Выбраныя здымкі
Пячатка полацкай дамовы 1396 г. |
Полацкі герб 1992 г. |
Полацкі герб 1968 г. |
Тыповы шлях набыцьця шараговым эўрапейскім горадам уласнага гербу шчыльна павязаны з разьвіцьцём мясцовага самакіраваньня. Гарадок, закладзены на зямлі, што належыла нейкаму фэадалу, узрастаючы, паступова пачынаў выламвацца з агульнага фэода. Фэадал, спрабуючы трымаць сітуацыю пад кантролем, вырашаў даць паселішчу пэўныя правы, а разам зь імі свой уласны герб дзеля запэўненьня розных юрыдычных дакумэнтаў. Зь цягам часу горад вырастаў і з гэтае вопраткі ды, умацаваўшыся эканамічна, заяўляў пра свае інтарэсы і правы больш цьвёрда. У выніку чарады размаітых канфліктаў фэадал быў змушаны дзеля агульнага спакою і ўласных прыбыткаў пагадзіцца на шырэйшую самастойнасьць горада. Непасрэдна адгэтуль, з атрыманьня прывілея на ўласнае гарадзкое права і ўласны герб, бярэ пачатак гэральдычная гісторыя вольнага гораду.
Гандлёвыя і культурныя кантакты Полацка з гарадамі Паўночнае й Заходняе Эўропы пачынаюцца яшчэ ў княскі пэрыяд. Ад пачатку ХІІІ ст. пасярэднікам у гэтай справе выступае закладзеная ў 1201 г. ля ўтоку Дзьвіны Рыга. Свой першы статут Рыга атрымала ў 1225 г. ад готляндзкага горада Візбу, які ў той час быў цэнтрам гандлю на Балтыцы і ў Паўночна-ўсходняй Эўропе. У 1280 г. Візбу заключае дамову з эканамічным тандэмам Любэк-Гамбург. Гэтае пагадненьне становіцца пачаткам Ганзэйскае Лігі. Рыга далучаецца да згаданае дамовы ў 1282 г. і атрымлівае новыя юрыдычныя нормы, то бок Гамбурскае права. Полацак, ведучы актыўны гандаль з Рыгай і Готляндам, меў магчымасьць пазнаёміцца зь існуючай там праўнаю сыстэмай. Але да ўвядзеньня ў 1393 г. у Полацку інстытуту вялікакняскіх намесьнікаў гандлёвыя дамовы ад імя Полацка і ўсёй зямлі, падпісвалі і запячатвалі сваімі пячаткамі або князь, або полацкі япіскап. Гэтак захаваліся дамовы 1263 і 1265 гг., падпісаныя князьмі Гердзенем і Ізаславам, ды дамовы 1300 г. і 1338 г., падпісаныя япіскапамі Якубам і Рыгорам адпаведна.
Пры канцы XIV ст. у Вялікае Княства Літоўскае паўднёвым шляхам праз Кракаў прыходзіць Майдборскае (Магдэбурскае) гарадзкое права. Яго паводле прывілеяў Вялікага князя Вітаўта атрымалі сталічная Вільня (1387) і вялікакняскія гарады Берасьце (1390) ды Горадня (1391). Погляды ж тагачаснага Полацка традыцыйна былі скіраваныя да Балтыкі. Ён з папярэдняга княскага пэрыяду пачуваецца вольным прыймаць рашэньні, што да балтыйскага гандлю. Ужо першы полацкі намесьнік Мантыгірд у 1396 г. з парады палачанаў аднаўляе гандлёвую дамову з Рыгай, якую ўклаў у 1392 г. полацкі князь Сямён (Лугвен). На дакумэнце 1396 г. упершыню замест княскай пячаткі зьяўляецца пячатка ўласна горада зь лінейным надпісам “Пячаць Полацкая і сьвятое Софьі”. Але гэты дакумэнт дэзавуяваў князь Вітаўт, які сваім лістом ад 23.01.1397 г. паведамляе ў Рыгу, што заключэньне міждзяржаўных дамоваў належыць да кампэтэнцыі Вялікага князя. Цягам 1396–1498 гг. дакумэнты пісаныя ад імя горада запэўняюцца згаданай полацкай пячаткай, але ўласнага гербу на іх не сустракаецца.
Эканамічны і палітычны стан Полацку ад канца XIV ст. вымагаў новых сродкаў у вырашэньні паўставаўшых праблемаў. Верагодна, што з увагі на Рыгу і Візбу, пачала фармавацца свая сыстэма гарадзкога самакіраваньня. Пацьверджаньнем таго, акрамя ўласнае пячаткі, ёсьць ужываная ад 1440-х гадоў форма звароту да рыжанаў: “бурмістру, войту, радцам і усім ратманам... ад баяраў, месьцічаў і ўсяго паспольства”. Як відаць формы азначэньня рыжанаў, кіраваных гамбурскім правам, і сябе нечым падобныя, але і адрозныя. Выраз гэты выпрацоўваўся цягам папярэдняга часу, як форма звароту ад ўсёй гарадзкой супольнасьці.
4 кастрычніка 1498 г. Вялікі князь Аляксандар, жадаючы палепшыць стан Полацка, абвесьціў, што “гэтае места нашае з права літоўскага і рускага і якое там яшчэ будзе трымана, на права нямецкае майдборскае зьмяняем на вечныя часы”. Звычайным было наданьне гораду разам з прывілеем на Майдборскае права ўласнае пячаткі і гербу, але згадкі пра гэта ў тэксьце самога прывілею няма. Можна толькі меркаваць, што ўласную пячатку зь гербам горад займеў у той самы час, бо першы пасьля выхаду прывілея ліст у Рыгу ад 27.08.1499 г. зацьверджаны новай пячаткай.
Выгляд пячаткі цалкам адпавядае эўрапэйскім узорам. Надпіс выкананы па колу ў лацінскай мове зь нямецкім акцэнтам “Sigillum civitatis Plosceke” (Пячатка места полацкага). Адразу зьмяняецца і форма звароту ў самім лісьце: “бурмістру, войту, радцам і усім ратманам... мы войт, бурмістр і ратманы” (роўныя – роўным, вольныя – вольным). Адгэтуль месца афіцыйнай беларускай мовы ў дакумэнтах, пісаных Полацкам да ўрадаў ганзэйскіх гарадоў, заступае нямецкая.
У цэнтры пячатка мае выяву выяву карабля. Дасьледнікі не акцэнтуюць увагі на тым, што гэта за плавальны сродак і мянуюць яго проста “карабель”. Але зважаючы на панаваньне ў XІІI – XV стст. у Балтыйскім рэгіёне Ганзы можна ўпэўнена казаць пра яго ганзэйскае паходжаньне. Поўны кантроль на Балтыцы Ганзэйскай Лізе забясьпечылі ня толькі ўдалыя гандлёвыя дамовы і пазьнейшая манаполія, але і новая канструкцыя гандлёвага карабля. Напачатку гэта быў ког, які мог перавозіць тавар вагой да 20-100 лаштаў (40-200 тон). Пазьней у пачатку XV ст. ён быў выціснуты новым тыпам карабля празваным голькам. Розьніўся ён ад кога наяўнасьцю на трэцяй сьлімзе касога лацінскага ветразя, што шмат дадавала ў манэўры. Апроч таго вежы на носе і карме былі зынтэграваныя з корпусам. Паглядзеўшы на полацкую пячатку, можам упэўніцца, што гэта тыповы ганзэйскі гольк. У цыркумбалтыйскім рэгіёне не адзін Полацак меў на сваім гербе карабель. Гербамі з выявамі карабля карысталіся нямецкія гарады Кіль, Стральзунд, Вісмар; дацкія – Хэльсінгёр, Кэртэміндэ, Багэнзэ; польскі – Гданьск (Данцыг).
Паводле заўвагі Ганны Харашкевіч, якая спасылаецца на кнігу Ліфляндзкіх, Эстляндзкіх і Курляндзкіх актаў (Liv-, Est- und Curladisches Urkundenbuch, abt.II, bd.1, hrsg. von L.Arbusow, Riga, 1905), на пячатцы маецца “выява япіскапа на караблі” [3, ст.167]. Анатоль Цітоў, апісваючы пячатку, да словаў Харашкевіч дадае: “… выява трохмачтавага карабля з надзьмутымі ветразямі, на борце якога стаіць япіскап у мітры з пастаралем у левай руцэ, правая выцягнутая ў накірунку карабля… ” [5, ст.225]. Хто ж той япіскап, што стаіць на караблі? Рассадзін С.Я. зь Міхальчанкам А.М. ідуць далей і мянуюць яго апосталам Пятром у часе плаваньня з Сынопу ў Рым [1, ст.95]. Трэба зьвярнуць увагу на адсутнасьць тагачаснага апісаньня герба, што заўсёды было найважнейшым у гэральдыцы. З азначанае прычыны ўсе тлумачэньні зьяўляюцца адно толькі меркаваньнямі. Да прыкладу, узяўшы да ўвагі, што сьвяты Мікола надта шанаваўся гандлярамі, а ў Полацку мелася аж тры Мікольскіх царквы і адна купецкая полацкая ў Рызе, можна прыняць што гэта выява апекуна ўсіх вандроўнікаў. Але можна, узяўшы за аснову надпіс на старой полацкай пячатцы “пячаць Полацкая і сьвятое Софьі”, палічыць новую пячатку працягам традыцыі і прачытаць выяву гэткім чынам: карабель скарыстаны як адзнака ўласна гораду, а істота на ім гаспадар катэдры Сьвятой Сафіі – япіскап полацкі, без пэрсаналіяў. І гэта таксама мае сэнс.
Але ёсьць і іншы варыянт. Тут трэба шырэй паглядзець на гандлёвыя сувязі Полацка і магчымыя крыніцы пазычаньняў. Гандаль Полацка з Рыгай адпачатку ня быў простым. Не зважаючы на дамову, заключаную ў 1265 г. князем Ізаславам, паводле якой вольны гандаль дазваляўся “у Рызе, Гоцкім беразе, Любцэ”, пускаць далей за Рыгу полацкія тавары рыскі магістрат не хацеў. Лівонска-готляндзкая галіна Ганзы не жадала выпускаць з рук прыбытак. Пасьля таго як Рыга атрымала ў 1346 г. ад Ганзы статус гандлёвага цэнтру, яна займела права патрабаваць, каб усе тавары, што рухаліся праз горад, былі выгружаныя, узважаныя і потым пагружаныя зноўку. Пры такіх умовах большая частка тавару (80%) трапляла да лівонскіх купцоў. Калі гандлёвы ганзэйскі пост (Kontore) у Полацку кантраляваўся Рыгай, дык падобны пост у іншым горадзе Вялікага Княства Літоўскага Коўне быў пад кантролем Гданьску. У межах самае Ганзы існавала канкурэнцыя між рознымі галінамі. Прадстаўнікі вэндыйска-саксонскае і вэстфалійска-прускае галінаў былі не задаволеныя тым, што лівонскія гарады адмовілі іншаземных гандлярам наўпроставы гандаль у межах іхных муроў. Полацак гэтак сама ня быў задаволены прапанаванымі Рыгай умовамі гандлю, ён шукаў іншых шляхоў. Пашырэньне кантактаў полацкіх купцоў з гданьскімі было ў інтарэсах абодвух бакоў. Аднак ад гэтага губляла Рыга, таму ў студзені 1430 г. на ганзэйскім зьезьдзе ў Любэку яна склала скаргу аб тым, што полацкія гандляры не абмяжоўваюцца гандлем у лівонскіх гарадах, а езьдзяць у Гданьск.
Ня дзіва, у сярэдзіне XV ст. Гданьск стаў найбуйнейшым ганзэйскім местам (26000 жыхароў). Дзеля параўнаньня ў Любэку жыло 25000, а ў Гамбургу – 16000 жыхароў. Гандлёвы абарот гораду перавышаў рыскі ў пять разоў. Дбаў пра полацкі гандаль і Вялікі князь Казімір. Гэтак 29.07.1440 г. ён піша ліст да гданьскага магістрату, каб паспрыялі ў вырашэньні праблемаў полацкага купца Івана Булавіна. Пасьля пераходу ў 1457 г. Гданьска пад апеку князя Казіміра ўлада яшчэ больш была зацікаўленая ў пашырэньні кантактаў Полацак – Гданьск. Зважалі на гэта і самі палачаны. У часе канфлікту, паўсталага ў 1463 г. з-за патрабаваньняў Рыгі кантраляваць якасьць воску і ставіць на полацкі тавар сваю пячатку, полацкі намесьнік Алехна Судзімонтавіч ад імя гораду ў 1464 г. заявіў пратэст, пішучы, што “А Полцеск тэж хвалячы бога места славутнае, як і іншае, а ня ёсьць ніжшае ў чэсьці і ва ўсім ані Вільні, ані Марыборку, ані Кданьску. І вы ад іх воск бярэце, але пячаткі сваёй да іх воску ня ставіце і яго не калупаеце”. Ліст ёсьць спробаю ціску полацкага намесьніка на рыскі магістрат. Усе згаданыя ў лісьце гарады ўваходзяць у агульную дзяржаву, палучаную Крэўскай уніяй, і Алехна Судзімонтавіч хоча давесьці рыжанам, што ў полацкіх гандляроў ёсьць магчымасьць несымэтрычнага адказу. Прымем таксама да ўвагі, што Гданьск разам зь Любэкам, Кёльнам і Брауншвэйгам быў найважнейшым ганзэйскім асяродкам, які падпісваў ад імя ўсяе Ганзэйскае Лігі падставовыя дакумэнты. Таму цалкам лягічна, што дзяржаўная ўлада, надаючы герб гораду, павязанаму трывалымі сувязямі з Ганзэйскаю Лігай магла ўзяць за аснову герб іншага буйнога ганзэйскага цэнтру тае самае дзяржавы, бо бок Гданьску. Паглядзеўшы на адну з гданьскіх гандлёвых пячатак мусім прызнаць значнае падабенства.
Гданьская пячатка як відаць больш штукарская і на гольку мы бачым не адну асобу, але цэлую каманду марынэраў. Тады магчыма і на полацкай пячатцы зьмешчаная выява зусім не япіскапа, але капітана гандлёвага карабля, або купца. Падобная выява, але са стырнавым, маецца і на пячатцы Стральзунда XІV-га ст.
У 80-х гадах XVІ ст. Полацак атрымаў зьмененую гарадзкую пячатку. Прычынай таму працяглая вайна з Масковіяй. Горад пасьля захопу яго 15.02.1563 г. маскоўскім войскам цягам шаснаццаці гадоў да 30.08.1579 г. знаходзіўся пад акупацыяй, у часе якой усе органы самакіраваньня былі зьнішчаныя, а колькасьць гарадзкога насельніцва з прычыны рэпрэсыяў і мораў 1563, 1565, 1566 і 1567 гг. скарацілася ў чатыры разы. Прыйшлося аднаўляць структуры самаарганізацыі ад асноваў. У прывілеі выдадзеным гораду каралём Сьцяпанам Батурам 15.06.1580 г. адзначаецца: “А к справованьню патрэб местскіх, надаем ім да пячаці местскай герб, карабель акрэнтовы, каторага і перад тым места Полацкае ўжывала ...”. Але новая выява больш стылізаваная, а значыць менш рэалістычная. Надпіс па колу пячаткі пісаны па-польску “Pieczac migsta Polockiego”. На афіцыйных дакумэнтах Полацка мадэрнізаваны герб зафіксаваны ад 1587 г. Падобным гербам Полацак карытаўся да 70-х гадоў XVІІІ ст.
У 1776 г., то бок праз чатыры гады пасьля ўключэньня часткі Падзьвіньня і Падняпроўя ў склад Расейскае імпэрыі, Майдборскае права ў далучаных гарадоў было адабранае, а разам зь ім зьніклі і адзнакі вольнасьці – магістрат, пячатка, герб. Аднак левабярэжная частка гораду (Задзьвіньне) і павету, што засталіся ў Рэчы Паспалітай, працягвалі да другога падзелу (1793 г.) карыстацца гербам з выяваю карабля. Захаваўся адбітак павятовае пячаткі 1791 г., выява гольку на якой яшчэ больш стылізаваная, а па колу зьмешчаны надпіс пра вольны Полацак, хаця той ужо амаль 20 гадоў быў пад расейскім панаваньнем.
Паводле апісаньня прынятага 21.09.1781 г. расейскім Сэнатам на падставе загаду ад 16.08.1781 г. імпэратрыцы Кацярыны ІІ гарады ды мястэчкі, што раней уваходзілі ў склад ВКЛ, а пасьля першага падзелу далучаныя да Расеі: Віцебск, Гарадок, Дрыса, Лепель, Магілеў, Полацак, Сураж, Чэрыкаў атрымалі аднолькавы герб “Пагоня”. У верхняй палове тарчы зьмешчаны расейскі арол, як адзнака дзяржаўнае прыналежнасьці. Розьніліся гербы адно толькі колерам поля: у Полацка – срэбраны, у Дрысы – залаты і г.д. Ніводны з гарадоў, што да таго мелі ўласныя гербы ані Віцебск зь ягоным Спасам, ані Полацак зь ягоным ганзэйскім голькам, ані Магілеў зь ягоным збройным рыцарам, старажытнае адзнакі майдборскіх вольнасьцяў не захавалі. Наданьне новых гербоў было фармальнасьцю, бо практычнага прымяненьня, як у папярэднія часы, яны ня мелі, а цэнтралізацыя ўлады была надзвычайная.
Пасьля 1917 г. стала зусім не да гэральдыкі, гінулі людзі, гінулі традыцыі, гінулі храмы й культурныя каштоўнасьці. Да 60-х гадоў XХ ст. праблемы з гэральдыкай не існавала. Сьвяткаваньне 1100-годзьдзя старажытнага гораду прайшло ў 1962 г., як мае быць, пад сьвятой камуністычнаю тройкай Марксам, Энгельсам і Ленінам. Гарвыканкам на той час ачольвала Натальля Кляпацкая, вядомая прыняцьцём у 1964 г. пачварнага рашэньня аб разбурэньні касьцёла сьвятога Сьцяпана (Мікалаеўскага сабору) і часткі будынкаў былой езуіцкай акадэміі, збудаваных пры канцы XVІІІ ст. паводле праекту генэрала езуітаў Габрыэля Грубэра. Кляпацкая ўсім сэрцам імкнулася будаваць камунізм, зьнішчаючы на гэтым шляху старое і насаджаючы новае. За што сталася годнай атрымаць званьне ганаровае грамадзянкі разбуранага ёй Полацка. Хаця варта адзначыць, што лёса-вызначальныя рашэньні прыймаліся не мясцовымі органамі ўлады, але партыйным камуністычным кіраўніцтвам.
Аднак зь незразумелых прычынаў нешта ў кіраўнічых колах у стаўленьні да гісторыі зьмянілася, хаця гэта магло быць працягам будаваньня новага. Так ці інакш, але 13 верасьня 1967 г. полацкі гарвыканкам на чале са згаданай старшынёй Кляпацкай, бадзёра шпацыруючы насустрач 50-й рэвалюцыйнай гадавіне, прыняў рашеньне №221 аб ладжаньні конкурсу на гарадзкі герб, які “павінен сымбалічна адлюстроўваць гісторыю горада і ягоную героіку, характэрныя асаблівасьці прыроды, сучаснасьць і будучыню Полацка”. Такім чынам ідэя была закладзеная. “Творчы” калектыў у складзе Пэўзнэра Г.І., Стральцова В.П., Любавіцкага В.К. і Філіпава В.П. дабрасумленна выканаў загад партыі і гарадзкога кіраўніцтва. Так паўстаў герб, выкананы ў колерах БССРаўскага сьцяга (левая верхняя частка – чырвоная, правая ніжняя – зялёная). У ніжняй частцы новага герба быў зьмешчаны ваяр з расейскіх казак, бо паводле аўтараў: “ Полацак фарпост на заходніх межах расейскай зямлі, сымбаль вызваленчае барацьбы зь іншаземнымі захопнікамі. Выява ваяра-вершніка характэрная для полацкіх гербаў XIV i XVIII ст. Рэторта, як сымбаль хіміі, зубатае кола – адзнака прамысловасьці.”
Як відаць у аўтараў адсутнічала разуменьне таго, якім мае быць гарадзкі герб. 7 жніўня 1968 г. сваім рашэньнем №145 гарвыканкам афіцыйна зацьвердзіў новы герб. Надрукавалі плякатаў, вымпелаў, буклетаў з выявамі чырвона-зялёнага гербу, але, не зважаючы на намаганьні партыйнага кіраўніцтва, той з прычыны сваёй непрывабнасьці не прыжыўся. Пры канцы 1970-х гадоў між палачанаў за ім трывала замацавалася мянушка “сьмерць з касой”. Апошні раз герб сустракаецца на тытуловым лісьце кніжкі “Почётные граждане Полоцка” (1979). Падобна на тое, што сканаў ён не дажыўшы да 1980 году – векапомнае даты, абвешчанай генэральным сакратаром ЦК КПСС Мікітам Хрушчовым, годам канчатковае пабудовы камунізму. Турыстычны плян Полацку ў гэтым годзе выйшаў без гэтага савецкага гербу.
І гэткае “бязладзьдзе” доўжылася да 1987 г., калі надыйшоў час сьвяткаваць 1125-годзьдзе першае летапіснае згадкі пра Полацак. Перад кіраўніцтвам паўстала праблема, якім сымбалем карыстацца ў часе ўрачыстасьцяў. Вырашылі правесьці сьвяткаваньні пад знакам, што спалучаў у сабе рысы традыцыйнага гербу “Пагоня”, які за імпэрскім часам быў афіцыйным гербам гораду. Але даць вершніку ў руку меч камуністычныя ўлады збаяліся, таму ўторкнулі прапар, які пазычылі зь герба брэжнеўскіх часоў. Функцыянаваньне гэтага знаку абмежавалася сьвятам і выпушчанымі да яго сувэнірамі: праграмкамі, вымпеламі, кубкамі, талеркамі і г.д. Быў гэта сымбаль сьвята, але ня герб горада. Далей зноўку пацягнуўся час безьгербоўя.
04.02.1992 ў выніку ліставаньня між камісіяй па культуры полацкага гарсавету і Інстытутам Гісторыі АН Беларусі была атрыманая гістарычная даведка аб гарадзкім гербе. За аснову скарыстаны герб зь пячаткі 80-х гадоў XVІ ст. Даведка сталася тым дакумэнтам на падставе якога 28.05.1992 г. гарсавет прыняў рашэньне №14-16 аб наданьні Полацку ягонага гістарычнага гербу. Герб часоў Расейскае імпэрыі не разглядаўся з прычыны пашыранасьці яго выкарыстаньня і таму, што аналягічны герб ”Пагоня” быў тагачасным гербам Рэспублікі Беларусь. Ад таго часу горад жыве пад гербам, якім адзначанае самакіраваньне паводле Майдборскага права.
Хацелася б зьвярнуць увагу на некалькіх праблемаў, павязаных з гэральдычнаю тэмай. Не зважаючы на наяўнасьць Дзяржаўнае гэральдычнае камісіі, трывалае канцэпцыі ў гэральдычнай справе ня выпрацавана. У традыцыйнай гэральдыцы тарча галоўным элемэнтам не была і адпаведна не апісвалася. З гэтае прычыны ў розныя часы адзін і той самы герб можна бачыць на розных тарчах. Аднак сёньня паводле дзейнага заканадаўства зацьвярджэньню падлягае не апісаньне, але графічная выява, і таму да выбару тарчы трэба падыходзіць абярэжна. На дадзены момант склалася парадаксальная сітуацыя калі гербы старажытных гарадоў, такіх як Полацак, Віцебск, Берасьце, маюць барокавую тарчу XVІІ-га ст., што не адпавядае часу наданьня гербу. Зь іншага боку новапаўсталыя гарады і мястэчкі набываюць гербы з больш старажытнымі тарчамі: гішпанскай або вараскай, якой на нашых землях не карысталіся. Сталася так таму, што ў пачатку 1990-х гадоў гарадзкія саветы старых гарадоў прымалі гербы на падставе працы Анатоля Цітова [4], які выпрацаваў адметную форму тарчы на падставе польскай, апрацаванай у стылі барока. Аднак падобнаю тарчай гарады, кіраваныя паводле Майдборскага права, карысталіся няшмат, цягам усяго часу пераважала гішпанская форма.
У другой палове 1990-х гадоў пачалося поўнае геральдычнае бязладзьдзе: тарчы вараскія, маскоўскія, вугорскія. Варта было б трымацца гістарычнасьці: гербы XV-XVІ стст. мусілі зьмяшчацца на гішпанскіх тарчах, тады гербы XVІІ-XVІІІ стст. маглі б займець тарчу, прапанаваную Цітовым. Хаця, зважыўшы на Эўропу, убачым, што там абраная стандартная форма тарчы, і ўсе гербы скарыстоўваюць гішпанскую, як традыцыйна больш пашыраную і зручную, што дазваляе зьмясьціць у полі большую выяву. Можа эўрапейскі прыклад будзе прыдатнейшым. Вяртаючыся да сучаснага полацкага гербу, трэба адзначыць, што карабель на ім выглядае трохі казачным, і вызначыць паводле выявы ягоны тып немагчыма. Было б добра дзеля падкрэсьленьня ганзэйскага мінулага Полацка зьмясьціць гістарычную выяву голька (як напрыклад на гербах Багэнзэ або Кэртэміндэ) з лацінскім ветразем, з аглядальнай пляцоўкай (буцяновым гняздом) на галоўнай мачце, а не на ўсіх трох.
Апрача формы тарчы, якая мусіць быць гістарычнай, гішпанскай, могуць быць варыянты колераў самога поля. (як адзначана вышэй апісаньня гербу адсутнічае). Адсюль вынікае, што поле тарчы не абавязкова мусіць быць сінім. Мора можа быць морам, а паветра – паветрам. З прапанаванымі зьменамі герб болей будзе адпавядаць гістарычнай праўдзе і эўрапейскім стандартам.
Гандлёвыя і культурныя кантакты Полацка з гарадамі Паўночнае й Заходняе Эўропы пачынаюцца яшчэ ў княскі пэрыяд. Ад пачатку ХІІІ ст. пасярэднікам у гэтай справе выступае закладзеная ў 1201 г. ля ўтоку Дзьвіны Рыга. Свой першы статут Рыга атрымала ў 1225 г. ад готляндзкага горада Візбу, які ў той час быў цэнтрам гандлю на Балтыцы і ў Паўночна-ўсходняй Эўропе. У 1280 г. Візбу заключае дамову з эканамічным тандэмам Любэк-Гамбург. Гэтае пагадненьне становіцца пачаткам Ганзэйскае Лігі. Рыга далучаецца да згаданае дамовы ў 1282 г. і атрымлівае новыя юрыдычныя нормы, то бок Гамбурскае права. Полацак, ведучы актыўны гандаль з Рыгай і Готляндам, меў магчымасьць пазнаёміцца зь існуючай там праўнаю сыстэмай. Але да ўвядзеньня ў 1393 г. у Полацку інстытуту вялікакняскіх намесьнікаў гандлёвыя дамовы ад імя Полацка і ўсёй зямлі, падпісвалі і запячатвалі сваімі пячаткамі або князь, або полацкі япіскап. Гэтак захаваліся дамовы 1263 і 1265 гг., падпісаныя князьмі Гердзенем і Ізаславам, ды дамовы 1300 г. і 1338 г., падпісаныя япіскапамі Якубам і Рыгорам адпаведна.
Пры канцы XIV ст. у Вялікае Княства Літоўскае паўднёвым шляхам праз Кракаў прыходзіць Майдборскае (Магдэбурскае) гарадзкое права. Яго паводле прывілеяў Вялікага князя Вітаўта атрымалі сталічная Вільня (1387) і вялікакняскія гарады Берасьце (1390) ды Горадня (1391). Погляды ж тагачаснага Полацка традыцыйна былі скіраваныя да Балтыкі. Ён з папярэдняга княскага пэрыяду пачуваецца вольным прыймаць рашэньні, што да балтыйскага гандлю. Ужо першы полацкі намесьнік Мантыгірд у 1396 г. з парады палачанаў аднаўляе гандлёвую дамову з Рыгай, якую ўклаў у 1392 г. полацкі князь Сямён (Лугвен). На дакумэнце 1396 г. упершыню замест княскай пячаткі зьяўляецца пячатка ўласна горада зь лінейным надпісам “Пячаць Полацкая і сьвятое Софьі”. Але гэты дакумэнт дэзавуяваў князь Вітаўт, які сваім лістом ад 23.01.1397 г. паведамляе ў Рыгу, што заключэньне міждзяржаўных дамоваў належыць да кампэтэнцыі Вялікага князя. Цягам 1396–1498 гг. дакумэнты пісаныя ад імя горада запэўняюцца згаданай полацкай пячаткай, але ўласнага гербу на іх не сустракаецца.
Эканамічны і палітычны стан Полацку ад канца XIV ст. вымагаў новых сродкаў у вырашэньні паўставаўшых праблемаў. Верагодна, што з увагі на Рыгу і Візбу, пачала фармавацца свая сыстэма гарадзкога самакіраваньня. Пацьверджаньнем таго, акрамя ўласнае пячаткі, ёсьць ужываная ад 1440-х гадоў форма звароту да рыжанаў: “бурмістру, войту, радцам і усім ратманам... ад баяраў, месьцічаў і ўсяго паспольства”. Як відаць формы азначэньня рыжанаў, кіраваных гамбурскім правам, і сябе нечым падобныя, але і адрозныя. Выраз гэты выпрацоўваўся цягам папярэдняга часу, як форма звароту ад ўсёй гарадзкой супольнасьці.
4 кастрычніка 1498 г. Вялікі князь Аляксандар, жадаючы палепшыць стан Полацка, абвесьціў, што “гэтае места нашае з права літоўскага і рускага і якое там яшчэ будзе трымана, на права нямецкае майдборскае зьмяняем на вечныя часы”. Звычайным было наданьне гораду разам з прывілеем на Майдборскае права ўласнае пячаткі і гербу, але згадкі пра гэта ў тэксьце самога прывілею няма. Можна толькі меркаваць, што ўласную пячатку зь гербам горад займеў у той самы час, бо першы пасьля выхаду прывілея ліст у Рыгу ад 27.08.1499 г. зацьверджаны новай пячаткай.
Выгляд пячаткі цалкам адпавядае эўрапэйскім узорам. Надпіс выкананы па колу ў лацінскай мове зь нямецкім акцэнтам “Sigillum civitatis Plosceke” (Пячатка места полацкага). Адразу зьмяняецца і форма звароту ў самім лісьце: “бурмістру, войту, радцам і усім ратманам... мы войт, бурмістр і ратманы” (роўныя – роўным, вольныя – вольным). Адгэтуль месца афіцыйнай беларускай мовы ў дакумэнтах, пісаных Полацкам да ўрадаў ганзэйскіх гарадоў, заступае нямецкая.
У цэнтры пячатка мае выяву выяву карабля. Дасьледнікі не акцэнтуюць увагі на тым, што гэта за плавальны сродак і мянуюць яго проста “карабель”. Але зважаючы на панаваньне ў XІІI – XV стст. у Балтыйскім рэгіёне Ганзы можна ўпэўнена казаць пра яго ганзэйскае паходжаньне. Поўны кантроль на Балтыцы Ганзэйскай Лізе забясьпечылі ня толькі ўдалыя гандлёвыя дамовы і пазьнейшая манаполія, але і новая канструкцыя гандлёвага карабля. Напачатку гэта быў ког, які мог перавозіць тавар вагой да 20-100 лаштаў (40-200 тон). Пазьней у пачатку XV ст. ён быў выціснуты новым тыпам карабля празваным голькам. Розьніўся ён ад кога наяўнасьцю на трэцяй сьлімзе касога лацінскага ветразя, што шмат дадавала ў манэўры. Апроч таго вежы на носе і карме былі зынтэграваныя з корпусам. Паглядзеўшы на полацкую пячатку, можам упэўніцца, што гэта тыповы ганзэйскі гольк. У цыркумбалтыйскім рэгіёне не адзін Полацак меў на сваім гербе карабель. Гербамі з выявамі карабля карысталіся нямецкія гарады Кіль, Стральзунд, Вісмар; дацкія – Хэльсінгёр, Кэртэміндэ, Багэнзэ; польскі – Гданьск (Данцыг).
Паводле заўвагі Ганны Харашкевіч, якая спасылаецца на кнігу Ліфляндзкіх, Эстляндзкіх і Курляндзкіх актаў (Liv-, Est- und Curladisches Urkundenbuch, abt.II, bd.1, hrsg. von L.Arbusow, Riga, 1905), на пячатцы маецца “выява япіскапа на караблі” [3, ст.167]. Анатоль Цітоў, апісваючы пячатку, да словаў Харашкевіч дадае: “… выява трохмачтавага карабля з надзьмутымі ветразямі, на борце якога стаіць япіскап у мітры з пастаралем у левай руцэ, правая выцягнутая ў накірунку карабля… ” [5, ст.225]. Хто ж той япіскап, што стаіць на караблі? Рассадзін С.Я. зь Міхальчанкам А.М. ідуць далей і мянуюць яго апосталам Пятром у часе плаваньня з Сынопу ў Рым [1, ст.95]. Трэба зьвярнуць увагу на адсутнасьць тагачаснага апісаньня герба, што заўсёды было найважнейшым у гэральдыцы. З азначанае прычыны ўсе тлумачэньні зьяўляюцца адно толькі меркаваньнямі. Да прыкладу, узяўшы да ўвагі, што сьвяты Мікола надта шанаваўся гандлярамі, а ў Полацку мелася аж тры Мікольскіх царквы і адна купецкая полацкая ў Рызе, можна прыняць што гэта выява апекуна ўсіх вандроўнікаў. Але можна, узяўшы за аснову надпіс на старой полацкай пячатцы “пячаць Полацкая і сьвятое Софьі”, палічыць новую пячатку працягам традыцыі і прачытаць выяву гэткім чынам: карабель скарыстаны як адзнака ўласна гораду, а істота на ім гаспадар катэдры Сьвятой Сафіі – япіскап полацкі, без пэрсаналіяў. І гэта таксама мае сэнс.
Але ёсьць і іншы варыянт. Тут трэба шырэй паглядзець на гандлёвыя сувязі Полацка і магчымыя крыніцы пазычаньняў. Гандаль Полацка з Рыгай адпачатку ня быў простым. Не зважаючы на дамову, заключаную ў 1265 г. князем Ізаславам, паводле якой вольны гандаль дазваляўся “у Рызе, Гоцкім беразе, Любцэ”, пускаць далей за Рыгу полацкія тавары рыскі магістрат не хацеў. Лівонска-готляндзкая галіна Ганзы не жадала выпускаць з рук прыбытак. Пасьля таго як Рыга атрымала ў 1346 г. ад Ганзы статус гандлёвага цэнтру, яна займела права патрабаваць, каб усе тавары, што рухаліся праз горад, былі выгружаныя, узважаныя і потым пагружаныя зноўку. Пры такіх умовах большая частка тавару (80%) трапляла да лівонскіх купцоў. Калі гандлёвы ганзэйскі пост (Kontore) у Полацку кантраляваўся Рыгай, дык падобны пост у іншым горадзе Вялікага Княства Літоўскага Коўне быў пад кантролем Гданьску. У межах самае Ганзы існавала канкурэнцыя між рознымі галінамі. Прадстаўнікі вэндыйска-саксонскае і вэстфалійска-прускае галінаў былі не задаволеныя тым, што лівонскія гарады адмовілі іншаземных гандлярам наўпроставы гандаль у межах іхных муроў. Полацак гэтак сама ня быў задаволены прапанаванымі Рыгай умовамі гандлю, ён шукаў іншых шляхоў. Пашырэньне кантактаў полацкіх купцоў з гданьскімі было ў інтарэсах абодвух бакоў. Аднак ад гэтага губляла Рыга, таму ў студзені 1430 г. на ганзэйскім зьезьдзе ў Любэку яна склала скаргу аб тым, што полацкія гандляры не абмяжоўваюцца гандлем у лівонскіх гарадах, а езьдзяць у Гданьск.
Ня дзіва, у сярэдзіне XV ст. Гданьск стаў найбуйнейшым ганзэйскім местам (26000 жыхароў). Дзеля параўнаньня ў Любэку жыло 25000, а ў Гамбургу – 16000 жыхароў. Гандлёвы абарот гораду перавышаў рыскі ў пять разоў. Дбаў пра полацкі гандаль і Вялікі князь Казімір. Гэтак 29.07.1440 г. ён піша ліст да гданьскага магістрату, каб паспрыялі ў вырашэньні праблемаў полацкага купца Івана Булавіна. Пасьля пераходу ў 1457 г. Гданьска пад апеку князя Казіміра ўлада яшчэ больш была зацікаўленая ў пашырэньні кантактаў Полацак – Гданьск. Зважалі на гэта і самі палачаны. У часе канфлікту, паўсталага ў 1463 г. з-за патрабаваньняў Рыгі кантраляваць якасьць воску і ставіць на полацкі тавар сваю пячатку, полацкі намесьнік Алехна Судзімонтавіч ад імя гораду ў 1464 г. заявіў пратэст, пішучы, што “А Полцеск тэж хвалячы бога места славутнае, як і іншае, а ня ёсьць ніжшае ў чэсьці і ва ўсім ані Вільні, ані Марыборку, ані Кданьску. І вы ад іх воск бярэце, але пячаткі сваёй да іх воску ня ставіце і яго не калупаеце”. Ліст ёсьць спробаю ціску полацкага намесьніка на рыскі магістрат. Усе згаданыя ў лісьце гарады ўваходзяць у агульную дзяржаву, палучаную Крэўскай уніяй, і Алехна Судзімонтавіч хоча давесьці рыжанам, што ў полацкіх гандляроў ёсьць магчымасьць несымэтрычнага адказу. Прымем таксама да ўвагі, што Гданьск разам зь Любэкам, Кёльнам і Брауншвэйгам быў найважнейшым ганзэйскім асяродкам, які падпісваў ад імя ўсяе Ганзэйскае Лігі падставовыя дакумэнты. Таму цалкам лягічна, што дзяржаўная ўлада, надаючы герб гораду, павязанаму трывалымі сувязямі з Ганзэйскаю Лігай магла ўзяць за аснову герб іншага буйнога ганзэйскага цэнтру тае самае дзяржавы, бо бок Гданьску. Паглядзеўшы на адну з гданьскіх гандлёвых пячатак мусім прызнаць значнае падабенства.
Гданьская пячатка як відаць больш штукарская і на гольку мы бачым не адну асобу, але цэлую каманду марынэраў. Тады магчыма і на полацкай пячатцы зьмешчаная выява зусім не япіскапа, але капітана гандлёвага карабля, або купца. Падобная выява, але са стырнавым, маецца і на пячатцы Стральзунда XІV-га ст.
У 80-х гадах XVІ ст. Полацак атрымаў зьмененую гарадзкую пячатку. Прычынай таму працяглая вайна з Масковіяй. Горад пасьля захопу яго 15.02.1563 г. маскоўскім войскам цягам шаснаццаці гадоў да 30.08.1579 г. знаходзіўся пад акупацыяй, у часе якой усе органы самакіраваньня былі зьнішчаныя, а колькасьць гарадзкога насельніцва з прычыны рэпрэсыяў і мораў 1563, 1565, 1566 і 1567 гг. скарацілася ў чатыры разы. Прыйшлося аднаўляць структуры самаарганізацыі ад асноваў. У прывілеі выдадзеным гораду каралём Сьцяпанам Батурам 15.06.1580 г. адзначаецца: “А к справованьню патрэб местскіх, надаем ім да пячаці местскай герб, карабель акрэнтовы, каторага і перад тым места Полацкае ўжывала ...”. Але новая выява больш стылізаваная, а значыць менш рэалістычная. Надпіс па колу пячаткі пісаны па-польску “Pieczac migsta Polockiego”. На афіцыйных дакумэнтах Полацка мадэрнізаваны герб зафіксаваны ад 1587 г. Падобным гербам Полацак карытаўся да 70-х гадоў XVІІІ ст.
У 1776 г., то бок праз чатыры гады пасьля ўключэньня часткі Падзьвіньня і Падняпроўя ў склад Расейскае імпэрыі, Майдборскае права ў далучаных гарадоў было адабранае, а разам зь ім зьніклі і адзнакі вольнасьці – магістрат, пячатка, герб. Аднак левабярэжная частка гораду (Задзьвіньне) і павету, што засталіся ў Рэчы Паспалітай, працягвалі да другога падзелу (1793 г.) карыстацца гербам з выяваю карабля. Захаваўся адбітак павятовае пячаткі 1791 г., выява гольку на якой яшчэ больш стылізаваная, а па колу зьмешчаны надпіс пра вольны Полацак, хаця той ужо амаль 20 гадоў быў пад расейскім панаваньнем.
Паводле апісаньня прынятага 21.09.1781 г. расейскім Сэнатам на падставе загаду ад 16.08.1781 г. імпэратрыцы Кацярыны ІІ гарады ды мястэчкі, што раней уваходзілі ў склад ВКЛ, а пасьля першага падзелу далучаныя да Расеі: Віцебск, Гарадок, Дрыса, Лепель, Магілеў, Полацак, Сураж, Чэрыкаў атрымалі аднолькавы герб “Пагоня”. У верхняй палове тарчы зьмешчаны расейскі арол, як адзнака дзяржаўнае прыналежнасьці. Розьніліся гербы адно толькі колерам поля: у Полацка – срэбраны, у Дрысы – залаты і г.д. Ніводны з гарадоў, што да таго мелі ўласныя гербы ані Віцебск зь ягоным Спасам, ані Полацак зь ягоным ганзэйскім голькам, ані Магілеў зь ягоным збройным рыцарам, старажытнае адзнакі майдборскіх вольнасьцяў не захавалі. Наданьне новых гербоў было фармальнасьцю, бо практычнага прымяненьня, як у папярэднія часы, яны ня мелі, а цэнтралізацыя ўлады была надзвычайная.
Пасьля 1917 г. стала зусім не да гэральдыкі, гінулі людзі, гінулі традыцыі, гінулі храмы й культурныя каштоўнасьці. Да 60-х гадоў XХ ст. праблемы з гэральдыкай не існавала. Сьвяткаваньне 1100-годзьдзя старажытнага гораду прайшло ў 1962 г., як мае быць, пад сьвятой камуністычнаю тройкай Марксам, Энгельсам і Ленінам. Гарвыканкам на той час ачольвала Натальля Кляпацкая, вядомая прыняцьцём у 1964 г. пачварнага рашэньня аб разбурэньні касьцёла сьвятога Сьцяпана (Мікалаеўскага сабору) і часткі будынкаў былой езуіцкай акадэміі, збудаваных пры канцы XVІІІ ст. паводле праекту генэрала езуітаў Габрыэля Грубэра. Кляпацкая ўсім сэрцам імкнулася будаваць камунізм, зьнішчаючы на гэтым шляху старое і насаджаючы новае. За што сталася годнай атрымаць званьне ганаровае грамадзянкі разбуранага ёй Полацка. Хаця варта адзначыць, што лёса-вызначальныя рашэньні прыймаліся не мясцовымі органамі ўлады, але партыйным камуністычным кіраўніцтвам.
Аднак зь незразумелых прычынаў нешта ў кіраўнічых колах у стаўленьні да гісторыі зьмянілася, хаця гэта магло быць працягам будаваньня новага. Так ці інакш, але 13 верасьня 1967 г. полацкі гарвыканкам на чале са згаданай старшынёй Кляпацкай, бадзёра шпацыруючы насустрач 50-й рэвалюцыйнай гадавіне, прыняў рашеньне №221 аб ладжаньні конкурсу на гарадзкі герб, які “павінен сымбалічна адлюстроўваць гісторыю горада і ягоную героіку, характэрныя асаблівасьці прыроды, сучаснасьць і будучыню Полацка”. Такім чынам ідэя была закладзеная. “Творчы” калектыў у складзе Пэўзнэра Г.І., Стральцова В.П., Любавіцкага В.К. і Філіпава В.П. дабрасумленна выканаў загад партыі і гарадзкога кіраўніцтва. Так паўстаў герб, выкананы ў колерах БССРаўскага сьцяга (левая верхняя частка – чырвоная, правая ніжняя – зялёная). У ніжняй частцы новага герба быў зьмешчаны ваяр з расейскіх казак, бо паводле аўтараў: “ Полацак фарпост на заходніх межах расейскай зямлі, сымбаль вызваленчае барацьбы зь іншаземнымі захопнікамі. Выява ваяра-вершніка характэрная для полацкіх гербаў XIV i XVIII ст. Рэторта, як сымбаль хіміі, зубатае кола – адзнака прамысловасьці.”
Як відаць у аўтараў адсутнічала разуменьне таго, якім мае быць гарадзкі герб. 7 жніўня 1968 г. сваім рашэньнем №145 гарвыканкам афіцыйна зацьвердзіў новы герб. Надрукавалі плякатаў, вымпелаў, буклетаў з выявамі чырвона-зялёнага гербу, але, не зважаючы на намаганьні партыйнага кіраўніцтва, той з прычыны сваёй непрывабнасьці не прыжыўся. Пры канцы 1970-х гадоў між палачанаў за ім трывала замацавалася мянушка “сьмерць з касой”. Апошні раз герб сустракаецца на тытуловым лісьце кніжкі “Почётные граждане Полоцка” (1979). Падобна на тое, што сканаў ён не дажыўшы да 1980 году – векапомнае даты, абвешчанай генэральным сакратаром ЦК КПСС Мікітам Хрушчовым, годам канчатковае пабудовы камунізму. Турыстычны плян Полацку ў гэтым годзе выйшаў без гэтага савецкага гербу.
І гэткае “бязладзьдзе” доўжылася да 1987 г., калі надыйшоў час сьвяткаваць 1125-годзьдзе першае летапіснае згадкі пра Полацак. Перад кіраўніцтвам паўстала праблема, якім сымбалем карыстацца ў часе ўрачыстасьцяў. Вырашылі правесьці сьвяткаваньні пад знакам, што спалучаў у сабе рысы традыцыйнага гербу “Пагоня”, які за імпэрскім часам быў афіцыйным гербам гораду. Але даць вершніку ў руку меч камуністычныя ўлады збаяліся, таму ўторкнулі прапар, які пазычылі зь герба брэжнеўскіх часоў. Функцыянаваньне гэтага знаку абмежавалася сьвятам і выпушчанымі да яго сувэнірамі: праграмкамі, вымпеламі, кубкамі, талеркамі і г.д. Быў гэта сымбаль сьвята, але ня герб горада. Далей зноўку пацягнуўся час безьгербоўя.
04.02.1992 ў выніку ліставаньня між камісіяй па культуры полацкага гарсавету і Інстытутам Гісторыі АН Беларусі была атрыманая гістарычная даведка аб гарадзкім гербе. За аснову скарыстаны герб зь пячаткі 80-х гадоў XVІ ст. Даведка сталася тым дакумэнтам на падставе якога 28.05.1992 г. гарсавет прыняў рашэньне №14-16 аб наданьні Полацку ягонага гістарычнага гербу. Герб часоў Расейскае імпэрыі не разглядаўся з прычыны пашыранасьці яго выкарыстаньня і таму, што аналягічны герб ”Пагоня” быў тагачасным гербам Рэспублікі Беларусь. Ад таго часу горад жыве пад гербам, якім адзначанае самакіраваньне паводле Майдборскага права.
Хацелася б зьвярнуць увагу на некалькіх праблемаў, павязаных з гэральдычнаю тэмай. Не зважаючы на наяўнасьць Дзяржаўнае гэральдычнае камісіі, трывалае канцэпцыі ў гэральдычнай справе ня выпрацавана. У традыцыйнай гэральдыцы тарча галоўным элемэнтам не была і адпаведна не апісвалася. З гэтае прычыны ў розныя часы адзін і той самы герб можна бачыць на розных тарчах. Аднак сёньня паводле дзейнага заканадаўства зацьвярджэньню падлягае не апісаньне, але графічная выява, і таму да выбару тарчы трэба падыходзіць абярэжна. На дадзены момант склалася парадаксальная сітуацыя калі гербы старажытных гарадоў, такіх як Полацак, Віцебск, Берасьце, маюць барокавую тарчу XVІІ-га ст., што не адпавядае часу наданьня гербу. Зь іншага боку новапаўсталыя гарады і мястэчкі набываюць гербы з больш старажытнымі тарчамі: гішпанскай або вараскай, якой на нашых землях не карысталіся. Сталася так таму, што ў пачатку 1990-х гадоў гарадзкія саветы старых гарадоў прымалі гербы на падставе працы Анатоля Цітова [4], які выпрацаваў адметную форму тарчы на падставе польскай, апрацаванай у стылі барока. Аднак падобнаю тарчай гарады, кіраваныя паводле Майдборскага права, карысталіся няшмат, цягам усяго часу пераважала гішпанская форма.
У другой палове 1990-х гадоў пачалося поўнае геральдычнае бязладзьдзе: тарчы вараскія, маскоўскія, вугорскія. Варта было б трымацца гістарычнасьці: гербы XV-XVІ стст. мусілі зьмяшчацца на гішпанскіх тарчах, тады гербы XVІІ-XVІІІ стст. маглі б займець тарчу, прапанаваную Цітовым. Хаця, зважыўшы на Эўропу, убачым, што там абраная стандартная форма тарчы, і ўсе гербы скарыстоўваюць гішпанскую, як традыцыйна больш пашыраную і зручную, што дазваляе зьмясьціць у полі большую выяву. Можа эўрапейскі прыклад будзе прыдатнейшым. Вяртаючыся да сучаснага полацкага гербу, трэба адзначыць, што карабель на ім выглядае трохі казачным, і вызначыць паводле выявы ягоны тып немагчыма. Было б добра дзеля падкрэсьленьня ганзэйскага мінулага Полацка зьмясьціць гістарычную выяву голька (як напрыклад на гербах Багэнзэ або Кэртэміндэ) з лацінскім ветразем, з аглядальнай пляцоўкай (буцяновым гняздом) на галоўнай мачце, а не на ўсіх трох.
Апрача формы тарчы, якая мусіць быць гістарычнай, гішпанскай, могуць быць варыянты колераў самога поля. (як адзначана вышэй апісаньня гербу адсутнічае). Адсюль вынікае, што поле тарчы не абавязкова мусіць быць сінім. Мора можа быць морам, а паветра – паветрам. З прапанаванымі зьменамі герб болей будзе адпавядаць гістарычнай праўдзе і эўрапейскім стандартам.
Міхась Баўтовіч
Літаратура:
1. Рассадзін С.Я. і Міхальчанка А.М. Гербы і сцягі гарадоў і раёнаў Беларусі, Мн, 2005
2. Хорошкевич А.Л. Полоцкие грамоты ХІІІ – начала ХVІ вв., ч.1, М, 1977
3. Хорошкевич А.Л. Полоцкие грамоты ХІІІ – начала ХVІ вв., ч.2, М, 1978
4. Цітоў А.К. Гарадская геральдыка Беларусі, Мн, 1989
5. Цітоў А.К. Пячаткі старажытнай Беларусі, Мн, 1993