Выбраныя здымкі
Агульны выгляд Фота © Viktar Kalinouski |
Інтэр'ер, фрагмент Фота © radziwill.by |
Агульны выгляд Фота © Уладзімер Ткачэнка |
Царква знаходзіцца на левым беразе Заходняй Дзвіны, на месцы былога рамесніцка-гандлёвага пасада Ніжняга Замка (сучасная плошча 1000-годдзя Віцебска).
Заснаванне храма адносіцца да 11 ст. і прыпісваецца княгіні Вользе. Пабудаваны ў 1120—30-я гг. грэчаскімі дойлідамі. У 14 ст. пры Альгердзе перабудоўваўся. У 1619 г. царква разам з асобна пастаўленай драўлянай званіцай перайшла да уніятаў. У сярэдзіне 17 ст. перабудавана — замест арачных закамар з'явіліся 2-гранныя шчыпцы, якія абумовілі 8-схільнае пакрыццё храма, падобнае наўгародскім цэрквам. У 1812 г. французы выкарысталі царкву пад склад боепрыпасаў. З 1831 г. храм вернуты праваслаўным, але знаходзіўся «в самом неустроенном и не имеюшем никакого благолепия положении»; адрамантованы ў 1833 г. губернскім архітэктарам Беціні.
Найбольш старажытны малюнак царквы адносіцца да 1664 г. («Чарцёж места Віцебска»). Упершыню помнік даследаваў у канцы 19 ст. А. М. Паўлінаў (падрабязна апісаў муроўку 12 ст., склаў план храма і прапанаваў яго рэканструкцыю). У 1944 абмеры царквы зрабіў П. Бараноўскі. Археалагічныя даследаванні праводзілі І. Хозераў (1946), Г.В. Штыхаў (1964), М.К. Каргер (1968) і П.А. Рапапорт (1975). У 1982 рэшткі храма даследавалі А. А. Трусаў, П. А. Рапапорт і Т. С. Бубенька. Пашкоджана ў 2-ю сусветную вайну ў 1944 г. Да снежня 1961 г., калі царква была ўзарвана, сцены будынка захоўваліся амаль на ўсю вышыню. У 1977 г. праведзена кансервацыя рэштак (архітэктар С.А. Друшчыц), з 1992 г. адноўлена (архітэктар Г.А. Лаўрэцкі).
Царква — помнік полацкай школы дойлідства, прыклад творчай перапрацоўкі крыжова-купальнага базілікальнага тыпў візантыйскага храма. Уяўляла сабой выцягнуты ў плане прамавугольны аб'ём на высокім цокалі з вялікай паўкруглай цэнтральнай апсідай, якая выступала з тыльнай усходняй сцяны і была дэкарыравана тонкімі калонкамі. Шырыня храма 11,1 м, даўжыня без апсіды 18,2 м, з апсідай — 21 м, таўшчыня сцен ад 1,1 да 1,5 м. Паводле малюнка 1664 г. царква мела 1 купал на барабане, паводле малюнка 19 ст. — вялікі 8-гранны драўляны купал. Побач знаходзілася мураваная званіца. Бакавыя фасады плоскімі лапаткамі дзяліліся на 4 амаль аднолькавыя праслы, завершаныя закамарамі, пакрытымі дахамі-бочкамі. З паўднёвага, паўночнага і заходняга бакоў размяшчаліся арачныя ўваходныя парталы з невялікімі прытворамі. Фасады былі атынкаваны, расшыты пад квадравую рустоўку (размаляваны белымі палоскамі шырынёй 1,5 см, адпаведна памерам каменных блокаў). Канструкцыйна будынак выкананы ў візантыйскай тэхніцы муроўкі (opus mixtum): гарызантальныя рады блокаў-квадраў абчасанага жоўтага каменю-вапняку чаргуюцца з пракладзенай паміж імі па 1—4 рады тонкай цэглай-плінфай (выяўлены шэраг плінфаў з клеймамі). Памеры плінфы - 3—3,7х19—20х27—29 см (асноўны фармат), 2,8х15х21 см і 6х27х30 см. Муроўка змацавана растворам так званай ружовай цамянкі — сумесь вапны з тоўчанай цэглай. Канструкцыйна сцены ўмацоўваліся гарызантальна пакладзенымі ў 2 рады бярвеннямі. Падлога была складзена з невялікіх часаных камянёў, яе ўзровень падняты на 105 см вышэй за цокаль будынка. Пад першапачатковай падлогай на глыбіні да 1 м знаходзіцца пласт вапнавай рошчыны з дамешкамі дробных камянёў, пад якім залягае культурны пласт 0,4—0,6 м з керамікай 11 — 1-й чвэрці 12 ст.
У 1714 г. і 1759 г. храм перабудоўваўся ў пашыраным ва уніяцкім храмавым будаўніцтве стылі віленскага барока (адлюстраваны на акварэлі Ю. Пешкі пачатку 19 ст.): заходні фасад фланкіраваны 2 вежамі-званіцамі, прыбудаваны прытвор з 3-вугольным франтонам; да паўднёвага фасада прыбудаваны 2-павярховы прытвор; купал заменены на сігнатурку над апсідай. У 2-й палове 19 ст. архітэктура храма набыла псеўда-рускую стылёвую афарбоўку — зняты вежы-званіцы, над дахам узведзены вялікі драўляны 8-гранны барабан з цыбулепадобным купалам. Цяпер над храмам узведзены цыліндрычны барабан пад паўсферычным купалам. На галоўным фасадзе 3 арачныя праслы з арачнымі аконнымі праёмамі і блендамі. На фасадах рэстаўратары пакінулі адкрытымі фрагменты старажытнай плінфавай муроўкі.
Унутры 6 крыжовых у сячэнні слупоў дзеляць залу на 3 нефы, сярэдні з якіх шырэйшы за бакавыя, і завершаны вонкавай апсідай, бакавыя — паўкруглымі нішамі ў тоўшчы сцяны. У заходняй частцы на пары слупоў размяшчаліся хоры, на якія вялі ўсходы ў тоўшчы фасаднай сцяны. Бакавыя часткі хораў былі заняты капліцамі з невялікімі апсідамі ў таўшчыні сцен. Нартэкс пад хорамі вылучаны глухім прасценкам. Інтэр'ер царквы быў багата ўпрыгожаны фрэскавай размалёўкай 12 ст., якая пакрывала ўсе плоскасці сцен (захаваліся выява анёла і дэкор вакол праёмаў і ўздоўж сцяны каля падлогі). У 1623 г. старажытныя фрэскі былі забелены вапнай. Геаметрычны дэкор меў выгляд ланцужкоў з 3-вугольнікаў ці ступеньчатых пірамід. Каларыстычная гама карычнева-чырвоная, ружова-жоўтая, зялёна-блакітная. Фрагмент фрэскавай выявы воіна са старажытнаславянскімі літарамі, зняты з партала галоўнага ўвахода, захоўваецца ў Віцебскім абласным краязнаўчым музеі. Іканастас 2-ярусны сучаснай работы.
Побач у 1990-я пад час рэканструкцыі Свята-Дабравешчанскай царквы пастаўлена драўляная царква св. Аляксандра Неўскага. Вырашана ў стылі царкоўнай архітэктуры рускай Поўначы.
Заснаванне храма адносіцца да 11 ст. і прыпісваецца княгіні Вользе. Пабудаваны ў 1120—30-я гг. грэчаскімі дойлідамі. У 14 ст. пры Альгердзе перабудоўваўся. У 1619 г. царква разам з асобна пастаўленай драўлянай званіцай перайшла да уніятаў. У сярэдзіне 17 ст. перабудавана — замест арачных закамар з'явіліся 2-гранныя шчыпцы, якія абумовілі 8-схільнае пакрыццё храма, падобнае наўгародскім цэрквам. У 1812 г. французы выкарысталі царкву пад склад боепрыпасаў. З 1831 г. храм вернуты праваслаўным, але знаходзіўся «в самом неустроенном и не имеюшем никакого благолепия положении»; адрамантованы ў 1833 г. губернскім архітэктарам Беціні.
Найбольш старажытны малюнак царквы адносіцца да 1664 г. («Чарцёж места Віцебска»). Упершыню помнік даследаваў у канцы 19 ст. А. М. Паўлінаў (падрабязна апісаў муроўку 12 ст., склаў план храма і прапанаваў яго рэканструкцыю). У 1944 абмеры царквы зрабіў П. Бараноўскі. Археалагічныя даследаванні праводзілі І. Хозераў (1946), Г.В. Штыхаў (1964), М.К. Каргер (1968) і П.А. Рапапорт (1975). У 1982 рэшткі храма даследавалі А. А. Трусаў, П. А. Рапапорт і Т. С. Бубенька. Пашкоджана ў 2-ю сусветную вайну ў 1944 г. Да снежня 1961 г., калі царква была ўзарвана, сцены будынка захоўваліся амаль на ўсю вышыню. У 1977 г. праведзена кансервацыя рэштак (архітэктар С.А. Друшчыц), з 1992 г. адноўлена (архітэктар Г.А. Лаўрэцкі).
Царква — помнік полацкай школы дойлідства, прыклад творчай перапрацоўкі крыжова-купальнага базілікальнага тыпў візантыйскага храма. Уяўляла сабой выцягнуты ў плане прамавугольны аб'ём на высокім цокалі з вялікай паўкруглай цэнтральнай апсідай, якая выступала з тыльнай усходняй сцяны і была дэкарыравана тонкімі калонкамі. Шырыня храма 11,1 м, даўжыня без апсіды 18,2 м, з апсідай — 21 м, таўшчыня сцен ад 1,1 да 1,5 м. Паводле малюнка 1664 г. царква мела 1 купал на барабане, паводле малюнка 19 ст. — вялікі 8-гранны драўляны купал. Побач знаходзілася мураваная званіца. Бакавыя фасады плоскімі лапаткамі дзяліліся на 4 амаль аднолькавыя праслы, завершаныя закамарамі, пакрытымі дахамі-бочкамі. З паўднёвага, паўночнага і заходняга бакоў размяшчаліся арачныя ўваходныя парталы з невялікімі прытворамі. Фасады былі атынкаваны, расшыты пад квадравую рустоўку (размаляваны белымі палоскамі шырынёй 1,5 см, адпаведна памерам каменных блокаў). Канструкцыйна будынак выкананы ў візантыйскай тэхніцы муроўкі (opus mixtum): гарызантальныя рады блокаў-квадраў абчасанага жоўтага каменю-вапняку чаргуюцца з пракладзенай паміж імі па 1—4 рады тонкай цэглай-плінфай (выяўлены шэраг плінфаў з клеймамі). Памеры плінфы - 3—3,7х19—20х27—29 см (асноўны фармат), 2,8х15х21 см і 6х27х30 см. Муроўка змацавана растворам так званай ружовай цамянкі — сумесь вапны з тоўчанай цэглай. Канструкцыйна сцены ўмацоўваліся гарызантальна пакладзенымі ў 2 рады бярвеннямі. Падлога была складзена з невялікіх часаных камянёў, яе ўзровень падняты на 105 см вышэй за цокаль будынка. Пад першапачатковай падлогай на глыбіні да 1 м знаходзіцца пласт вапнавай рошчыны з дамешкамі дробных камянёў, пад якім залягае культурны пласт 0,4—0,6 м з керамікай 11 — 1-й чвэрці 12 ст.
У 1714 г. і 1759 г. храм перабудоўваўся ў пашыраным ва уніяцкім храмавым будаўніцтве стылі віленскага барока (адлюстраваны на акварэлі Ю. Пешкі пачатку 19 ст.): заходні фасад фланкіраваны 2 вежамі-званіцамі, прыбудаваны прытвор з 3-вугольным франтонам; да паўднёвага фасада прыбудаваны 2-павярховы прытвор; купал заменены на сігнатурку над апсідай. У 2-й палове 19 ст. архітэктура храма набыла псеўда-рускую стылёвую афарбоўку — зняты вежы-званіцы, над дахам узведзены вялікі драўляны 8-гранны барабан з цыбулепадобным купалам. Цяпер над храмам узведзены цыліндрычны барабан пад паўсферычным купалам. На галоўным фасадзе 3 арачныя праслы з арачнымі аконнымі праёмамі і блендамі. На фасадах рэстаўратары пакінулі адкрытымі фрагменты старажытнай плінфавай муроўкі.
Унутры 6 крыжовых у сячэнні слупоў дзеляць залу на 3 нефы, сярэдні з якіх шырэйшы за бакавыя, і завершаны вонкавай апсідай, бакавыя — паўкруглымі нішамі ў тоўшчы сцяны. У заходняй частцы на пары слупоў размяшчаліся хоры, на якія вялі ўсходы ў тоўшчы фасаднай сцяны. Бакавыя часткі хораў былі заняты капліцамі з невялікімі апсідамі ў таўшчыні сцен. Нартэкс пад хорамі вылучаны глухім прасценкам. Інтэр'ер царквы быў багата ўпрыгожаны фрэскавай размалёўкай 12 ст., якая пакрывала ўсе плоскасці сцен (захаваліся выява анёла і дэкор вакол праёмаў і ўздоўж сцяны каля падлогі). У 1623 г. старажытныя фрэскі былі забелены вапнай. Геаметрычны дэкор меў выгляд ланцужкоў з 3-вугольнікаў ці ступеньчатых пірамід. Каларыстычная гама карычнева-чырвоная, ружова-жоўтая, зялёна-блакітная. Фрагмент фрэскавай выявы воіна са старажытнаславянскімі літарамі, зняты з партала галоўнага ўвахода, захоўваецца ў Віцебскім абласным краязнаўчым музеі. Іканастас 2-ярусны сучаснай работы.
Побач у 1990-я пад час рэканструкцыі Свята-Дабравешчанскай царквы пастаўлена драўляная царква св. Аляксандра Неўскага. Вырашана ў стылі царкоўнай архітэктуры рускай Поўначы.
Літ.:
А.М. Кулагін
Праваслаўныя храмы на Беларусі
Мінск, Беларуская Энцыклапедыя, 2001
А.А. Трусаў
Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Т.2.
Мінск, "Беларуская Энцыклапедыя", 1995