога цара Івана Жахлівага, калі той у 1563 г. ўвайшоў з войскам у межы Вялікага княства Літоўскага. Гарадская старажытная пячатка мела выяву Сафіі і надпіс: "Печать Полочькая и стои Софьи". 3 сярэдзіны 11 ст. да 1579 г. існавала багацейшая па тым часе бібліятэка, архіў дзяржаўных актаў і тэалагічных рукапісаў, папаўненню якіх вельмі садзейнічала Ефрасіння Полацкая. Бібліятэка разрабавана ў час Лівонскай вайны 1558-83 гг. Храм з'яўляўся не толькі заглаўным храмам заходнеславянскага праваслаўя, але і буйным культурна-асветніцкім цэнтрам, пахавальняй полацкіх князёў (раскапана 16 саркафагаў). Тут прымалі паслоў, абвяшчалі вайну і мір, захоўвалі дзяржаўную казну і рэлігійныя святыні.
Храм перайшоў да вуніятаў у канцы XVI ст. У 1607 г. будынак пацярпеў ад пажару, але быў адноўлены да 1618 г. Вядома, што пры перабудове па загаду вуніяцкага архібіскупа Язафата Кунцэвіча былі зняты вярхі вуглавых баявых вежаў храма-крэпасці «як непатрэбныя і царкве ніякай красы не прыдаваўшыя». Якім стаў адноўлены пасля наступнага пажару (у 1643 г.) сабор, сказаць немагчыма. Не захавалася ніякіх апісанняў ці выяў святынь канца XVII ст. На плане Полацка 1707 г. Сафійскі сабор зноў прадстаўлены як абарончы храма з чатырма двух'яруснымі круглымі вежамі па вуглах і купалам у цэнтры высокага клінаватага даху. Аналагічнымі малюнкамі на плане пазначаны і некаторыя іншыя храмы. Верагодна, рускія ваенныя картографы, якія выконвалі план, выкарыстоўвалі ўмоўныя, а не рэальныя выявы будынкаў.
У час Паўночнай вайны 1700-21 гг. 11 ліпеня 1705 г. у Сафійскай царкве адбылося забойства расейскім царом Пятром I, Меншыкавым і афіцэрамі яго світы ў дзень царскага нараджэння 6 вуніяцкіх святароў і манахаў. Вікарыя Канстанціна Зайкоўскага цар забіў кінжалам асабіста. Меншыкаў забіў айца Якуба Кнышэвіча. Пасеклі шаблямі закрысціяна Мялецьця Кандратовіча, казанніка Тэафана Калбечынскага, айца Якуба Кізікоўскага і брата-прыслужніка Язэпа Анкудовіча. Недасечаных насмерць Зайкоўскага і Кізікоўскага забралі ў лагер на востраў на Дзвіне і там пасля катаванняў павесілі. Назаўтра Сафія і вуніяцкія манастыры былі разрабаваныя расейскімі салдатамі і зачыненыя. Старажытную святыню Полацка, першы храм Беларусі - Сафійскі сабор - на загад Пятра I аддалі пад сховішча амуніцыі і пораху. 1 мая 1710 г. у сутарэннях сабора наўмысна быў узарваны порах, і храм быў амаль цалкам разбураны выбухам. Сабор быў адноўлены праз паўстагоддзя, але ў барочных формах. Рэшткі алтара Сафіі часоў Усяслава Чарадзея сталі бакавой апсідай новага храма. У саборы адбыўся Полацкі царкоўны сабор 1839 г., скасаваўшы вунію.
Першая іканаграфічная выява полацкай Сафіі адносіцца да 1579 г. Жамчужына старажытнага дойлідства адлюстравана на плане аблогі Полацка Стафанам Баторыем, графічна выкананая яго сакратаром С.Пахалавіцкім. На карце адлюстраваны Верхні замак, унутры крапасных сцен якога знаходзіцца Сафійскі сабор. Пазней храм быў намаляваны ў 16-17 ст. на абразе Ефрасінні Полацкай.
Першапачатковы сабор 12 ст. - помнік манументальнага старажытнарускага царкоўнага дойлідства з рысамі раманскай архітэктуры. Уяўляў сабой 5-нефавую крыжовакупальную 16-слуповую 3-апсідную базіліку, завершаную 7 купаламі (паводле іншых даследаванняў - 5); меў даўжыню 31,5 м, шырыню 26,4 м, таўшчыню сцен 1,45 м. Фасады чляніліся 6 лапаткамі адпаведна ўнутранаму падзелу 16 апорнымі слупамі на 5 нефаў, 3 сярэднія з якіх заканчваліся апсідамі. Мае 3 ярусы аконных праёмаў. Над сяродкрыжжам узвышаўся барабан цэнтральнага купала. Сцены складзены з бутавага каменю, які чаргаваўся з радамі цэглы-плінфы ў тэхніцы паласатай муроўкі (са "схаваным радам"), што стварала двухколерную гаму паверхні, характэрную для старажытнарускай школы дойлідства. Ад старажытных славянскіх храмаў адрозніваўся тым, што перад апсідамі меў дадатковае чляненне, з-за чаго яго паўночны і паўднёвы фасады падзелены не на 4, а на 5 праслаў. На апсідах захаваліся некалькі ярусаў 2-ступеньчатых ніш і аконных праёмаў, сляды тонкіх паўкалонак. 3 паўночнага боку да паўночна-заходняга вугла храма далучалася квадратная ў сячэнні вежа (адлюстравана на гравюрах 15-18 ст.). Вонкавыя і ўнутраныя лапаткі адпавядалі 8 крыжападобным у сячэнні міжнефавым слупам. У інтэр'еры храм меў П-падобныя хоры, заходняя і паўднёвая галерэі якіх абапіраліся на двайныя аркады з цэнтральнай 8-граннай апорай. У канцы 15 - пачатку 16 ст. перабудаваны ў 5-вежавы храм абарончага тыпу. Значна перабудаваны ў 1618 г. пры архібіскупе Язафаце Кунцэвічу, мошчы якога потым захоўваліся ў Сафійскім саборы. У 1705 г., пасля пагрозы Пятра І спаліць мошчы Я.Кунцэвіча вуніяцкія святары вывезлі іх з Полацка пад апеку канцлера ВКЛ князя Караля Радзівіла. У 1710 г. храм узарваны.
Па ініцыятыве і на ўласныя сродкі полацкага архібіскупа Ф.Грабніцкага на месцы зруйнаванага храма ў 1738—1750 гг. (афармленне інтэр'ера працягвалася да 1765 г.) змураваны новы велічны Сафійскі сабор, дзе, дарэчы, быў пахаваны і яго фундатар. У 1750 г. сабор асвячоны. Храм як вуніяцкі быў пераарыентаваны алтаром на поўнач (даўжыня старажытнай Сафіі вызначыла шырыню новай). Вонкава аб'ёмна-прасторавая структура будынка набыла формы трохнефавай аднаапсіднай базілікі з двухвежавым фасадам-нартэксам. Ад сабора 11 ст. захавалася 3-часткавая апсіда (на ўсходнім бакавым фасадзе, вышыня каля 9 м). Сіметрычна ёй была ўзведзена аналагічная заходняя група апсід. Разам яны трактаваны ў кампазіцыі збудавання як рамёны невысокага трансепта, больш нізкага за асноўны неф. У выніку ядро кампазіцыі (без фасада-нартэкса і больш нізкай алтарнай апсіды) мае план у сячэнні вышэй бакавых нефаў у выглядзе роўнаканцовага грэчаскага крыжа, а на ўзроўні вянчаючага карніза крыж у плане збудавання ўвогуле знікае, не акцэнтуючы ніякай сімволікі. Сярэднія апсіды (вышынёй каля 9 м), у якіх размяшчаліся алтары святых Язафата і Ануфрыя, атрымалі барочнае завяршэнне ў выглядзе самкнутых купалаў са светлавымі ліхтарыкамі. Шматгранныя формы старажытных і новых апсід узбагацілі дынаміку агульнай кампазіцыі, што нарастае ад больш нізкай выцягнутай (з вімай) алтарнай апсіды да ажурных вежаў галоўнага фасада.
У старажытнай частцы храма (усходняя апсіда) захаваліся рэшткі фрэсак 11 ст. (зроблена пробнае раскрыццё). У бакавых частках апсіды размешчаны арнаментальныя матывы, у цэнтральнай - фрагмент "Еўхарысціі". У консе традыцыйная выява Маці Божай Аранты. На паўднёвай сцяне захаваліся рэшткі фрэскавай размалёўкі "Святое прычасце". На ўзроўні аконных праёмаў праходзіць арнаментальная паласа вышынёй каля 100-120 см, якая захавалася прыкладна на 80 см злева і справа па баках апсіды. Арыгінальны, незвычайна буйны арнаментальны матыў складаецца з трохлісніка, акаймаванага трохвугольнікам - сімвал адзінства Святой Тройцы. Над арнаментальным поясам, відаць, размяшчаўся свяціцельскі чын. Па самым нізе ішоў дэкаратыўны фрыз (захавалася мноства фрагментаў па перыметры апсіды).
Акрамя тэмы "Аранта" і "Святое прычасце" раскрывалася тэма "Услаўленне Маці Божай", а адзін з ярусаў свяціцельскага чыну меў від "Літургіі Божай", дзе ў цэнтры знаходзіўся Хрыстос у вобразе біблейскага отрака Эмануіла (Азінароднага Сына). Добра збярогся фрагмент арнаменту, які выяўлены падчас рамонту 1910-14 гг. у падмурку 1-га паўночна-ўсходняга слупа. Гэта варыяцыі тыповага візантыйскага арнаменту, які называюць "бягунком" - стылізаваны малюнак вінаграднага сцябла, вядомы яшчэ ў пару ранняга хрысціянства.
Асаблівая ўвага нададзена новай архітэктурнай гармоніі галоўнага паўднёвага фасада. Ён мае не плоскасную, а прасторавую структуру з дзвюма магутнымі пяціяруснымі вежамі па баках і заглыбленымі паміж звязкамі слаістых пілястраў прасценкамі. Тры верхнія скразныя ярусы вежаў рэзка скарачаюцца ўгору па памерах, што стварае моцную аптычную перспектыву і ілюзію амаль касмічнай узнёсласці. Гэты аптычны эфект дапаўняецца пастаноўкай храма на крутым беразе Заходняй Дзвіны, у выніку чаго галоўны фасад можа ўспрымацца толькі з блізкай адлегласці ў моцным ракурсе; яруснай будовай франтона, абодва ярусы якога (атык і завяршэнне) аздоблены своеасаблівымі пілястрамі-валютамі з хвалепадобным абрысам. На грабянях валют пастаўлены дэкаратыўныя вазы-пінаклі. Усё гэта надае атыкаваму франтону надзвычай маляўнічы карункавы абрыс (нагадвае карону-дыядэму). Упершыню ў полацкай Сафіі падобныя франтоны-«дыядэмы» ўзведзены на абодвух тарцах двухсхільнага даху цэнтральнага нефа (надае яшчэ большую выразнасць і экспрэсію сілуэту пабудовы). У прапарцыянальным ладзе будынка перавага аддадзена вертыкалям, нягледзячы на тое што першае гарызантальнае чляненне праходзіць на ўзроўні карніза бакавых нефаў. Архітэктурным чляненням (як вертыкальным, так і гарызантальным) уласціва неакрэсленасць, яны шмат разоў дубліруюцца, разрываюцца, ствараючы тонкую гульню святла і ценю. Звязкі пілястраў пры захаванні плоскаснай ордэрнай асновы кожнага элемента набываюць аб'ёмны характар, актыўна ўзаемадзейнічаюць з прасторай. Лініі карнізаў плаўна выгінаюцца, нібыта марскія хвалі. Важкасць матэрыі пераадольваецца адухоўленай ідэяй. Пластыку фасада з пульсуючым рытмам ордэрных элементаў узмацняюць фігурныя філянговыя нішы і манахромны ляпны дэкор. Верхнія ярусы вежаў, як і франтона, аздоблены пілястрамі-валютамі, пастаўленымі па дыяганалях чацверыкоў, што надае ім прасторавую разгорнутасць. Вялікія скразныя праёмы званіц, вытанчаныя вазы-пінаклі дазваляюць прасторы свабодна абцякаць архітэктурную форму. Вянчаючыя масы збудавання ствараюць на фоне неба ажурны малюнак. Знікае адчуванне канструкцыйнай асновы архітэктурнай формы - яна здаецца вылепленай з мяккага паслухмянага матэрыялу.
Усе гэтыя архітэктурна-мастацкія сродкі характарызуюць стылістыку віленскага барока. Вуніяцкі Сафійскі сабор у Полацку храналагічна з'явіўся першым збудаваннем, у якім цалкам і паслядоўна былі ўвасоблены эстэтычныя характарыстыкі архітэктуры віленскага барока. Такім чынам, полацкая Сафія ў трэці раз стала пачынальніцай новага значнага этапа ў гісторыі беларускага дойлідства.
Імя аўтара праекта новага Сафійскага сабора ў Полацку дакладна невядома. Э.Лапацінскі, які ў 1930-я гг. узняў у віленскіх архівах усе дакументы па дадзеным пытанні, адпаведных звестак не знайшоў. Як сцвярджаў М. Маралёўскі, «пад апекай мітрапаліта Фларыяна Грабніцкага і віленскіх базыльянаў» у адбудове полацкага Сафійскага сабору браў удзел архітэктар Аляксандр Асікевіч. Захаваліся таксама будаўнічыя кантракты Ф.Грабніцкага: ад 1733 г. — з мулярам з Варшавы Блажэем Касінскім (на два сезоны) і ад 1748 г. — з мулярам Антоніем Дабрагоўскім (на работы па рамонце полацкай кафедральнай царквы і архірэйскага двара). Аднак усё больш даследчыкаў з усё большай ступенню ўпэўненасці падзяляюць думку С.Лёранца, што архітэктарам сабора быў Іаган Крыштоф Глаўбіц, вядомы майстар віленскага барока. Падставай для гэтага з'яўляюцца і стылістычныя адзнакі помніка, і яго надзвычай высокі мастацкі ўзровень, і тое, што ў 1744 г. Глаўбіц па заказу таго ж Ф.Грабніцкага выканаў праект палаца мітрапаліта ў Струні (каля Полацка).
Самабытныя рысы віленскага барока знайшлі паслядоўнае ўвасабленне і ў інтэр'еры сабора — у арганізацыі яго ўнутранай прасторы і дэкаратыўным аздабленні. У аснове застаецца спакойная і ўраўнаважаная структура базілікі. Прасторавыя ячэйкі перакрыты крыжастымі скляпеннямі і падзелены ў цэнтральным нефе адзінкавымі магутнымі падпружнымі аркамі, а ў астатніх частках — падвойнымі. Складаная прафіліроўка слупоў і адпаведны ім ордэрны дэкор ствараюць зрокава неакрэсленую цякучую прастору, якую яшчэ больш ускладняюць бакавыя капліцы, раскрытыя шырокімі арачнымі праёмамі. Найбольшай своеасаблівасцю інтэр'ера з'яўляецца мураваная алтарная перагародка, архітэктурнае вырашэнне якой зноў жа адлюстроўвае кампрамісную сутнасць вуніяцкай царквы. Па функцыянальнаму прызначэнню перагародка, як і іканастас праваслаўнага храма, аддзяляе алтарнае памяшканне ад малітоўнай залы, а па сваёй кампазіцыі і формах нагадвае прысценныя алтары каталіцкіх касцёлаў. Яна мае шматпланавую прасторава разгорнутую структуру, трох'ярусную будову, барочную групоўку ордэрных элементаў. Калоны, анты, пілястры ціснуць і паўтараюць адзін аднаго, шматразова разрываюць складанапрафіляваныя антаблементы, выклікаючы пачуццё няпэўнасці, усхваляванасці, экстатычнасці быцця. Перагародка аздоблена ляпнымі пазалочанымі гірляндамі, картушамі, капітэлямі і завершана барэльефнай кампазіцыяй «Тройца новазапаветная», выкананай у стылі ракако (18 ст., тэхніка стука). На бакавых дзвярах алтарнай перагародкі маляўнічыя абразы "Святая Алена" і "Святы Макарый" (18 ст., алей, метал). У цэнтры над 3-м ярусам нанесена тэмперная размалёўка 18 ст. "Тайная вячэра", над якой у барочным ляпным картушы - "Спас нерукатворны". Каларыстычная гама размалёвак складаецца з карычнева-чырвоных, вохрыстых, сіне-блакітных і зялёных тонаў. У цэнтральнай частцы кампазіцыі фігуры Бога Саваофа і Ісуса, галоўкі херувімаў і анёлаў у аблоках. У левай частцы трансепта збераглася размалёўка "Укрыжаванне" (19 ст.). У 1913 г. зроблена рэстаўрацыя абразоў сабора, якая праводзілася мастачкай з Віцебска і мясцовым жывапісцам П.А.Зыкавым.
Пасля скасавання вуніі ў 1839 г., нягледзячы на чароўную прыгажосць, храм чакаў незайздросны лёс, калі б не яго выключная гісторыя і надзвычайная творчая далікатнасць, праяўленая дойлідам пры перабудове яго ў XVIII ст. У 1860-я гг. мастак Д.Струкаў, накіраваны Сінодам для вывучэння і фіксацыі праваслаўных старажытнасцей «Северо-западного края», адным з першых адзначыў наяўнасць у сутарэннях уніяцкага сабора рэшткаў першапачатковай пабудовы. У канцы XIX ст. існуючы будынак да такой ступені прыйшоў у заняпад, што праз абрушэнні тынкоўкі сталі бачны фрагменты старажытнай муроўкі з плінфы і каменю. Гэта ўзмацніла цікавасць да помніка з боку археолагаў і гісторыкаў архітэктуры (А.Паўлінаў, П.Пакрышкін, К.Шароцкі). У 1909—1913 гг. былі выяўлены зандажамі амаль усе ацалелыя старажытныя часткі і зроблены капітальны рамонт сабора. У 1918 г. ў саборы знаходзіўся нямецкі гарнізонны касцёл.
Вывучэнне і аналіз архітэктуры помніка працягваліся і ў першыя гады савецкай улады (І.Хозераў, М.Брунаў, М.Шчакаціхін, А.Някрасаў). Цяжкасць археалагічных даследаванняў выклікала шэраг спрэчных гіпотэз адносна аб'ёмна-прасторавай кампазіцыі першай полацкай Сафіі (прыводзіліся вынікі абмераў пабудовы, якія значна адрозніваліся). У 1945-69 гг. тут размяшчаліся архіў і база кнігагандлю. Археалагічныя раскопкі працягваліся ў 1947 г. (Я.Ашчэпкаў) і пазней у 1967 г. (М.Каргер), калі адбылося раскрыццё значных фрагментаў фрэскавага роспісу. Найбольш грунтоўныя даследаванні праведзены археолагамі пад кіраўніцтвам В. Булкіна ў 1975—1980 гг., на падставе якіх канчаткова высветлены спрэчныя моманты, дакладна пацверджаны час узвядзення заходніх апсід — XVIII ст., выяўлены таксама прыбудовы да храма, зробленыя ў XII ст. Вынікі шматгадовых архітэктурна-археалагічных даследаванняў прадстаўлены ў экспазіцыі музея, які працуе ў сутарэннях сабора. У 1980-я гг. сабор адноўлены беларускімі архітэктарамі-рэстаўратарамі пад кіраўніцтвам В.Слюнчака. У будынку сабора пасля рэстаўрацыі размешчана канцэртная зала з арганам і Музей гісторыі і архітэктуры Сафійскага сабора. Уваходзіць у Нацыянальны Полацкі гісторыка-культурны музей-запаведнік.
Выкананы ў моцных канструкцыях (таўшчыня сцен 1,45 м), храм быў і крапасной цытадэллю, якая ў часы небяспекі хавала князя з дружынай. Як увасабленне дзяржаўнасці, палітычнай і эканамічнай магутнасці Полацкага княства, Сафія пастаянна ўпрыгожвалася і часта перабудоўвалася. Ёсць меркаванне, што Усяслаў Брачыславіч хадзіў з войскам на Ноўгарад у 1066 г., каб авалодаць багаццямі яго Сафійскага сабора для ўпрыгожвання сваёй Святыні. 3 горыччу адзначаў наўгародскі летапісец: "Великая была беда, Всеслав Полоцкий взял город и обобрал Софию, и колокола и паникадила снял". Пазней палачане шанавалі тры непахісныя святыні-іпастасі: "Надеючесь на Бог святого, Софея милость и князя великого Витовта здоровье". Уразіў храм сваім хараством самога цара Івана Жахлівага, калі той у 1563 г. ўвайшоў з войскам у межы Вялікага княства Літоўскага. Гарадская старажытная пячатка мела выяву Сафіі і надпіс: "Печать Полочькая и стои Софьи". 3 сярэдзіны 11 ст. да 1579 г. існавала багацейшая па тым часе бібліятэка, архіў дзяржаўных актаў і тэалагічных рукапісаў, папаўненню якіх вельмі садзейнічала Ефрасіння Полацкая. Бібліятэка разрабавана ў час Лівонскай вайны 1558-83 гг. Храм з'яўляўся не толькі заглаўным храмам заходнеславянскага праваслаўя, але і буйным культурна-асветніцкім цэнтрам, пахавальняй полацкіх князёў (раскапана 16 саркафагаў). Тут прымалі паслоў, абвяшчалі вайну і мір, захоўвалі дзяржаўную казну і рэлігійныя святыні.
Храм перайшоў да вуніятаў у канцы XVI ст. У 1607 г. будынак пацярпеў ад пажару, але быў адноўлены да 1618 г. Вядома, што пры перабудове па загаду вуніяцкага архібіскупа Язафата Кунцэвіча былі зняты вярхі вуглавых баявых вежаў храма-крэпасці «як непатрэбныя і царкве ніякай красы не прыдаваўшыя». Якім стаў адноўлены пасля наступнага пажару (у 1643 г.) сабор, сказаць немагчыма. Не захавалася ніякіх апісанняў ці выяў святынь канца XVII ст. На плане Полацка 1707 г. Сафійскі сабор зноў прадстаўлены як абарончы храма з чатырма двух'яруснымі круглымі вежамі па вуглах і купалам у цэнтры высокага клінаватага даху. Аналагічнымі малюнкамі на плане пазначаны і некаторыя іншыя храмы. Верагодна, рускія ваенныя картографы, якія выконвалі план, выкарыстоўвалі ўмоўныя, а не рэальныя выявы будынкаў.
У час Паўночнай вайны 1700-21 гг. 11 ліпеня 1705 г. у Сафійскай царкве адбылося забойства расейскім царом Пятром I, Меншыкавым і афіцэрамі яго світы ў дзень царскага нараджэння 6 вуніяцкіх святароў і манахаў. Вікарыя Канстанціна Зайкоўскага цар забіў кінжалам асабіста. Меншыкаў забіў айца Якуба Кнышэвіча. Пасеклі шаблямі закрысціяна Мялецьця Кандратовіча, казанніка Тэафана Калбечынскага, айца Якуба Кізікоўскага і брата-прыслужніка Язэпа Анкудовіча. Недасечаных насмерць Зайкоўскага і Кізікоўскага забралі ў лагер на востраў на Дзвіне і там пасля катаванняў павесілі. Назаўтра Сафія і вуніяцкія манастыры былі разрабаваныя расейскімі салдатамі і зачыненыя. Старажытную святыню Полацка, першы храм Беларусі - Сафійскі сабор - на загад Пятра I аддалі пад сховішча амуніцыі і пораху. 1 мая 1710 г. у сутарэннях сабора наўмысна быў узарваны порах, і храм быў амаль цалкам разбураны выбухам. Сабор быў адноўлены праз паўстагоддзя, але ў барочных формах. Рэшткі алтара Сафіі часоў Усяслава Чарадзея сталі бакавой апсідай новага храма. У саборы адбыўся Полацкі царкоўны сабор 1839 г., скасаваўшы вунію.
Першая іканаграфічная выява полацкай Сафіі адносіцца да 1579 г. Жамчужына старажытнага дойлідства адлюстравана на плане аблогі Полацка Стафанам Баторыем, графічна выкананая яго сакратаром С.Пахалавіцкім. На карце адлюстраваны Верхні замак, унутры крапасных сцен якога знаходзіцца Сафійскі сабор. Пазней храм быў намаляваны ў 16-17 ст. на абразе Ефрасінні Полацкай.
Першапачатковы сабор 12 ст. - помнік манументальнага старажытнарускага царкоўнага дойлідства з рысамі раманскай архітэктуры. Уяўляў сабой 5-нефавую крыжовакупальную 16-слуповую 3-апсідную базіліку, завершаную 7 купаламі (паводле іншых даследаванняў - 5); меў даўжыню 31,5 м, шырыню 26,4 м, таўшчыню сцен 1,45 м. Фасады чляніліся 6 лапаткамі адпаведна ўнутранаму падзелу 16 апорнымі слупамі на 5 нефаў, 3 сярэднія з якіх заканчваліся апсідамі. Мае 3 ярусы аконных праёмаў. Над сяродкрыжжам узвышаўся барабан цэнтральнага купала. Сцены складзены з бутавага каменю, які чаргаваўся з радамі цэглы-плінфы ў тэхніцы паласатай муроўкі (са "схаваным радам"), што стварала двухколерную гаму паверхні, характэрную для старажытнарускай школы дойлідства. Ад старажытных славянскіх храмаў адрозніваўся тым, што перад апсідамі меў дадатковае чляненне, з-за чаго яго паўночны і паўднёвы фасады падзелены не на 4, а на 5 праслаў. На апсідах захаваліся некалькі ярусаў 2-ступеньчатых ніш і аконных праёмаў, сляды тонкіх паўкалонак. 3 паўночнага боку да паўночна-заходняга вугла храма далучалася квадратная ў сячэнні вежа (адлюстравана на гравюрах 15-18 ст.). Вонкавыя і ўнутраныя лапаткі адпавядалі 8 крыжападобным у сячэнні міжнефавым слупам. У інтэр'еры храм меў П-падобныя хоры, заходняя і паўднёвая галерэі якіх абапіраліся на двайныя аркады з цэнтральнай 8-граннай апорай. У канцы 15 - пачатку 16 ст. перабудаваны ў 5-вежавы храм абарончага тыпу. Значна перабудаваны ў 1618 г. пры архібіскупе Язафаце Кунцэвічу, мошчы якога потым захоўваліся ў Сафійскім саборы. У 1705 г., пасля пагрозы Пятра І спаліць мошчы Я.Кунцэвіча вуніяцкія святары вывезлі іх з Полацка пад апеку канцлера ВКЛ князя Караля Радзівіла. У 1710 г. храм узарваны.
Па ініцыятыве і на ўласныя сродкі полацкага архібіскупа Ф.Грабніцкага на месцы зруйнаванага храма ў 1738—1750 гг. (афармленне інтэр'ера працягвалася да 1765 г.) змураваны новы велічны Сафійскі сабор, дзе, дарэчы, быў пахаваны і яго фундатар. У 1750 г. сабор асвячоны. Храм як вуніяцкі быў пераарыентаваны алтаром на поўнач (даўжыня старажытнай Сафіі вызначыла шырыню новай). Вонкава аб'ёмна-прасторавая структура будынка набыла формы трохнефавай аднаапсіднай базілікі з двухвежавым фасадам-нартэксам. Ад сабора 11 ст. захавалася 3-часткавая апсіда (на ўсходнім бакавым фасадзе, вышыня каля 9 м). Сіметрычна ёй была ўзведзена аналагічная заходняя група апсід. Разам яны трактаваны ў кампазіцыі збудавання як рамёны невысокага трансепта, больш нізкага за асноўны неф. У выніку ядро кампазіцыі (без фасада-нартэкса і больш нізкай алтарнай апсіды) мае план у сячэнні вышэй бакавых нефаў у выглядзе роўнаканцовага грэчаскага крыжа, а на ўзроўні вянчаючага карніза крыж у плане збудавання ўвогуле знікае, не акцэнтуючы ніякай сімволікі. Сярэднія апсіды (вышынёй каля 9 м), у якіх размяшчаліся алтары святых Язафата і Ануфрыя, атрымалі барочнае завяршэнне ў выглядзе самкнутых купалаў са светлавымі ліхтарыкамі. Шматгранныя формы старажытных і новых апсід узбагацілі дынаміку агульнай кампазіцыі, што нарастае ад больш нізкай выцягнутай (з вімай) алтарнай апсіды да ажурных вежаў галоўнага фасада.
У старажытнай частцы храма (усходняя апсіда) захаваліся рэшткі фрэсак 11 ст. (зроблена пробнае раскрыццё). У бакавых частках апсіды размешчаны арнаментальныя матывы, у цэнтральнай - фрагмент "Еўхарысціі". У консе традыцыйная выява Маці Божай Аранты. На паўднёвай сцяне захаваліся рэшткі фрэскавай размалёўкі "Святое прычасце". На ўзроўні аконных праёмаў праходзіць арнаментальная паласа вышынёй каля 100-120 см, якая захавалася прыкладна на 80 см злева і справа па баках апсіды. Арыгінальны, незвычайна буйны арнаментальны матыў складаецца з трохлісніка, акаймаванага трохвугольнікам - сімвал адзінства Святой Тройцы. Над арнаментальным поясам, відаць, размяшчаўся свяціцельскі чын. Па самым нізе ішоў дэкаратыўны фрыз (захавалася мноства фрагментаў па перыметры апсіды).
Акрамя тэмы "Аранта" і "Святое прычасце" раскрывалася тэма "Услаўленне Маці Божай", а адзін з ярусаў свяціцельскага чыну меў від "Літургіі Божай", дзе ў цэнтры знаходзіўся Хрыстос у вобразе біблейскага отрака Эмануіла (Азінароднага Сына). Добра збярогся фрагмент арнаменту, які выяўлены падчас рамонту 1910-14 гг. у падмурку 1-га паўночна-ўсходняга слупа. Гэта варыяцыі тыповага візантыйскага арнаменту, які называюць "бягунком" - стылізаваны малюнак вінаграднага сцябла, вядомы яшчэ ў пару ранняга хрысціянства.
Асаблівая ўвага нададзена новай архітэктурнай гармоніі галоўнага паўднёвага фасада. Ён мае не плоскасную, а прасторавую структуру з дзвюма магутнымі пяціяруснымі вежамі па баках і заглыбленымі паміж звязкамі слаістых пілястраў прасценкамі. Тры верхнія скразныя ярусы вежаў рэзка скарачаюцца ўгору па памерах, што стварае моцную аптычную перспектыву і ілюзію амаль касмічнай узнёсласці. Гэты аптычны эфект дапаўняецца пастаноўкай храма на крутым беразе Заходняй Дзвіны, у выніку чаго галоўны фасад можа ўспрымацца толькі з блізкай адлегласці ў моцным ракурсе; яруснай будовай франтона, абодва ярусы якога (атык і завяршэнне) аздоблены своеасаблівымі пілястрамі-валютамі з хвалепадобным абрысам. На грабянях валют пастаўлены дэкаратыўныя вазы-пінаклі. Усё гэта надае атыкаваму франтону надзвычай маляўнічы карункавы абрыс (нагадвае карону-дыядэму). Упершыню ў полацкай Сафіі падобныя франтоны-«дыядэмы» ўзведзены на абодвух тарцах двухсхільнага даху цэнтральнага нефа (надае яшчэ большую выразнасць і экспрэсію сілуэту пабудовы). У прапарцыянальным ладзе будынка перавага аддадзена вертыкалям, нягледзячы на тое што першае гарызантальнае чляненне праходзіць на ўзроўні карніза бакавых нефаў. Архітэктурным чляненням (як вертыкальным, так і гарызантальным) уласціва неакрэсленасць, яны шмат разоў дубліруюцца, разрываюцца, ствараючы тонкую гульню святла і ценю. Звязкі пілястраў пры захаванні плоскаснай ордэрнай асновы кожнага элемента набываюць аб'ёмны характар, актыўна ўзаемадзейнічаюць з прасторай. Лініі карнізаў плаўна выгінаюцца, нібыта марскія хвалі. Важкасць матэрыі пераадольваецца адухоўленай ідэяй. Пластыку фасада з пульсуючым рытмам ордэрных элементаў узмацняюць фігурныя філянговыя нішы і манахромны ляпны дэкор. Верхнія ярусы вежаў, як і франтона, аздоблены пілястрамі-валютамі, пастаўленымі па дыяганалях чацверыкоў, што надае ім прасторавую разгорнутасць. Вялікія скразныя праёмы званіц, вытанчаныя вазы-пінаклі дазваляюць прасторы свабодна абцякаць архітэктурную форму. Вянчаючыя масы збудавання ствараюць на фоне неба ажурны малюнак. Знікае адчуванне канструкцыйнай асновы архітэктурнай формы - яна здаецца вылепленай з мяккага паслухмянага матэрыялу.
Усе гэтыя архітэктурна-мастацкія сродкі характарызуюць стылістыку віленскага барока. Вуніяцкі Сафійскі сабор у Полацку храналагічна з'явіўся першым збудаваннем, у якім цалкам і паслядоўна былі ўвасоблены эстэтычныя характарыстыкі архітэктуры віленскага барока. Такім чынам, полацкая Сафія ў трэці раз стала пачынальніцай новага значнага этапа ў гісторыі беларускага дойлідства.
Імя аўтара праекта новага Сафійскага сабора ў Полацку дакладна невядома. Э.Лапацінскі, які ў 1930-я гг. узняў у віленскіх архівах усе дакументы па дадзеным пытанні, адпаведных звестак не знайшоў. Як сцвярджаў М. Маралёўскі, «пад апекай мітрапаліта Фларыяна Грабніцкага і віленскіх базыльянаў» у адбудове полацкага Сафійскага сабору браў удзел архітэктар Аляксандр Асікевіч. Захаваліся таксама будаўнічыя кантракты Ф.Грабніцкага: ад 1733 г. — з мулярам з Варшавы Блажэем Касінскім (на два сезоны) і ад 1748 г. — з мулярам Антоніем Дабрагоўскім (на работы па рамонце полацкай кафедральнай царквы і архірэйскага двара). Аднак усё больш даследчыкаў з усё большай ступенню ўпэўненасці падзяляюць думку С.Лёранца, што архітэктарам сабора быў Іаган Крыштоф Глаўбіц, вядомы майстар віленскага барока. Падставай для гэтага з'яўляюцца і стылістычныя адзнакі помніка, і яго надзвычай высокі мастацкі ўзровень, і тое, што ў 1744 г. Глаўбіц па заказу таго ж Ф.Грабніцкага выканаў праект палаца мітрапаліта ў Струні (каля Полацка).
Самабытныя рысы віленскага барока знайшлі паслядоўнае ўвасабленне і ў інтэр'еры сабора — у арганізацыі яго ўнутранай прасторы і дэкаратыўным аздабленні. У аснове застаецца спакойная і ўраўнаважаная структура базілікі. Прасторавыя ячэйкі перакрыты крыжастымі скляпеннямі і падзелены ў цэнтральным нефе адзінкавымі магутнымі падпружнымі аркамі, а ў астатніх частках — падвойнымі. Складаная прафіліроўка слупоў і адпаведны ім ордэрны дэкор ствараюць зрокава неакрэсленую цякучую прастору, якую яшчэ больш ускладняюць бакавыя капліцы, раскрытыя шырокімі арачнымі праёмамі. Найбольшай своеасаблівасцю інтэр'ера з'яўляецца мураваная алтарная перагародка, архітэктурнае вырашэнне якой зноў жа адлюстроўвае кампрамісную сутнасць вуніяцкай царквы. Па функцыянальнаму прызначэнню перагародка, як і іканастас праваслаўнага храма, аддзяляе алтарнае памяшканне ад малітоўнай залы, а па сваёй кампазіцыі і формах нагадвае прысценныя алтары каталіцкіх касцёлаў. Яна мае шматпланавую прасторава разгорнутую структуру, трох'ярусную будову, барочную групоўку ордэрных элементаў. Калоны, анты, пілястры ціснуць і паўтараюць адзін аднаго, шматразова разрываюць складанапрафіляваныя антаблементы, выклікаючы пачуццё няпэўнасці, усхваляванасці, экстатычнасці быцця. Перагародка аздоблена ляпнымі пазалочанымі гірляндамі, картушамі, капітэлямі і завершана барэльефнай кампазіцыяй «Тройца новазапаветная», выкананай у стылі ракако (18 ст., тэхніка стука). На бакавых дзвярах алтарнай перагародкі маляўнічыя абразы "Святая Алена" і "Святы Макарый" (18 ст., алей, метал). У цэнтры над 3-м ярусам нанесена тэмперная размалёўка 18 ст. "Тайная вячэра", над якой у барочным ляпным картушы - "Спас нерукатворны". Каларыстычная гама размалёвак складаецца з карычнева-чырвоных, вохрыстых, сіне-блакітных і зялёных тонаў. У цэнтральнай частцы кампазіцыі фігуры Бога Саваофа і Ісуса, галоўкі херувімаў і анёлаў у аблоках. У левай частцы трансепта збераглася размалёўка "Укрыжаванне" (19 ст.). У 1913 г. зроблена рэстаўрацыя абразоў сабора, якая праводзілася мастачкай з Віцебска і мясцовым жывапісцам П.А.Зыкавым.
Пасля скасавання вуніі ў 1839 г., нягледзячы на чароўную прыгажосць, храм чакаў незайздросны лёс, калі б не яго выключная гісторыя і надзвычайная творчая далікатнасць, праяўленая дойлідам пры перабудове яго ў XVIII ст. У 1860-я гг. мастак Д.Струкаў, накіраваны Сінодам для вывучэння і фіксацыі праваслаўных старажытнасцей «Северо-западного края», адным з першых адзначыў наяўнасць у сутарэннях уніяцкага сабора рэшткаў першапачатковай пабудовы. У канцы XIX ст. існуючы будынак да такой ступені прыйшоў у заняпад, што праз абрушэнні тынкоўкі сталі бачны фрагменты старажытнай муроўкі з плінфы і каменю. Гэта ўзмацніла цікавасць да помніка з боку археолагаў і гісторыкаў архітэктуры (А.Паўлінаў, П.Пакрышкін, К.Шароцкі). У 1909—1913 гг. былі выяўлены зандажамі амаль усе ацалелыя старажытныя часткі і зроблены капітальны рамонт сабора. У 1918 г. ў саборы знаходзіўся нямецкі гарнізонны касцёл.
Вывучэнне і аналіз архітэктуры помніка працягваліся і ў першыя гады савецкай улады (І.Хозераў, М.Брунаў, М.Шчакаціхін, А.Някрасаў). Цяжкасць археалагічных даследаванняў выклікала шэраг спрэчных гіпотэз адносна аб'ёмна-прасторавай кампазіцыі першай полацкай Сафіі (прыводзіліся вынікі абмераў пабудовы, якія значна адрозніваліся). У 1945-69 гг. тут размяшчаліся архіў і база кнігагандлю. Археалагічныя раскопкі працягваліся ў 1947 г. (Я.Ашчэпкаў) і пазней у 1967 г. (М.Каргер), калі адбылося раскрыццё значных фрагментаў фрэскавага роспісу. Найбольш грунтоўныя даследаванні праведзены археолагамі пад кіраўніцтвам В. Булкіна ў 1975—1980 гг., на падставе якіх канчаткова высветлены спрэчныя моманты, дакладна пацверджаны час узвядзення заходніх апсід — XVIII ст., выяўлены таксама прыбудовы да храма, зробленыя ў XII ст. Вынікі шматгадовых архітэктурна-археалагічных даследаванняў прадстаўлены ў экспазіцыі музея, які працуе ў сутарэннях сабора. У 1980-я гг. сабор адноўлены беларускімі архітэктарамі-рэстаўратарамі пад кіраўніцтвам В.Слюнчака. У будынку сабора пасля рэстаўрацыі размешчана канцэртная зала з арганам і Музей гісторыі і архітэктуры Сафійскага сабора. Уваходзіць у Нацыянальны Полацкі гісторыка-культурны музей-запаведнік.
Крыніца:
А.М. Кулагін
Каталіцкія храмы на Беларусі
Мінск, Беларуская Энцыклапедыя, 2000
Т.В. Габрусь
Мураваныя харалы
Мінск, "Ураджай", 2001
Кастусь Тарасаў
Крыж памяці, меч лёсу