Полацкія могілкі | Полацк

Больш фотаздымкаў (12) >>

Звычайна могілкі закладаліся па-за гарадзкой мяжой. Аднак ішоў час, горад разрастаўся і ўрэшце паглынаў старыя могілкі. Тады закладаліся новыя, а старыя паступова занепадалі і з цягам часу забудоўваліся. З XVII ст. маюцца зьвесткі пра існаваньне ў Полацку могілак у раёне цяперашняга цэнтральнага пляцу. Пазьней у XVIII ст. на ўсход ад гарадзкога валу (цяпер тут скрыжоўваецца вуліца Юбілейная з праспэктам Маркса) закладаюцца двое могілак: праваслаўныя ды ўніяцкія. На праваслаўных ставіцца царква Покрыва Багародзіцы, а побач на ўніяцкіх - царква Пятра ды Паўла. Абедзьве цэрквы былі драўлянымі. Пасьля ліквідацыі Вуніі ў 1839 г. царква Пятра ды Паўла была зруйнаваная, а праваслаўная Пакроўская дастаяла да 1900 г., калі яе паглынуў агонь. Пасьля пажару распачалася дыскусія: аднаўляць царкву або не. З прычыны будаўніцтва новае чыгункі Санкт-Петэрбург – Сядлец і зьяўленьня вялікай колькасьці расейскіх працаўнікоў і службоўцаў, было вырашана царкву адбудаваць. У 1910 г. паўстала новая Пакроўская царква з цэглы, аднак могілак пры ёй ужо не было. На Задзьвіньні ў XVIII ст. на поўдзень ад бэрнардынскага манастыра стаяла ўніяцкая царква Ўсьпеньня Багародзіцы, вакол якой былі могілкі. Царква і могілкі зьніклі ў XIX ст.

Апрача агульнагарадзкіх былі невялікія могілкі каля цэркваў і манастыроў, але з разбурэньнем храмаў могілкі занепадалі і таксама зьнішчаліся. Такі лёс ужо ў XX ст. напаткаў могілкі пры Барысаглебскім і Багаяўленскім манастырах.

МІХАЙЛАЎСКІЯ МОГІЛКІ

На паўночным захадзе горада між Запалоцьцем і Пагіршчынай знаходзіліся вялікія могілкі. Сваю назву яны атрымалі ад могілкавай царквы ў гонар арханёла Міхаіла. Могілкі былі ўніяцкімі. Вядома, што драўляная царква стаяла тут ужо ў XVII ст. У 1811 г. была збудаваная каменная царква ў стылі барока. На пачатку XX ст. гэта былі найбольшыя хрысьціянскія могілкі горада. У часе савецка-польскага супрацьстаяньня (верасень 1919 – травень 1920), калі горадам валодала Чырвоная Армія, а на Задзьвіньні стаялі польскія войскі, царква пацярпела ў выніку артылерыйскага абстрэлу. Акт №10 павятовай камісіі па ахове помнікаў 04.08.1920 г. засьведчыў наяўнасьць у царкве абразоў часоў пабудовы. Пад царквой было сутарэньне, у якое ўвайсьці можна было з царкоўнае залі. У ім меліся дзьве нішы з разламанай замуроўкай. На правай нішы была драўляная дошка з надпісам, што тут пахаваны купец Ян Камковіч. Побач пахаваньне маці Піліпа Кунцэвіча – Юліяны, памерлай у 1815 годзе. У левай нішы знойдзеныя рэшткі нейкага ўніяцкага сьвятара, з прыкметамі бальзамаваньня. Абедзьве магілы разрабаваныя, бо ў трунах назіралася парушэньне костак. Апрача таго ў царкве захоўваўся звон з Сафійскага сабору з надпісамі “roku 1715” i “Sw. Sophia”.

Могілкі былі акружаныя ровам і валам, мелі шмат дрэваў, што надавала ім выгляд гаю. На гэтых могілках быў пахаваны эсэр Пётар Шалкоўскі, забіты 19.10.1905 г. паліцыяй у часе дэманстрацыі на вул. Віцебскай, калі чытаў цароў маніфэст аб палітычных свабодах і ўтварэньні Дзяржаўнае Думы. Магіла мела гранітны помнік і жалезную агароджу. Да паўночнае часткі могілак шчыльна падыходзілі вялікія вайсковыя могілкі, што ўтварыліся ў часе 1-ае сьвятовае вайны ў выніку пахаваньня жаўнераў, памерлых у полацкіх вайсковых шпіталях. Большасьць магілаў былі індывідуальныя і разьмешчаныя радамі. На крыжах былі шыльды з пазначэньнем прозьвішча, годнасьці і вайсковай часткі. Тут знайшлі спачын некалькі тысячаў вайскоўцаў.

Падчас пашырэньня ў 30-х гадах ХХ ст. полацкага аэрадрому, што межаваў з могілкамі, улады вырашылі іх ліквідаваць, гай высекчы, тэрыторыю выраўняць. Што захацелі тое і зрабілі. Папярэдне было абвешчана, што сваякі могуць перазахаваць рэшткі сваіх родных на іншых могілках, але такіх было мала. Царква была зруйнаваная разам з могілкамі і зраўнаваная зь зямлёй. Да сёньня ў часе будаўнічых працаў у гэтым раёне будаўнікі адкопваюць старыя пахаваньні.

ЧЫРВОНЫЯ МОГІЛКІ

Паводле новага гарадзкога плянаваньня, зацьверджанага пры канцы XVIII ст., пасьля далучэньня Полацка да Расейскай імпэрыі, новыя могілкі былі закладзеныя па-за гарадзкой мяжой. Для іх была выкарыстаная зямля, што належала Багаяўленскаму манастыру. Могілкі атрымалі назву "Чырвоных". Яны былі абкапаныя ровам і абнесеныя валам, што зьяўлялася абавязковым паводле закону аб могілках, каб скаціна не магла сюды забрацца. Былі высаджаныя розныя дрэвы. Чырвоныя могілкі лічыліся праваслаўнымі. Старэйшае з захаваных пахаваньняў тут належыць купцу Сьцяпану Радыёнаву Палякову, які памёр 05.07.1848 г. Надмагільле ўяўлее сабой каменны саркафаг, з вырытымі на ім арнамэнтамі і надпісамі.

Цікавымі ёсьць надмагільныя крыжы-помнікі Вользе Якубаўне Зыльбэрдорф, народжанай Рагачэўскай (1852-1888), барону Андрэю Андрэевічу Вітэ (+13.11.1865), сьвятару Фаўсту Лявоньцевічу Пігулеўскаму (+21.12.1894) і жонцы ягонай Марыі Данілаўне (+09.03.1895). У пахаваньнях ня надта праглядаецца чысьціня праваслаўя і яшчэ больш разбурае яе надмагільле пэўна сужонкаў Мікалая Ярдана і Адэляіды з Рульковіюсаў з надпісам “Nicolai Jordan geb. 22 April 1830 gest. 1 November 1908 und Adelaide geb. Rulcovius geb. 25 Mai 1840 gest. 9 December 1881”.

ЛЮТЭРАНСКІЯ МОГІЛКІ

На захад ад праваслаўных, амаль ушчыльную, былі закладзеныя лютэранскія могілкі, на якіх была збудаваная капліца. Яны розьніліся рэгулярным плянаваньнем: былі зробленыя роўныя сьцежкі, што падзялялі могілкі на часткі, пахаваньні рабіліся ў пэўным парадку, магілы былі дагледжаныя, шмат помнікаў і кветак. Самы стары з захаваных помнікаў у гэтай частцы помнік Штэрнгросу памерламу 3-га сакавіка 1796 году з надпісам па-расейску. Гэта калёна з чырвонага граніту была другі раз скарастана ў якасьці надмагільля Нікулінасу (1919-1951).

Найбольш значнымі надмагільнымі помнікамі ў гэтай частцы зьяўляюцца мармуровыя крыжы прадстаўнікам вядомага роду Рульковіюс Вальтару (+05.09.1895) і Люізе ў сужэнстве Люндбэрг (+1900), дзеткам барона Пфайліцэр-Франка Элізабэце і Міхаэлю, памерлым у 1893 г., Эвэліне Зыльбэрдорф з Сэнгераў (06.06.1914) ды Вільгэльму Мічэрліху (+18.11.1894). Усе помнікі маюць надпісы ў нямецкай мове.

Былі тут і пахаваньні латышоў братоў Яніса, Вальдэмара й Карліса Баладзітсаў, спачылых на мяжы ХІХ-ХХ стст., але цяпер яны зьніклі. Захаваўся толькі прыгожы абэліск Янісу Кілблаксу (+24.04.1914) з надпісам ў латгальскім дыялекце латыскае мовы. Аднак і тут лютаранскую аднастайнасьць разбураюць пахаваньні доктара Сьцяпана Яфімавіча Паўлоўскага (+27.05.1904) і ягонай маці Дар’і Антонаўны (+18.01.1893). З гэтае прычыны можна казаць пра праваслаўна-лютаранскую лучнасьць.

Пасьля разбурэньня ў 1930-х гадах Міхайлаўскіх могілак Чырвоныя становяцца галоўнымі гарадзкімі могілкамі. На могілках маецца агульнае пахаваньне вайскоўцаў, параненых ў ліпені-верасьні 1944 г. у часе баявых дзеяньняў у Літве і Латвіі і памерлых ў шпіталях №1822, 1969, 2479.

Пасьля канчаткога разбурэньня ў 1960-х гадах габрэйскіх могілак, што знаходзіліся на вуліцы Леніградзкай і беразе рэчкі Бяльчанкі, у паўднёвай частцы пачынаюць хаваць сваіх сваякоў полацкія габрэі.

З цягам часу лютаранская і праваслаўная частка злучыліся, бо прагал шырынёй у 20 мэтраў між імі занялі пахаваньні савецкага часу (1930-х – 1970-х гадоў).

КСАВЭРАЎСКІЯ МОГІЛКІ

Ксавэраўскія могілкі адны са старадаўніх гарадзкіх могілак. Закладзеныя верагодна ў XVII ст. з разбудовай езуіцкай калегіі ў Полацку і пашырэньнем каталіцтва. Служылі для пахаваньня рыма-каталікоў і заставаліся каталіцкімі да 20-х гадоў ХХ ст. Сваю назву яны атрымалі ад касьцёла Магілы Гасподняй і Францішка Ксавэрыя, збудаванага езуітамі ў 1786 г. Францішак Ксавэры (François Xavier) (1506-1552) быў паплечнікам закладальніка Таварыства Ісуса Ігната Ляёлы. З блаславеньня папы Паўла ІІІ займаўся місійнай дзейнасьцю ў Паўднёвай і Ўсходняй Азіі, дзе загінуў. Мошчы захоўваюцца ў Гоа (Індыя), абвешчаны апосталам гэтае краіны. Можна дапусьціць, што спачатку езуіты збудавалі тут драўляны касьцёл, які пры канцы XVIII ст. быў заменены на цагляны з сутарэньнем, дзе былі нішы дзеля пахаваньня нябожчыкаў.

Ян Баршчэўскі ў сваіх успамінах пра Полацак пісаў у 1844 годзе: "Недалёка ад Палаты стаіць мураваны касьцёл Сьв. Ксавэрыя; тут магілы, дзе спачывае прах цноталюбівых манахаў-езуітаў, сьвецкае моладзі і старых, зь якімі я быў калісьці знаёмы і сябраваў; невыразнае пачуцьцё навеяў на мяне гэты малюнак; душа пазірала на іх, як на анёлаў, што ляцяць да неба...".

Акт Полацкай павятовай камісіі па ахове помнікаў даўніны і мастацтва зафіксаваў 4 ліпеня 1920 году наяўнасьць у касьцёле італьянскіх абразоў XVIIІ-XIХ стст.

Нямецкія гісторыкі ў часе знаходжаньня ад 25 лютага да 21 лістапада 1918 г. у Полацку нямецкіх войскаў шукалі тут пахаваньні баварскіх афіцэраў, што загінулі ў баях за горад у 1812 г. Баварская 20-я дывізія на чале з фэльдмаршалам Врэдэ брала удзел у напалеонаўскай кампаніі ў складзе вайсковае групоўкі ў 30000 чалавек пад началам маршала Шарля Ўдзіно, а пасьля генэрала Гувьёна Сэн-Сыра. У 1918 г. немцы аддзялілі паўднёва-ўсходнюю частку могілак, што выходзіла на 4-ы зав. Фрунзэ, зрабілі жалезную агароджу на цагляных слупах і хавалі тут сваіх жаўнераў і афіцэраў, якія загінулі пад Полацкам. Пасярод могілак быў пастаўлены гранітны помнік з надпісам па-нямецку "Палеглым за радзіму". Гэтыя нямецкія вайсковыя могілкі захоўваліся ў парадку да 1941 г. на падставе дамовы паміж савецкім і нямецкім урадамі.

Ад пачатку акупацыі Полацку 16 ліпеня 1941 году немцы ператварылі Ксавэраўскія могілкі ў свае вайсковыя. У 1942 г. яны прывялі да ладу вул. Азіна і 4-ы зав. Фрунзэ, выраўнаўшы іх і пасыпаўшы жвірам і друзам. Зьнішчылі частку пахаваньняў і пашырылі могілкі на ўсход у бок Палаты ды зрабілі новае плянаваньне. Сьцежкамі падзялілі могілкі на кварталы і зрабілі ў іх агульныя магілы. У кожным квартале ставілі адно вялікае надмагільле, а зьвесткі пра пахаваных занатоўваў у адмысловым дзённіку даглядальнік могілак. Ставіліся і крыжы, але колькасьць іх не адпавядала колькасьці пахаваных. Могілкі хутка запаўняліся, і ў канцы акупацыі засталося мала вольнага месца.

Пасьля адыходу 4 ліпеня 1944 году нямецкіх вайсковых частак іхныя гарнізонныя могілкі былі ліквідаваныя. Агароджа зьнятая і перавезеная ў горад, каб абгарадзіць пляц імя Леніна, помнік зьнішчаны. Усё нямецкае плянаваньне было зраўнаванае бульдозэрам, і могілкі сталіся агульнагарадзкімі. У паўночнай частцы былі пахаваныя вайскоўцы, параненыя ў ліпені-верасьні 1944 г. у часе баявых дзеяньняў у Літве і Латвіі і памерлыя ў разгорнутым у Полацку шпіталі №1105, на брацкай магіле ў 1951 г. пастаўлены помнік. Ў паўднёва-заходняй частцы могілак захаваліся каталіцкія пахаваньні пачатку ХХ ст. з надпісамі па-польску, старэйшае зь якіх належыць Юзэфу Казэлле, памерламу 14.02.1904 г. Цікавым ёсьць помнік Вікторыі Макаравай, спачылай 6 траўня 1913 году.

У 1964 годзе на гэтых могілках быў пахаваны паэт нашаніўскае пары Янка Журба (1881-1964). Пахаваньні ў цэнтральнай частцы могілак цяжка рабіць з прычыны вялікага пласту друзу ад разбурана касьцёлу, таўшчыня якога сягае 2 м.

ГАБРЭЙСКІЯ МОГІЛКІ

Было іх двое. Адны за чыгункай і Ленінградзкім пераездам. Тут цяпер на былой тэрыторыі могілак стадыён спартовага таварыства "Лякаматыў". На пачатку ХХ ст. гэта былі найбольшыя гарадзкія могілкі. Гэта ня дзіва, калі ўзяць пад увагу тое, што колькасьць габрэяў сярод палачанаў сягала 62%. На могілках быў гай і мяркуючы па дрэвах, гэта адны з старадаўніх габрэйскіх могілак. На іх было шмат пахаваньняў заможных габрэяў, што было бачна па багатых каменных надмагільлях. Тут былі пахаваныя габрэі-рэвалюцыянэры, якія загінулі ў кастрычніку 1905 г. У часе акупацыі немцы высеклі гай ды разбурылі помнікі і надмагільлі. І калі ў 1950-х гадах паўстала пытаньне аб будаўніцтве новага гарадзкога стадыёну, улады вырашылі выкарыстаць тэрыторыю могілак і суседнія незанятыя землі для будаўніцтва стадыёну. Будавалі яго з дапамогай шэрагу гарадзкіх прадпрыемстваў, асабліва чыгуначных, таму стадыён быў перададзены спартоваму таварыству "Лякаматыў". Аднак цалкам пахаваньні не былі разбураныя, і ў паўднёва-усходняй частцы захоўваліся надмагільныя камяні з надпісамі габрэйскімі літарамі на ідыш. Толькі ў другой палове 1970-х гадоў надмагільлі былі зьнішчаныя канчаткова ў часе пракладаньня цеплатрасы па вуліцы Леніградзкай.

Другія меншыя габрэйскія могілкі былі на Задзьвіньні, цяпер празь іх праходзіць насып аўтамабільнага мосту праз Дзьвіну на вул. Юбілейнай. Частка могілак на пачатку 30-х гадоў пайшла пад насып, а заходняя частка заставалася некранутай. Пахаваньні рабілі тут да 1960-х гадоў, і цяпер яшчэ захавалася адна магіла з агароджай. Астатняе занята прыватнай аўтастаянкай. На гэтых могілках хавалі сваіх памерлых бяднейшыя габрэі. Тут была пахаваная большасьць ахвяраў пагрому 23 кастрычніка 1905 г., бо імі былі пераважна небагатыя і бедныя габрэі. Дакладнае колькасьці забітых і пахаваных ахвяраў няма, але паводле расповядаў яна сягала 300 чалавек.

ФАТЫНАЎСКІЯ МОГІЛКІ

Пад назвай Фатынаўка вядомая частка Задзьвіньня, дзе месьцяцца гарадзкія могілкі, і тэрыторыя ад Кургана Несьмяротнасьці да вёскі Экімань. На пачатку ХХ ст. тут быў фальварак Фатынаўка, які належыў Спажынскаму. На высокім беразе Чорнае рэчкі, што агінала Востраў з поўдня стаяў ягоны дом, гаспадарчыя пабудовы, а таксама сад. Спажынскі ўпершыню на Полаччыне ўжыў дзеля пабудовы хлява нявыпаленую цэглу. Уладальнік маёнтку быў чальцом полацкай земскай управы.

Сфармаваліся могілкі пэўна ў XVIII ст., пра што сьведчаць захаваныя да сёньня каменныя крыжы. Калі зважаць на прозьвішчы і імёны пахаваных былі яны ўніяцкімі. Сёньня могілкі маюць заходнюю і ўсходнюю часткі, падзеленыя невялічкай лашчынкай. Усходняя частка выглядае за больш старую, аднак і ў заходняй маюцца пахаваньні пачатку ХХ ст. Пэўнай канфэсійнай розьніцы не выяўлена, таму магчыма падзел тлумачыцца пахаваньнямі жыхароў розных прыгарадных вёсак, бо паводле мапы 1937 г. на поўдзень ад могілак была вёска Фатынаўка, а з захаду – Барзунова.

На могілках ў агульнай магіле пахаваныя вайскоўцы 51 і 71 гвардэйскіх дывізіяў 6-й гвардэйскай арміі 1-га Прыбалтыйскага фронту, што загінулі 1-3 ліпеня 1944 году пры штурме Задзьвіньня. На магіле ў 1951 г. пастаўлены помнік. Старых помнікаў тут амаль не захавалася і найбольшую хівавасьць можа выклікаць мэмарыял у стылі прымітывізму, прысьвечаны курсанту Пятру Якаўлевічу Ясіпёнку, які загінуў у 1939 г. на фінскай абарончай лініі Манэргайма, а збудаваны помнік у 1953 г. ягоным братам Ясіпёнкам І.Я.

СТАРАВЕРСКІЯ МОГІЛКІ

Разьмешчаныя ў Грамах, на вуліцы Суворава, недалёка ад чыгуначнага вакзалу. Ад пачатку Грамы былі вёскай старавераў, што зьбеглі ад гвалту ў Расеі ў ХVIІ-XVIII стст. Таму і да сёньня могілкі захавалі стараверскі выгляд з характэрнымі васьміканцовымі крыжамі, стрэшкамі над імі.

Найбольшую цікаўнасьць можа выклікаць надмагільны помнік у выглядзе царквы Даніле Парфенавічу (+09.07.1909) і Ірыне Мяленьцеўне (+27.10.1901) Сіманавым. Падобныя помнікі стаялі раней на Чырвоных і Ксавэраўскіх могілках, але цалкам захаваўся толькі гэты. Старэйшае з захаваных пахаваньняў належыць Міхаілу Данілавічу Чарнышову, які памёр 28.03.1879 г.

На могілках пахаваныя вайскоўцы 51, 47, 90 дывізіяў 22-га стралковага корпусу і 51 гвардэйскай дывізіі 23-га стралковага корпусу 6-й гвардэйскай арміі 1-га Прыбалтыйскага фронту, што загінулі пры штурме цэнтра Полацка 2-4 ліпеня 1944 г. На магіле ў 1952 г. усталяваны помнік.

Міхась Баўтовіч