Выбраныя здымкі
Агульны выгляд Фота © К. Шастоўскі |
Фрагмент фрэскавых размалёвак Фота © К. Шастоўскі |
Макет-рэканструкцыя Спасаўскага храма 12 ст. Крыніца - 'Краіна Беларусь. Ілюстраваная гісторыя' Фота © К. Шастоўскі |
Епіскап полацкі па просьбе Еўфрасінні для будаўніцтва царквы вылучыў ей вёску Сяльцо за межамі горада, каля епіскапскай пахавальні, «идеже братия наша лежа, преже нас бывши епископи». «Жыціе Еўфрасінні Полацкай» дае падставу меркаваць, што Еўфрасіння магла пачаць будаўніцтва мураванага храма пасля 1128—29 гг. з блаславення епіскапа Міны. Верагодна, храм закладзены пасля смерці яе бацькі, князя Усяслава Брачыславіча, пасля 1128 г.: «И тако начаста пребывати в монастыри. И по сему блаженная Ефросиния заложи церковь каменну св. Спаса». Асвячэнне храма магло адбыцца паміж 1133 г. i пачаткам 1140-х гадоў епіскапам Іліяй, які ў гэты час (да 1145) кіраваў полацкай епіскапіяй. Паводле іншых меркаванняў, храм мог быць асвячоны пераемнікам епіскапа Іліі — Казьмой, які быў епіскапам полацкім з 1143 г. па 1166 г. Аўтар «Жыція...» так апісвае гэту падзею: «Преподобная Ефросиния видевше совершенну церковь, возрадовася, и бысть священие ей — велия радость всем христьяном; и собравшися князи и сильнии мужие, иноки и инокиня и простии людие и бысть торжество велие и праздноваша многия дни». Як саборны храм Спаса-Еўфрасіннеўскага манастыра, царква пабудавана за 30 тыдняў полацкім дойлідам Іаанам («муж нарочит именем Иоан, приставник над делатели церковными», т.зв. кіраўнік арцелі па будаўніцтве цэркваў) паводле загаду прападобнай ігуменні Еўфрасінні Полацкай. З пераходам манастыра да езуітаў храм быў пераўтвораны ў касцёл. Часткова перабудаваны ў 1833 г. (архітэктар А. Порта). Асвячэнне «благолепно отремонтированного Спасова храма» адбылося 30.7.1839 г.
На схіле жыцця Еўфрасіння здзейсніла паломніцтва ў Святую зямлю. Там у 1167 г. і завяршыўся яе зямны шлях. Асветніца была пахаваная ў Ерусаліме ў Феадосіевым манастыры Святой Багародзіцы. Праз дваццаць гадоў яе мошчы перанеслі ў Кіева-Пячорскую лаўру. У 1910 г. яны былі ўрачаста вернутыя ў заснаваны асветніцай Полацкі Спасаўскі манастыр, дзе і захоўваюцца цяпер. Дзень памяці святой Еўфрасінні Полацкай адзначаецца штогод 5 чэрвеня.
Спасаўская царква - помнік архітэктуры полацкай школы дойлідства 12 ст. Храм атрымаў вельмі выразнае кампазіцыйнае вырашэнне. Выцягнуты ў плане крыжова-купальны 3-нефавы 6-стоўпны аб'ём (даўжыня без апсіды 14,4 м, з апсідай 18,2 м, шырыня 9,8 м, таўшчыня выкладзеных плінфай сцен 1,24—1,8 м). Заходні франтальны фасад аформлены 3 закамарамі, сярэдняя з якіх адпавядае канструкцыі скляпення, бакавыя — дэкаратыўныя. Цэнтральны неф з усходу завершаны паўкруглай апсідай, крапаванай тонкімі паўкалонкамі. Бакавыя апсіды малых памераў паўцыркульныя, звонку нябачныя. Храм мае 2 уваходныя парталы — заходні галоўны i паўднёвы дадатковы.
Храм захаваўся амаль цалкам i перабудаваны пераважна ў верхняй частцы. Вынікам пераробак 1830-х гг. з'яўлялася замена закамарнага пакрыцця насценным, увядзенне ў афармленне атынкаваных фасадаў гафрыраванага фрызавага пояса, які быў накладзены на старажытны раманскі; салярнага арнаменту ў пазухі вялікіх закамар, капітэляў пілястраў з вертыкальнай гафрыроўкай, збіўка паўкалонак на вуглавых лапатках. З аконных праёмаў былі зрублены броўкі паўцыркульнага абрысу з бакавымі гарызантальнымі ўсёкамі (так званага сірыйскага тыпу).
Унутраная прастора з 6 масіўнымі апорнымі слупамі (унізе 8-гранныя, вышэй — 4-гранныя) падзелена на 3 нефы, бакавыя з якіх вузейшыя і завершаны паўкруглымі экседрамі ў тоўшчы ўсходняй сцяны. Кампазіцыя плана характарызуецца рытмічным чляненнем унутранай прасторы: шырокі прытвор, потым вузкі нартэкс, далей зноў шырокая малітоўная зала і, нарэшце, вузкая апсіда. Прытвор адмежаваны ад малітоўнай залы 3 невысокімі аркамі, над якімі размешчаны хоры, на якія вядзе лесвічны ход у тоўшчы заходняй сцяны. Па ix баках 2 маленькія крыжападобныя ў плане перакрытыя купальнымі скляпеннямі на ветразях келлі, адна з якіх (справа ад увахода), паводле падання, прызначалася для Еўфрасінні Полацкай, другая — для яе сястры Еўпраксіі. Перакрыцці нефаў — цыліндрычныя скляпенні. Пад царквой — скляпеністая крыпта.
Выключнае гісторыка-мастацкае значэнне маюць фрэскавыя размалёўкі 12 ст. — унікальны твор старажытнарускага манументальнага мастацтва сусветнага значэння. Старажытны жывапіс быў схаваны пад больш познімі напластаваннямі тынкоўкі i пабелкі, алейнай размалёўкі 1832—35 гг. i 1840 г. Фрэскі былі адкрыты ў 1835 г. Ix пробнае раскрыццё праводзілася ў 1929 г. рэстаўратарам Г.А. Чырыкавым з Цэнтральных рэстаўрацыйных майстэрань (Масква) пад кіраўніцтвам І.Э. Грабара. Далейшая расчыстка праводзілася ў 1937—38 гг., 1940 г. У 1950 г. раскрыццё праводзілася брыгадай Спецыяльных навукова-рэстаўрацыйных вытворчых майстэрняў (Масква), у 1972 г. — Усесаюзнай цэнтральнай навукова-даследчай лабараторыяй (Масква). Цяпер у стадыі рэстаўрацыі (рэстаўратар Уладзімер Ракіцкі).
Усяго адкрыта 8 фрагментаў фрэсак 12 ст.: 3 знаходзяцца ў алтарнай частцы; на лапатках паўночнай i паўднёвай сцен выявы невядомых святых на ўвесь рост з кнігамі ў руках; на паўднёвай сцяне побач з бакавым праёмам выява святога, што моліцца на фоне высокай вежы. Пяць фрагментаў у цэнтральнай частцы: на паўднёвай сцяне 2 фрагменты з выявамі манашак; на паўночна-ўсходнім і паўднёва-ўсходнім слупах франтальныя выявы святых на увесь рост са скруткамі ў руках; на паўночна-заходнім слупе, што падтрымлівае хоры, пададзеная ў строгі фас наплечная выява невядомай маладой святой з мяккім авалам твару, вялікімі вачыма, прыгожымі жывымі вуснамі з чырвонай падмалёўкай. Жаночыя выявы вызначаюцца высокай адухоўленасцю і ўзнёсласцю, вялікай інтэлектуальнай напоўненасцю i стрыманым пачуццём. Індывідуальнасць вобразаў настолькі яркая, што фрэскавае адлюстраванне падобна на партрэтнае. На фрэсках i вакол ix — шматлікія графіці пераважна 14—19 ст. Раскрытыя фрагменты даюць падставу сцвярджаць, што храм цалкам дэкарыраваны жывапісам 12 ст., які адметны высокім мастацкім узроўнем i ўплывам візантыйскіх жывапісных традыцый. У апошнія гады пазнейшыя алейныя размалёўкі пачалі інтэнсіўна ападаць. Адкрылася шмат новых фрагментаў i сюжэтных кампазіцый у цэнтральнай (яшчэ 10 выяў) i бакавых апсідах, у цэнтральнай частцы, у келлі Еўфрасінні Полацкай.
Згодна візантыйскай сістэме размалёўкі, у купале знаходзіцца выява бласлаўляючага Спаса. У цэнтральнай апсідзе чытаюцца 3 рэгістры. Першы (ад падлогі) - свяціцельскі чын з 12 фігур айцоў царквы — размешчаны па авалу; на выступах перадалтарных лапатак у гэтым ярусе па 2 фігуры святых на ўвесь рост (магчыма, выявы архідыяканаў); на паўночнай і паўднёвай сценах, побач з арачным праёмам паміж свяціцельскім чынам і выявамі архідыяканаў, выявы невядомых святых, якія моляцца. Другі рэгістр, размешчаны над свяціцельскім чынам, складаецца з 1-фігурных i шматфігурных (сюжэтных) кампазіцый. На падкупальных пілонах — 2 фігуры святых на ўвесь рост, у доўгім белым адзенні, адна з крыжам, другая з чашай у руках, арыентаваныя да цэнтра алтара; на прасценках — сюжэтныя кампазіцыі ca сцэнамі пакут, ахвярапрынашэнняў. На паўночным баку апсіды праступае выява 6-крылага серафіма з шыракаскулым тварам, вялікімі міндалепадобнымі вачыма, павернутымі да цэнтра апсіды, у бліках яркага святла. Такая ж выява на паўднёвым баку. Трэці рэгістр займае вялікая шматфігурная кампазіцыя «Еўхарысція». Постаці апосталаў з кнігамі ў руках пададзены ў дынамічных позах у чвэрць павароту да цэнтра апсіды.
Фігуры апосталаў па краях фланкіруюцца на прасценках франтальна пастаўленымі роўнавялікімі фігурамі святых на увесь рост на перадалтарных лапатках. На пауночнай сцяне правага бакавога алтара над арачным праёмам — вялікая кампазіцыя «Укрыжаванне». У конусе апсіды размешчана постаць Маці Божай Аранты, якая моліцца, над ей выява «Святое прычасце», пад якой размешчаны рэгістр з «Аплакваннем ахвяры» i сцэны пакут (ёсць i над дзвярамі). У левым бакавым алтары у цэнтры — выява Маці Божай Халкапраційскай, на 3 чвэрці павернутай да алтара; на пауднёвай сцяне — кампазіцыя «Аплакванне», на пауночнай — «Ахвяраванне Аўраама», на скляпеннях, аконных адхілах — фрагменты арнаментальнай расліннай размалёўкі. У цэнтральнай частцы храма, на пауднёвай сцяне, дзе раней былі раскрыты выявы манашак, — галерэя жаночых вобразау у строгіх франтальных позах на увесь рост, апранутых у схімы, туга сцягнутыя на грудзях фібулай. Твары прадаўгаватыя з вялікімі міндалепадобнымі вачыма. На пауночнай сцяне прасочваюцца выявы мужчынскіх постацей. На падкупальных пілонах па асобных фрагментах з-пад алейнага роспісу можна прасачыць абрысы выяў маладых архідыяканау, што ідуць да цэнтра, у профіль, з крыжамі альбо чашамі у руках.
Цікавыя размалёўкі ў келлі Еўфрасінні Полацкай — невялікім крыжападобным у плане памяшканні, перакрытым купалам, размешчаным з пауднёвага боку хорау. На сценах усходняга крыла цэнтральны ярус займае 7-фігурны «Дэісус»: у цэнтры у фас паясная выява бласлаўляючага Спаса, злева — выява Маці Божай, справа — Іаана Прадцечы, павернутых да Хрыста. На бакавых сценах па 2 фігуры архангелаў і апосталаў. Добра захавалася дэтальна распрацаваная выява з крыжападобным німбам Спаса. На правай i левай сценах — па 2 франтальныя фігуры на увесь рост свяціцельскага чыну, сярод якіх выява Васіля Вялікага. Вышэй «Дэісуса» ў цэнтры — «Укрыжаванне», злева — фрагменты кампазіцыі «Грамніцы», вакол невялікага акна — кампазіцыя «Дабравешчанне».
Сцены паўднёвага аб'ёму, мяркуючы па разгранцы, размаляваны ў 5 ярусаў. У 2-м ярусе зверху — 2 фігуры (старац i юнак), якія сядзяць насупраць; вышэй, на фоне архітэктурнага збудавання, — 2 выявы на увесь рост; на левай сцяне — фрагмент аблічча воіна; ніжэй — 2 жаночыя фігуры на увесь рост; пад імі — 3-фігурная кампазіцыя на фоне круглых арак. Размалёўка прасочваецца на сценах паўночнага аб'ёму i на плоскасцях дзвярнога праёма.
У царкве быў пастаўлены напрастольны крыж, зроблены ў 1161 г. ювелірам Лазарам Богшай. Еўфрасіння замовіла славутаму полацкаму майстру крыж-каўчэг дзеля прысланых ёй з Царгорада і Ерусаліма хрысціянскіх рэліквій. Пры канцы ХІІ стагоддзя рэліквію вывезлі з Полацка смаленскія князі. Захапіўшы ў 1514 годзе Смаленск, вялікі князь маскоўскі Васіль ІІІ забраў крыж з кафедральнага Ўспенскага сабора ў Маскву. У час Полацкай (Лівонскай) вайны Іван Жахлівы, просячы ў неба перамогі або замольваючы грахі пасля ўчыненай у Полацку на ягоны загад разні, загадаў вярнуць святыню на ранейшае месца.
Пасля таго як вялікі князь Сцяпан Батура аддаў храм Спаса ордэну езуітаў, палачане захоўвалі крыж у Сафійскім саборы, што ад канца ХVІ стагоддзя быў вуніяцкім. У 1812 годзе, калі Полацак на колькі месяцаў трапіў у рукі да французаў, манахі-базыляне замуравалі рэліквію ў нішы сабора. У дзень святой Еўфрасінні ў 1841-м хросны ход перанёс крыж з Сафіі ў Спасаўскую царкву.
За савецкім часам рэліквію рэквізавалі бальшавікі. Адмысловая экспедыцыя, наладжаная дырэктарам Беларускага дзяржаўнага музея Вацлавам Ластоўскім, знайшла крыж у полацкім фінаддзеле і перавезла ў Менск. У 1929 годзе ён трапіў у Магілеў, дзе спачатку знаходзіўся ў музейнай экспазіцыі, а потым у пакоі-сейфе ў будынку абкама партыі, адкуль знік у 1941 годзе. У складзеным пасля вызвалення горада акце кошт крыжа ацэньваўся ў 6 мільёнаў рублёў.
Версія, паводле якой крыж выкралі нямецкія захопнікі, гучыць непераканаўча: Магілеў знаходзіўся далёка ад дзяржаўнай мяжы, і час дазваляў правесці эвакуацыю скарбаў. Найверагодней, што рэліквія паехала на ўсход. На запыт магілеўскага абласнога музея з Эрмітажа паведамілі, што адразу па вайне крыж Еўфрасінні Полацкай быў прададзены на аўкцыёне ў Нью-Ёркскую калекцыю (фундацыю) мільянераў Морганаў. Пошукамі святыні ў розны час займаліся вучоныя Адам Мальдзіс і Георгій Штыхаў, журналіст Алесь Лукашук, прадстаўнікі беларускай эміграцыі ў ЗША Вітаўт Тумаш, Вітаўт Кіпель, Антон Шукелойц, а таксама некаторыя авантурысты. У 1990 годзе на афіцыйны запыт Міністэрства замежных спраў Беларусі з фундацыі Морганаў прыйшоў адказ, што там крыжа няма. Найбольш верагодным выглядае, што наша нацыянальная святыня знаходзіцца ў адным з музэйных сховішчах Расеі.
У 1997 г. беларускі мастак-ювелір Мікола Кузьміч завяршыў пяцігадовую працу над стварэннем вобразу Крыжа святой Эўфрасінні, узноўленага на замову Згуртавання беларусаў свету "Бацькаўшчына".
На схіле жыцця Еўфрасіння здзейсніла паломніцтва ў Святую зямлю. Там у 1167 г. і завяршыўся яе зямны шлях. Асветніца была пахаваная ў Ерусаліме ў Феадосіевым манастыры Святой Багародзіцы. Праз дваццаць гадоў яе мошчы перанеслі ў Кіева-Пячорскую лаўру. У 1910 г. яны былі ўрачаста вернутыя ў заснаваны асветніцай Полацкі Спасаўскі манастыр, дзе і захоўваюцца цяпер. Дзень памяці святой Еўфрасінні Полацкай адзначаецца штогод 5 чэрвеня.
Спасаўская царква - помнік архітэктуры полацкай школы дойлідства 12 ст. Храм атрымаў вельмі выразнае кампазіцыйнае вырашэнне. Выцягнуты ў плане крыжова-купальны 3-нефавы 6-стоўпны аб'ём (даўжыня без апсіды 14,4 м, з апсідай 18,2 м, шырыня 9,8 м, таўшчыня выкладзеных плінфай сцен 1,24—1,8 м). Заходні франтальны фасад аформлены 3 закамарамі, сярэдняя з якіх адпавядае канструкцыі скляпення, бакавыя — дэкаратыўныя. Цэнтральны неф з усходу завершаны паўкруглай апсідай, крапаванай тонкімі паўкалонкамі. Бакавыя апсіды малых памераў паўцыркульныя, звонку нябачныя. Храм мае 2 уваходныя парталы — заходні галоўны i паўднёвы дадатковы.
Храм захаваўся амаль цалкам i перабудаваны пераважна ў верхняй частцы. Вынікам пераробак 1830-х гг. з'яўлялася замена закамарнага пакрыцця насценным, увядзенне ў афармленне атынкаваных фасадаў гафрыраванага фрызавага пояса, які быў накладзены на старажытны раманскі; салярнага арнаменту ў пазухі вялікіх закамар, капітэляў пілястраў з вертыкальнай гафрыроўкай, збіўка паўкалонак на вуглавых лапатках. З аконных праёмаў былі зрублены броўкі паўцыркульнага абрысу з бакавымі гарызантальнымі ўсёкамі (так званага сірыйскага тыпу).
Унутраная прастора з 6 масіўнымі апорнымі слупамі (унізе 8-гранныя, вышэй — 4-гранныя) падзелена на 3 нефы, бакавыя з якіх вузейшыя і завершаны паўкруглымі экседрамі ў тоўшчы ўсходняй сцяны. Кампазіцыя плана характарызуецца рытмічным чляненнем унутранай прасторы: шырокі прытвор, потым вузкі нартэкс, далей зноў шырокая малітоўная зала і, нарэшце, вузкая апсіда. Прытвор адмежаваны ад малітоўнай залы 3 невысокімі аркамі, над якімі размешчаны хоры, на якія вядзе лесвічны ход у тоўшчы заходняй сцяны. Па ix баках 2 маленькія крыжападобныя ў плане перакрытыя купальнымі скляпеннямі на ветразях келлі, адна з якіх (справа ад увахода), паводле падання, прызначалася для Еўфрасінні Полацкай, другая — для яе сястры Еўпраксіі. Перакрыцці нефаў — цыліндрычныя скляпенні. Пад царквой — скляпеністая крыпта.
Выключнае гісторыка-мастацкае значэнне маюць фрэскавыя размалёўкі 12 ст. — унікальны твор старажытнарускага манументальнага мастацтва сусветнага значэння. Старажытны жывапіс быў схаваны пад больш познімі напластаваннямі тынкоўкі i пабелкі, алейнай размалёўкі 1832—35 гг. i 1840 г. Фрэскі былі адкрыты ў 1835 г. Ix пробнае раскрыццё праводзілася ў 1929 г. рэстаўратарам Г.А. Чырыкавым з Цэнтральных рэстаўрацыйных майстэрань (Масква) пад кіраўніцтвам І.Э. Грабара. Далейшая расчыстка праводзілася ў 1937—38 гг., 1940 г. У 1950 г. раскрыццё праводзілася брыгадай Спецыяльных навукова-рэстаўрацыйных вытворчых майстэрняў (Масква), у 1972 г. — Усесаюзнай цэнтральнай навукова-даследчай лабараторыяй (Масква). Цяпер у стадыі рэстаўрацыі (рэстаўратар Уладзімер Ракіцкі).
Усяго адкрыта 8 фрагментаў фрэсак 12 ст.: 3 знаходзяцца ў алтарнай частцы; на лапатках паўночнай i паўднёвай сцен выявы невядомых святых на ўвесь рост з кнігамі ў руках; на паўднёвай сцяне побач з бакавым праёмам выява святога, што моліцца на фоне высокай вежы. Пяць фрагментаў у цэнтральнай частцы: на паўднёвай сцяне 2 фрагменты з выявамі манашак; на паўночна-ўсходнім і паўднёва-ўсходнім слупах франтальныя выявы святых на увесь рост са скруткамі ў руках; на паўночна-заходнім слупе, што падтрымлівае хоры, пададзеная ў строгі фас наплечная выява невядомай маладой святой з мяккім авалам твару, вялікімі вачыма, прыгожымі жывымі вуснамі з чырвонай падмалёўкай. Жаночыя выявы вызначаюцца высокай адухоўленасцю і ўзнёсласцю, вялікай інтэлектуальнай напоўненасцю i стрыманым пачуццём. Індывідуальнасць вобразаў настолькі яркая, што фрэскавае адлюстраванне падобна на партрэтнае. На фрэсках i вакол ix — шматлікія графіці пераважна 14—19 ст. Раскрытыя фрагменты даюць падставу сцвярджаць, што храм цалкам дэкарыраваны жывапісам 12 ст., які адметны высокім мастацкім узроўнем i ўплывам візантыйскіх жывапісных традыцый. У апошнія гады пазнейшыя алейныя размалёўкі пачалі інтэнсіўна ападаць. Адкрылася шмат новых фрагментаў i сюжэтных кампазіцый у цэнтральнай (яшчэ 10 выяў) i бакавых апсідах, у цэнтральнай частцы, у келлі Еўфрасінні Полацкай.
Згодна візантыйскай сістэме размалёўкі, у купале знаходзіцца выява бласлаўляючага Спаса. У цэнтральнай апсідзе чытаюцца 3 рэгістры. Першы (ад падлогі) - свяціцельскі чын з 12 фігур айцоў царквы — размешчаны па авалу; на выступах перадалтарных лапатак у гэтым ярусе па 2 фігуры святых на ўвесь рост (магчыма, выявы архідыяканаў); на паўночнай і паўднёвай сценах, побач з арачным праёмам паміж свяціцельскім чынам і выявамі архідыяканаў, выявы невядомых святых, якія моляцца. Другі рэгістр, размешчаны над свяціцельскім чынам, складаецца з 1-фігурных i шматфігурных (сюжэтных) кампазіцый. На падкупальных пілонах — 2 фігуры святых на ўвесь рост, у доўгім белым адзенні, адна з крыжам, другая з чашай у руках, арыентаваныя да цэнтра алтара; на прасценках — сюжэтныя кампазіцыі ca сцэнамі пакут, ахвярапрынашэнняў. На паўночным баку апсіды праступае выява 6-крылага серафіма з шыракаскулым тварам, вялікімі міндалепадобнымі вачыма, павернутымі да цэнтра апсіды, у бліках яркага святла. Такая ж выява на паўднёвым баку. Трэці рэгістр займае вялікая шматфігурная кампазіцыя «Еўхарысція». Постаці апосталаў з кнігамі ў руках пададзены ў дынамічных позах у чвэрць павароту да цэнтра апсіды.
Фігуры апосталаў па краях фланкіруюцца на прасценках франтальна пастаўленымі роўнавялікімі фігурамі святых на увесь рост на перадалтарных лапатках. На пауночнай сцяне правага бакавога алтара над арачным праёмам — вялікая кампазіцыя «Укрыжаванне». У конусе апсіды размешчана постаць Маці Божай Аранты, якая моліцца, над ей выява «Святое прычасце», пад якой размешчаны рэгістр з «Аплакваннем ахвяры» i сцэны пакут (ёсць i над дзвярамі). У левым бакавым алтары у цэнтры — выява Маці Божай Халкапраційскай, на 3 чвэрці павернутай да алтара; на пауднёвай сцяне — кампазіцыя «Аплакванне», на пауночнай — «Ахвяраванне Аўраама», на скляпеннях, аконных адхілах — фрагменты арнаментальнай расліннай размалёўкі. У цэнтральнай частцы храма, на пауднёвай сцяне, дзе раней былі раскрыты выявы манашак, — галерэя жаночых вобразау у строгіх франтальных позах на увесь рост, апранутых у схімы, туга сцягнутыя на грудзях фібулай. Твары прадаўгаватыя з вялікімі міндалепадобнымі вачыма. На пауночнай сцяне прасочваюцца выявы мужчынскіх постацей. На падкупальных пілонах па асобных фрагментах з-пад алейнага роспісу можна прасачыць абрысы выяў маладых архідыяканау, што ідуць да цэнтра, у профіль, з крыжамі альбо чашамі у руках.
Цікавыя размалёўкі ў келлі Еўфрасінні Полацкай — невялікім крыжападобным у плане памяшканні, перакрытым купалам, размешчаным з пауднёвага боку хорау. На сценах усходняга крыла цэнтральны ярус займае 7-фігурны «Дэісус»: у цэнтры у фас паясная выява бласлаўляючага Спаса, злева — выява Маці Божай, справа — Іаана Прадцечы, павернутых да Хрыста. На бакавых сценах па 2 фігуры архангелаў і апосталаў. Добра захавалася дэтальна распрацаваная выява з крыжападобным німбам Спаса. На правай i левай сценах — па 2 франтальныя фігуры на увесь рост свяціцельскага чыну, сярод якіх выява Васіля Вялікага. Вышэй «Дэісуса» ў цэнтры — «Укрыжаванне», злева — фрагменты кампазіцыі «Грамніцы», вакол невялікага акна — кампазіцыя «Дабравешчанне».
Сцены паўднёвага аб'ёму, мяркуючы па разгранцы, размаляваны ў 5 ярусаў. У 2-м ярусе зверху — 2 фігуры (старац i юнак), якія сядзяць насупраць; вышэй, на фоне архітэктурнага збудавання, — 2 выявы на увесь рост; на левай сцяне — фрагмент аблічча воіна; ніжэй — 2 жаночыя фігуры на увесь рост; пад імі — 3-фігурная кампазіцыя на фоне круглых арак. Размалёўка прасочваецца на сценах паўночнага аб'ёму i на плоскасцях дзвярнога праёма.
У царкве быў пастаўлены напрастольны крыж, зроблены ў 1161 г. ювелірам Лазарам Богшай. Еўфрасіння замовіла славутаму полацкаму майстру крыж-каўчэг дзеля прысланых ёй з Царгорада і Ерусаліма хрысціянскіх рэліквій. Пры канцы ХІІ стагоддзя рэліквію вывезлі з Полацка смаленскія князі. Захапіўшы ў 1514 годзе Смаленск, вялікі князь маскоўскі Васіль ІІІ забраў крыж з кафедральнага Ўспенскага сабора ў Маскву. У час Полацкай (Лівонскай) вайны Іван Жахлівы, просячы ў неба перамогі або замольваючы грахі пасля ўчыненай у Полацку на ягоны загад разні, загадаў вярнуць святыню на ранейшае месца.
Пасля таго як вялікі князь Сцяпан Батура аддаў храм Спаса ордэну езуітаў, палачане захоўвалі крыж у Сафійскім саборы, што ад канца ХVІ стагоддзя быў вуніяцкім. У 1812 годзе, калі Полацак на колькі месяцаў трапіў у рукі да французаў, манахі-базыляне замуравалі рэліквію ў нішы сабора. У дзень святой Еўфрасінні ў 1841-м хросны ход перанёс крыж з Сафіі ў Спасаўскую царкву.
За савецкім часам рэліквію рэквізавалі бальшавікі. Адмысловая экспедыцыя, наладжаная дырэктарам Беларускага дзяржаўнага музея Вацлавам Ластоўскім, знайшла крыж у полацкім фінаддзеле і перавезла ў Менск. У 1929 годзе ён трапіў у Магілеў, дзе спачатку знаходзіўся ў музейнай экспазіцыі, а потым у пакоі-сейфе ў будынку абкама партыі, адкуль знік у 1941 годзе. У складзеным пасля вызвалення горада акце кошт крыжа ацэньваўся ў 6 мільёнаў рублёў.
Версія, паводле якой крыж выкралі нямецкія захопнікі, гучыць непераканаўча: Магілеў знаходзіўся далёка ад дзяржаўнай мяжы, і час дазваляў правесці эвакуацыю скарбаў. Найверагодней, што рэліквія паехала на ўсход. На запыт магілеўскага абласнога музея з Эрмітажа паведамілі, што адразу па вайне крыж Еўфрасінні Полацкай быў прададзены на аўкцыёне ў Нью-Ёркскую калекцыю (фундацыю) мільянераў Морганаў. Пошукамі святыні ў розны час займаліся вучоныя Адам Мальдзіс і Георгій Штыхаў, журналіст Алесь Лукашук, прадстаўнікі беларускай эміграцыі ў ЗША Вітаўт Тумаш, Вітаўт Кіпель, Антон Шукелойц, а таксама некаторыя авантурысты. У 1990 годзе на афіцыйны запыт Міністэрства замежных спраў Беларусі з фундацыі Морганаў прыйшоў адказ, што там крыжа няма. Найбольш верагодным выглядае, што наша нацыянальная святыня знаходзіцца ў адным з музэйных сховішчах Расеі.
У 1997 г. беларускі мастак-ювелір Мікола Кузьміч завяршыў пяцігадовую працу над стварэннем вобразу Крыжа святой Эўфрасінні, узноўленага на замову Згуртавання беларусаў свету "Бацькаўшчына".
Крыніца:
А.М. Кулагін
Праваслаўныя храмы на Беларусі
Мінск, Беларуская Энцыклапедыя, 2001
Уладзімір Арлоў, Генадзь Сагановіч
Дзесяць вякоў беларускай гісторыі
Вільня, "Наша Будучыня", 2000