Вулкі і камяніцы | Полацк

Старажытны Полацк, які памятае аблогу легендарнага дацкага караля Фрода Першага, а пазьней хрост Рагнэдай, Ізаславам і Торваладам Вандроўнікам. Ці шмат засталося ў ім старых назваў, вулак, камяніцаў. Прыгледзімся!



У пачатку ХХ ст. у Полацку было 85 вуліцаў. З ростам гораду іх колькасьць павялічвалася і ў 1946 г. дасягнула 137, у 1961 – 296 і цяпер – 365. Аднак старых назваў між іх няшмат. Зьмены традыцыйнае тапанімікі распачаліся яшчэ ў ХІХ ст. Але рабілася гэта неяк паступова: спачатку вуліца Ільлінская зьмяніла назву на Пакроўскую, пазьней Вялікая – на Ніжне-Пакроўскую ...



У ХХ ст. перайменаваньні пайшлі шпарчэй: Вакзальная ў 1909 г. сталася Гогалеўскай, старажытная Прабойная – у 1911 г. Талстога, Віцебская – у 1912 г. Аляксандраўскай (у гонар цара Аляксандра І). Пасьля ж 1917 году пакаціўся вал перайменаваньняў. Для прыкладу 07.12.1919 г. у часе, калі на Задзьвіньні стаялі польскія войскі і доўжыўся бясконцы ўзаемны абстрэл празь Дзьвіну бальшавікоў хлявала іншае, і сваёй супольнай пастановай Полацкі ваенна-рэвалюцыйны савет, камітэт кампартыі ды павятовы выканкам прыймаюць рашэньне аб зьмене назваў вуліц гарадзкога цэнтру. Адсюль вуліца Азараўская мусіць звацца Камуністычнай, Спасская – Савецкай, а Ніжне-Пакроўская – Леніна. Далей з пабудовай асноваў сацыялізму ў 1938 годзе Віленская становіцца Дзяржынскага, Надзьвінская – Энгельса, Задзьвінская – Сьвярдлова і гэтак далей. Сёньня са згаданых 365 вуліц старажытнага горада каля 70 адсоткаў носяць назвы ідэалягічныя або зьвязаныя з ваеннымі ці дзяржаўнымі асобамі, што дзеялі за савецкім часам. У сталіцы некалі велічнага княства за гады савецкае ўлады толькі дзьве вуліцы цэнтру захавалі свае назвы Гогаля і Таўстога, ды і то толькі таму, што ў свой час тыя асобы крытычна ставіліся да імпэрскага рэжыму і бальшавікі залічылі іх да “попутчиков”. Яшчэ дзьве вулкі Міхайлаўская і Млыновы завулак захаваліся ад перайменаваньняў, бо знаходзіліся ў Запалоцьці, то бок на ўскрайку па-за гарадзкім цэнтрам. Вялікія страты для места Полацкага.



Вуліцы ня толькі мянялі назвы, але й зьмяняліся самі і нават зьнікалі, калі не адпавядалі патрабаваньням часу. У працэсе рэалізацыі пляна забудовы горада, складзенага ў 1778 годзе паводле прускае рэгулярнае пляніроўкі, у зьвязку з узбуйненьнем кварталаў зьніклі некалькі старажытных вулак. Прага да простых (а дакладней прастакутных рашэньняў) панавала і ў савецкім часе. Яшчэ адносна нядаўна ў 1990 годзе дзеля спраставаньня вуліцы Камуністычнай (былая Азараўская) быў разбураны дом купца Мінца (ХІХ ст.), які меў адрас вул. Сака і Ванцэці 13. Матывацыя гаразкога начальніка К.Л. Хоміча была самай высокароднай: “каб прадоўжыць справу Скарыны” ( на той час у будынку месьцілася гарадзкая друкарня). Дом разбурылі ... і цяпер на ягоным месцы невялічкі сквэрык, які мае неафіцыйную назву “Дзяржынец”, бо ім апякуецца вядомая ўстанова.

Але дзе-нідзе ў горадзе захаваліся некалькі камянічкаў, што адзначаюць зьніклыя ў ХХ ст. вуліцы. Насамперш канешне гэта дом Галаеўскага, які меў адрас Генэральны зав. 8. Тут на пачатку ХХ ст. месьцілася шасьціклясная вучэльня М.С.Багаяўленскага, якая ад 3 сакавіка 1910 г. была трансфармаваная ў чатырохклясную прагімназыю В.І.Ільяшэнкі. Цяпер Генэральны завулак заняты прыватнымі вучасткамі, а дом, дзе месьціцца вучэбна-вытворчы камбінат, мае адрас вул. Стралецкая 5.

У 1967 годзе ў пачатку вуліцы Камуністычнай быў збудаваны першы ў горадзе панэльны дом №4. Але ж паставілі яго так, што цалкам перакрылі былую вуліцу Крыжовую. У 1990-х гадах ужо з боку праспэкта К.Маркса таксама перакрылі тую ж вулку, і застаўся ў двары новага панэльнага дома стаяць апошні дамок, што адзначае некалі людную вуліцу з прыгожай назвай, а цяпер мае адрас Камуністычнай 4а. Сёньня ён належыць полацкай філіі “Белдзяржстрах”.

Цэнтральная гарадзкая вуліца Віцебская, якая йшла ад Галоўнага пляцу на ўсход, у канцы трохі зварочвала ўлева і выходзіла на Віцебскі тракт (цяпер вуліца Гагарына). У 1941 годзе цэнтар гораду быў значна пашкоджаны і пасьля вайны забудаваны новымі дамамі. У 1960 і 1962 годзе на вуліцы Пушкіна (былая Старавакзальная), што перасякае былую Віцебскую вуліцу былі збудаваныя дамы № 9 і 7. З рэалізацыяй гэтага будаўнічага праекту быў перакрыты выезд зь Віцебскай, а ў 1969 годзе з боку праспэкта К.Маркса збудаваны дом №23. Унутры квартала застаўся самотна стаяць дом ХІХ ст., што некалі ўпрыгожваў Віцебскую. Цяпер ён мае адрас К.Маркса 29 і належыць службам гарадзкой жылёва-камунальнай гаспадаркі.

І нарэшце пабудова, стан якой выклікае найбольшую трывогу. У часе першага падзелу Рэчы Паспалітай у Полацку яшчэ захоўваліся рэшткі старажытнага гарадзкога валу, што пралягаў ад Палаты да Дзьвіны ў месцы іх найбольшага збліжэньня. Цягам ХІХ ст. вал быў зрыты, роў засыпаны, аднак заставалася вулачка, што йшла ўздоўж вала і з гэтае прычыны мела назву Крэпасная. Ад ХІХ ст. недалёка ад былога Дрывянога рынку стаіць на ёй дом, дзе знаходзілася канцылярыя паравога млына братоў Левіных з кватэрамі. Паводле зьвестак у ім месьцілася і адна з 23-х полацкіх сынагогаў. У часе падзеяў 1905-1907 гадоў тут хаваўся ад паліцыі адзін з бальшавіцкіх лідэраў Грыгоры Зіноўеў (сапр. Радамыльскі-Апэльбаўм Аўсей-Гэрш Аронавіч), а гэта таму што Левіны былі братамі ягонай другой жонкі Златы Ёнаўны Лілінай (Левінай). Будынак мае не малую архітэктурную і гістарычную каштоўнасьць.

Гэта адзіная пабудова, што адзначае месца зьніклага гарадзкога валу. Стан жа яе жахлівы. У пачатку 1990-х гадоў будынак, дзе да таго часу былі жылыя памяшканьні, быў за мізэрныя грошы прададзены выканкамам фірме “Белроском”. За мінулыя 15 гадоў аніякіх рэстаўрацыйных прац арганізацыя не вяла. Стан будынку, што цяпер мае адрас Скарыны 6 яшчэ болей пагоршыўся. Гарадзкія ўлады, не зважаючы на дзейнае заканадаўства ў справе аховы гістарычных аб’ектаў, вярнуць будынак у дзяржаўную ўласнасьць не сьпяшаюцца, каб не несьці самім адказнасьці за непрыняцьцё захадаў па ягоным захаваньні. Падобна, ня доўгім будзе жыцьцё будынку, а са зьнікненьнем яго зьнікне і напамін пра старую гарадзкую мяжу.

Міхась Баўтовіч