У 2006 г. споўнілася 175 гадоў паўстання 1831 года ў Дзісенскім павеце.
Асноўныя падзеі разгортваліся так. 29 лістапада 1830 года ў Варшаве ўспыхнула нацыянальна-вызваленчае паўстанне супраць расійскага царызму. Яно пачалося паўстаннем школы падхаружных, да якога далучыліся вайскоўцы, рабочыя і рамеснікі. Паўстанцы ўвайшлі ў горад. 30 лістапада царскае войска пакінула Варшаву, а ў пачатку снежня і ўсю Польшчу. Значная частка расійскага войска была сканцэнтравана ў Беларусі.
За кіраўніцтва паўстаннем змагаліся розныя плыні польскага нацыянальнага руху: шляхецкія рэвалюцыянеры, якія адстойвалі лозунгі буржуазна-дэмакратычных пераўтварэнняў, і кансерватыўна-арыстакратычныя колы, якія ставілі сваёй мэтай толькі аднаўленне Рэчы Паспалітай у межах 1772 года. Але рэвалюцыйныя сілы Польшчы не змаглі ўзначаліць паўстанне. Падзеі разгортваліся пад уплывам заможнай шляхты і арыстакратаў. Падрыхтоўку паўстання ў Беларусі вялі мясцовыя шляхціцы, інтэлігенцыя, афіцэры і чыноўнікі, каталіцкае і ўніяцкае духавенства, спецыяльныя эмісары, якія былі прысланыя з Варшавы. Трэба адзначыць, што ў падручніках гісторыі гэтаму паўстанню ўдзелена мала ўвагі, значна менш, чым наступнаму паўстанню 1863 года. Архіўныя звесткі, наадварот, сведчаць, што паўстанне 1831 года было найбольш масавым. Па Дзісенскім павеце паўстанцаў 1831 года пайменна зафіксавана ўдвая больш, чым у 1863 годзе.
У студзені-лютым 1831 года для падрыхтоўкі і кіраўніцтва паўстаннем ў Беларусі і Літве быў створаны Віленскі цэнтральны паўстанцкі камітэт, у якім пераважалі прадстаўнікі кансерватыўных колаў. У сакавіку 1831 года паўстанне пашырылася на Літву і заходнюю частку Беларусі: на Ашмянскі, Свянцянскі, Браслаўскі, Вілейскі і Дзісенскі паветы. У ім прыняло ўдзел каля 10.000 чалавек. Асноўнае ядро паўстанцаў складалі шляхта, навучэнцкая моладзь, афіцэры-ураджэнцы Польшчы і Беларусі.
У Цэнтральным дзяржаўным гістарычным архіве Літвы захоўваюцца багатыя матэрыялы Камісіі, якая створана для вызначэння ступені віны ўдзельнікаў паўстання 1831 года. На падставе гэтых матэрыялаў можна яскрава ўявіць, як праходзіла паўстанне на тэрыторыі Дзісенскага павета. Цэнтрам паўстання стала мястэчка Лужкі.
Падрыхтоўка да паўстання ў Дзісенскім павеце пачалася ў сакавіку 1831 года. Галоўным сакрэтным начальнікам па падрыхтоўцы паўстання быў памешчык з Ёдаў Аляксандр Лапацінскі. У мястэчку Шаркоўшчына 10 красавіка 1831 года адбыўся арганізацыйны сход. Актыўны ўдзел у ім прынялі Адольф Багуцкі, Адольф Хомскі, Антон Корсак і іншыя. 11 красавіка ўсе яны прыехалі ў Лужкі, куды 12 красавіка з’явіліся юнкеры з Дзісны і ўслед за імі некалькі памешчыкаў. У Лужках памешчыкі склалі першапачатковы акт польскай канфедэрацыі. 13 красавіка ў Лужках сабралася больш за 50 памешчыкаў. Яны склалі канчатковы акт канфедэрацыі, які быў падрыхтаваны ксяндзом піяраў Адамам Тутарам, далі клятву на агульнае паўстанне супраць Расіі для аднаўлення Рэчы Паспалітай у межах 1772 года і ўтварылі Урадавы (паўстанцкі) камітэт. Старшынёй камітэта быў абраны маршалак дзісенскай шляхты Рамуальд Падбіпента, памешчык з Плісы. Перад гэтым да Падбіпенты ў яго маёнтак Сельцы са зброяй з’явіліся 4 юнкеры – Пангоўскі, Пжэсецкі, два Плятэры – Лук’ян і Фердынанд. Яны запрасілі да складання Урадавага (паўстанцкага) камітэта і паўстання Міхаіла і Адама Куроўскіх, графа Бжастоўскага, Яна і Нестара Буйніцкіх, якія пражывалі тады ў Сельцах. Разам яны адправіліся за Паўлам Міхалоўскім і іншымі. У выніку абмеркавання ў склад Урадавага камітэта ўвайшлі граф Аўгуст Бжастоўскі, граф Антон Шырын, Павал Міхалоўскі, Антон Корсак, Бенядзікт Кліён і Фелікс Багуцкі. Кандыдатамі ў члены гэтага камітэта былі абраны Фларыян Карказевіч, Ян і Нестар Буйніцкія, Адам Куроўскі, Ян Карпіцкі, Тамаш Мірскі, Канстанцін Валасоўскі, Адам Кастравіцкі.
Праз некалькі дзён быў складзены экзаменацыйны (следчы) камітэт, старшынёй якога быў прызначаны граф Міхаіл Храпавіцкі, але ён захацеў быць у войску, і на яго месца абралі Пётру Вінча. Членамі следчага камітэта сталі Аўгуст Хомскі і Іосіф Корсак. Для грамадзянскага кіравання паветам былі прызначаны каменданты і камісары. Галоўным начальнікам войска прызначылі падпалкоўніка у адстаўцы Валенція Брахоцкага, якога на гэту пасаду ездзілі запрашаць у Глыбокае Казімір Заліўскі і Аляксандр Лапацінскі. Памочнікам Валенція Брахоцкага быў прызначаны памешчык з Лепельскага павета Алёйзій Буйніцкі. Начальнікам кавалерыі паўстанцаў з’яўляўся граф Міхаіл Храпавіцкі, а пасля яго – Міхаіл Кліёт.
Са зместу прадпісанняў, якія былі пасланы памешчыкам Дзісенскага павету 14 і 16 красавіка, і звароту да яўрэяў мястэчка Глыбокае ад 23 красавіка, бачна, што мэта паўстання заключалася ў аддзяленні ўсіх польскіх правінцый ад Расіі і далучэнні іх да Польшчы. У звароце да сялянаў і іншых саслоўяў паўстанцкі камітэт аб’яўляў, што “ў цяперашняе жаласлівае становішча яны прыведзены ўпраўленнем Расіі праз чыноўнікаў, якія іх прыгнятаюць, 25-годдзю воінскай службы і ліхаімствам ва ўсіх галінах упраўлення”. Для дасягнення мэты паўстання кожны павінен быў даць клятву “Прысвяціць жыццё і маёнтак, выконваць пастановы канфедэрацыі і яе загады і для агульнага дабрабыту ўстараняючы асабістую любоў, адракаючыся ад усіх асабістых крыўдаў з тым, што не будзе жадаць ніякіх ушанаванняў і адзнак, акрамя толькі тых, да якіх агульная згода ці загад усталяванага ўрада будзе заклікаць, а інакш паступаючы, прызнае сябе заслугоўваючым пакарання справядлівага суда Божага і вольнага народу, падвяргаючы сябе ўсеагульнаму зневажанню”.
Сродкі для дасягнення мэты паўстання вызначаліся прадпісаннем Урадавага камітэта да 14 красавіка 1831 года – каб кожны памешчык на другі дзень сам з’явіўся на кані ў Лужкі, са зброяй, даставіў разам з сабой з 17 рэвізскіх душ аднаго чалавека ад 18 да 40 гадоў, апранутага, з двухтыднёвым правіянтам, шляхта ваколічная з двух дамоў – аднаго ўзброенага кавалерыста з правіянтам.
У звароце да яўрэяў мястэчка Глыбокае ад 23 красавіка 1831 года паўстанцкі камітэт заклікаў іх “да сумеснага аб’яднання ўсімі сіламі і спосабамі да памнажэння ўзброенай сілы для вышэйузгаданай справы з тым, што і ізраільскі народ, перапоўнены тымі пачуццямі, з нецярплівасцю чакае хвіліны закліку сябе да ўсеагульнай дапамогі і прынясенню ахвяры, якія ў гэтых абставінах неабходныя”. Далей у звароце гаварылася, што калі яўрэі не могуць даставіць са свайго асяроддзя воінаў-добраахвотнікаў, то няхай прынясуць добраахвотныя ахвяраванні ў грашах і рэчах – сукно, палатно, порах, свінец.” Хто больш прынясе, тым мацней удаставерыць Камітэт у сапраўдным і шчырым пачуцці ізраільскага народа ў аднаўленні агульнага дабрабыту і прадставіць яму неаспрэчнае права ўдзельнічаць у той свабодзе, якую шчасце вызначыць жэрабем”. Яўрэйскаму кагалу Глыбокага прапаноўвалася на першы выпадак ахвяраваць на ўтрыманне войска паўстанцаў па 30 капеек серабром з кожнай душы і даставіць у Лужкі, колькі можна пораху, сукна на абмундзіраванне 18 юнкераў, якія паступілі з расійскага войска ў польскае.
Прадпісанні паўстанцкага камітэта, акт Канфедэрацыі, клятва і зварот да яўрэяў былі разасланыя па ўсім Дзісенскім павеце да камендантаў і камісараў ключоў. Ім было згадана: 1) Развесці ці разаслаць па ўсіх памешчыках прадпісанні Камітэта і надрукаваць акт Канфедэрацыі і зварот да яўрэяў. 2) Запрасіўшы святароў, прывесці ўсіх жыхароў да прысягі, а яўрэяў адаслаць для гэтага ў мястэчка Глыбокае; 3) Тройчы аб’явіць у цэрквах і касцёлах акт Канфедэрацыі, унушаць сялянам і людзям іншага саслоўя, што памешчыкі зрабілі паўстанне не для іншай мэты, як толькі адшукання Айчыны і святасці рэлігіі, роўна законаў, якія прыдатныя вольнаму народу, і паляпшэння становішча сялян, якія прыведзены ў жаласлівае становішча праз рэкруцтва і ўвогуле праз прыгнятальніцкае кіраванне чыноўнікаў; 4) Выслаць узброеных людзей, конных і пешых, па аднаму з 7 душ усіх увогуле маёнткаў, даставіць магазіны для ўтрымання войска; 5) Учыніць заклікі да памешчыкаў і ўсіх жыхароў аб прынясенні добраахвотных ахвяраванняў; 6) Паставіць каравулы ад усялякага ключа да галоўнай кватэры, прыбраць унутраную варту ў адносінах паслухмянасці сялян памешчыкам; 7) назіраць, каб не былі ператрыманымі збегшыя са службы воінскія чыны пад адказнасцю ваеннага суда.
За невыкананне гэтых прадпісанняў Камітэт пагражаў камісарам строгімі пакараннямі, аж да смяротнай казні. Была выдадзена інструкцыя для войска: "Захоўваць падначаленасць, спакой і ўвогуле парадак для захавання бяспекі як асабістай, так і ў адносінах маёнтка". Начальнік войска Брахоцкі ў сваім загадзе ад 21 красавіка 1831 года заклікаў усіх памешчыкаў выконваць усялякія рэквезіцыі і патрабаванні згодна з пастановай Урадавага камітэта. Па яго распараджэнню ў Лужках былі пастаўлены шыбеніцы. Памешчыкам, якія знаходзіліся на ваеннай службе, Брахоцкі гаварыў, што ён іх не надзяляе чынамі, каб яны былі да часу роўныя.
Вялікую дапамогу Лужэцкаму паўстанцкаму камітэту ў арганізацыі войска аказаў Глыбоцкі кармеліцкі кляштар. Са свайго маёнтка ён паставіў 300 сялян, выдзеліў 6 ксяндзоў.
Сабраная паўстанцкая ўзброеная сіла была асвечана ксяндзом-піярам Адамам Татурам у Лужэцкім касцёле. Тут было праведзена набажэнства. Паўстанцкі камітэт распрацаваў план дзеянняў па захопу Дзісны. 23-24 красавіка 1831 года паўстанцы ў колькасці да 3000 чалавек выйшлі з Лужкоў на Дзісну. Было вырашана напасці на горад з трох бакоў (ад Дарожкавічаў, ад Мікалаева і з правага боку ракі Дзісна). Войска паўстанцаў было раздзелена на 3 часткі. Коннікі Храпавіцкага вырваліся наперад, але былі адбітыя. Тым ня менш расійскія чыноўнікі і салдаты пачалі ўцякаць за Заходнюю Дзвіну. Многія з іх былі ўзяты паўстанцамі ў палон. Праз тры дні расійскае войска пад камандаваннем палкоўніка Макарава адбіла горад у канфедэратаў. На падаўленне паўстання сюды былі накіраваныя буйныя сілы. Корпус Талстога заняў Друю, Дрысу і Полацк. З Дынабурга ішлі войскі палкоўніка Капеля. З Віцебска былі накіраваны сілы генерала Каблукова. З Відзаў на Новы Пагост ішло войска Кахоўскага.
Брахоцкі вырашыў даведацца аб сіле расійскіх войскаў, якія былі размешчаныя на тэрыторыі Віцебскай губерні. Асаблівую надзею ён меў на Лепельскі павет, на памешчыкаў-братоў Іосіфа Антона Рэутаў, Валадковіча, Шчыта, Забелу і Антона Сяляву. 27 красавіка Брахоцкі паслаў пад кіраўніцтвам Іосіфа Сямашкі 25 коннікаў у мястэчка Ушачы. Сюды яны прыбылі 29 красавіка і зрабілі разведку аб расійскіх войсках. На шляху ва Ушачы атрад быў прыняты з асаблівай радасцю памешчыкамі Забелам, Чаховічам і Любінскім. Сабраўшы неабходныя звесткі, атрад вярнуўся ў Лужкі. Паўстанцы, выціснутыя з Дзісны Макаравым, а 3 мая генералам Саф'янавым з мястэчка Глыбокае вілейскія і ашмянскія паўстанцы, злучыліся зноў у Лужках, дзе не мелі ўжо надзеі ўтрымацца ў Дзісенскім павеце. 4 мая яны раздзяліліся на дзве часці. Частка паўстанцаў пад кіраўніцтвам Ігната Адахоўскага накіравалася на ўсход, для арганізацыі баявых дзеянняў каля Лепеля. Ім удалося захапіць Лепель, але ў хуткім часе каля вёскі Камень яны былі разгромлены войскамі генерала Каблукова. Ігнат Адахоўскі быў узяты ў палон.
План Брахоцкага заключаўся ў тым, каб сабраць больш войска і ісці ў Вількамір (цяпер горад Укмерге ў Літве) для злучэння з вількамірскімі паўстанцамі і разам з імі рухацца да Вільні. Урадавы Камітэт у Лужках хацеў трымаць войска на месцы для аб'яднання з паўстанцамі ў Лепельскім і Барысаўскім паветах, але Брахоцкі ўзяў войска і пайшоў праз Мосар і Шаркоўшчыну ў Браслаўскі павет, а адтуль далей, да Вількаміра, абяцаючы хутка вярнуцца, гаворачы, што робіць гэта для дабра іх саміх, а членам камітэта загадаў разыходзіцца.
Расійскія войскі пад камандаваннем М. М. Мураўёва (магілёўскага генерал-губернатара) у хуткім часе разграмілі паўстанцкія атрады.
Прыбыўшы ў мястэчка Глыбокае 18 мая 1931 года, Мураўёў запрасіў туды памешчыкаў Дзісенскага павета, нікому не паказваючы сваіх сапраўдных намераў, з тым, каб даць час з'ехацца больш вінаватым. У Глыбокім было толькі два эскадроны гусараў пад камандаваннем генералаў Каблукова і Гудовіча. Пад старшынствам М. М. Мураўёва ў Глыбокім пачала працаваць следчая камісія ваеннага суда. М. М. Мураўёў пісаў, што мала заставалася людзей, якія не былі замешаныя ў паўстанні. Што апрача названых ім, Мураўёвым, "самых злосных мяцежнікаў, і іншыя памешчыкі дзейнічалі са стараннем, і хаця адчувалі недарэчнасць свайго прадпрыемства, не смелі ужо адстаць. Баючыся помсты іншых". Правёўшы следства, Мураўёў адправіў у Дынабургскую крэпасць 15 чалавек, якія займалі галоўныя месцы ў Канфедэрацыі і складалі Урадавы камітэт: старшыню Рамуальда Падбіпенту, членаў Камітэта - графа Аўгуста Бжастоўскага, графа Антона Шырына, Паўла Міхалоўскага, Антона Корсака, Фелікса Багуцкага і Бенядзікта Кліёта. "Дух у памешчыках, - пісаў Мураўёў, - значна ўлятучыўся (пасля адпраўкі ў крэпасць); яны ўбачылі, што з імі не шуткуюць, і раптам зрабіліся стараннымі... Дваранства нават сваім асабістым пабуджэннем прасіла мяне аб адзінай літасці: дазволіць ім выкласці ў асаблівым акце сваё чыстасардэчнае пакаянне".
У канцы жніўня 1831 года паўстанне было разгромлена ва ўсіх паветах Беларусі і Літвы, а затым і ў Польшчы. Асноўнай прычынай няўдачы было тое, што яно не абапіралася на шырокія масы сялян, якія засталіся ў баку ад паўстання. Большасць сялян і мяшчан былі мабілізаваныя ў паўстанцкія атрады сілай. Упэўніўшыся, што паўстанне ім нічога не дае, сяляне пакідалі атрады. Шляхецкае кіраўніцтва не ставіла задачы ліквідаваць прыгоннае права і таму не атрымала падтрымкі з боку сялян. Пасля падаўлення паўстання многія яго ўдзельнікі былі аддадзеныя пад суд. У шляхцічаў канфіскавалі маёнткі, асоб не шляхецкага паходжання аддавалі ў салдаты, высылалі ў Сібір на пасяленне. Кіраўнікі паўстання Адам Татур, Аляксандр Лапацінскі, а таксама Валенцій Брахоцкі, ветэран вайны 1812 года, арандатар радзівілаўскай часткі Глыбокага, былі прысуджаныя да пакарання смерцю. Сцены глыбоцкага кляштара кармелітаў сталі месцам знаходжання Мураўёва на доўгі час. Амаль усё мясцовае насельніцтва было сабранае для вядзення следства. Кляштар не адзін раз быў нямым сведкам «мураўёўскіх метадаў» допыту, аб чым сведчаць дакументы.
Былі адпраўленыя ў ссылку ксяндзы Анзельм Гурскі, Патрыцый Корсак, Ігнацій Руткоўскі, Нарцыз Валынскі. Асуджаныя былі і 62-гадовы прэор Уладыслаў Казакевіч, парафіяльны ксёндз Рамуальд Глінскі, малады святар уніяцкай царквы Аляксандр Скабалановіч. 72 чалавекі былі асуджаны ваеннымі судамі да зняволення ў турме горада Мінска, 23 - адпраўлены ў турму горада Пскова. Частка паўстанцаў эмігравала ў Заходнюю Еўропу і Паўночную Амерыку. Сярод эмігрантаў былі 52 удзельнікі паўстання ў Дзісенскім павеце. Большасць з іх ніколі не вярнуліся на радзіму.
У заходніх губернях пасля падаўлення паўстання царскі ўрад правёў некаторыя адміністратыўныя і палітычныя мерапрыемствы, якія былі накіраваны на ўмацаванне тут яго ўлады. Рускім дваранам і чыноўнікам раздаваліся канфіскаваныя і казённыя маёнткі ў гэтых губернях. З Расіі прыцягваліся на перасяленне дзяржаўныя (казённыя) сяляне. Але гэта мерапрыемства не дало жаданых вынікаў. Новыя ўладальнікі маёнткаў у хуткім часе іх прадавалі. Сяляне перасяляліся неахвотна.
Другім мерапрыемствам, якое атрымала назву "разбору шляхты", было адабранне дваранскага звання ў шляхцічаў, якія не маглі пацвердзіць дакументальна сваю прыналежнасць да гэтага саслоўя. Большасць дробнай шляхты не магло даказаць сваё дваранскае паходжанне і было пераведзена ў саслоўе аднадворцаў. Усяго было пераведзена ў аднадворцы звыш 10.000 шляхецкіх сем'яў. Яны абкладаліся падаткамі і павіннасцямі як дзяржаўныя сяляне. Значная колькасць сем'яў аднадворцаў, у тым ліку з Дзісенскага павету, была пераселена ў паўднёвыя губерні Расіі.
Былі прынятыя меры па русіфікацыі органаў кіравання, суда, асветы. У адміністратыўныя ўстановы прызначаліся галоўным чынам рускія чыноўнікі. У 1840 годзе адменена Дзеянне Літоўскага Статута. На Беларусь распаўсюджвалася расійскае заканадаўства. Усе судовыя, адміністратыўныя і грамадскія акты павінны былі складацца толькі на расійскай мове. Было забаронена выкладаць польскую мову як асобны прадмет. У 1832 годзе быў зачынены Віленскі універсітэт. У Лужках у тым жа годзе зачынена знакамітая школа пры піярскім кляштары, якая была заснавана ў 1741 годзе полацкім каштэлянам Валер'янам Жабам, у якой займаліся вучні з розных паветаў Беларусі, Літвы, Латвіі. Царскім указам было забаронена ўжываць тэрміны "Беларускія" і "Літоўскія" губерні. Уведзена назва "Паўночна-Заходні край" (1840). Полацкім царкоўным саборам уніяцкая беларуская царква была аб'яднана з праваслаўнай (1839), скарочана колькасць каталіцкіх кляштараў.
У той жа час урад, які быў устрывожаны ростам сялянскага руху і польскім паўстаннем 1830-1831 года, прыняў шэраг мераў, якія былі накіраваны на некаторае паляпшэнне становішча сялян Беларусі і абмежаванне правоў польскіх памешчыкаў, якія былі ў апазіцыі да расійскага царызму. Усе прынятыя царскім урадам меры не змаглі папярэдзіць уздым масавай барацьбы сялянства, перашкодзіць развіццю грамадска-палітычнага руху ў Беларусі. Трохі больш чым праз 30 год у Беларусі выбухнула новае паўстанне супраць Расіі.
Кліменцій Кожан,
навуковы супрацоўнік Германавіцкага музея культуры і быту
Надрукавана ў газэце “Вольнае Глыбокае” №№43,44 за 2006 г.