Выбраныя здымкі
Мікалаеўскі сабор - былы касьцёл езуітаў. Паштоўка пач. ХХ ст. |
Па-езуіцкі касьцёл сьв. Язэпа. Здымак 1941 г. Фота © Tomasz Wiśniewski (www.szukamypolski.com) |
Былы кляштарны комплекс езуітаў. Здымак Юркоўскага пач. ХХ ст. Фота © Tomasz Wiśniewski (www.szukamypolski.com) |
Езуіты з'явіліся ў Віцебску ў 1637 г. У 1640–1644 гг. коштам смаленскага ваяводы Аляксандра Корвін-Гансеўскага быў узведзены першы драўляны касцёл езуітаў, асвечаны ў гонар Cв. Язэпа /Юзафа/ (па другім звесткам Св. Мікалая). З 1649 г. пры ім дзейнічала школа.
Падчас заняцця Віцебска ў 1654–1655 гг. маскоўскім войскам езуітаў выслалі на пасяленне ў Масковію, а касцёл перабудавалі пад праваслаўную царкву Аляксееўскага манастыра, які адлюстраваны на чарцяжы цэнтральнай часткі горада 1664 г., выкананым па загадзе ваяводы Валконскага для маскоўскага цара. Гэта унікальны адбітак першага этапа езуіцкага храмабудаўніцтва на Беларусі. На малюнку відаць, што аснову будынка складаў выцягнуты прамавугольны зруб (нава) з роўнымі з ім па вышыні аб'ёмамі па баках, якія ўтваралі ў плане лацінскі крыж, і высокай трох'яруснай вежай пры ўваходзе.
Пры перабудове касцёла пад царкву бакавыя зрубы, якія ў дрэве імітавалі рамёны трансепта, накрылі высокімі «маскоўскімі» шатрамі з цыбулепадобнымі галоўкамі. Таму вядомы гісторык і краязнаўца пачатку ХХ ст. У.Г. Краснянскі, які першы аналізаваў помнікі архітэктуры Віцебска па чарцяжы 1664 г., не ўлічваючы паходжання храма, памылкова характарызаваў яго як праваслаўны, але адзначаў яго незвычайнасць і своеасаблівасць. Пасля адваёвы Віцебска храм вярнулі езуітам. У інветары 1704 г. ён названы «крыжовым» і помнікам «даўніх часоў». З 1676 г. пры ім дзейнічала музычная бурса, з 1697 г. – аптэка.
У канцы верасня 1708 г. рускія войскі па загадзе Пятра І спалілі Віцебск. Згарэлі і драўляныя будынкі калегіума езуітаў. У 1716 г. на сродкі гарадскога кашталяна Марцыяна Агінскага і віцебскай шляхты езуіты пачалі будаваць мураваны комплекс касцёла і калегіума. З гэтага часу і аж да 1765 г. кіраўніком будоўлі быў Базыль Часновіч, па другім звесткам італьянскі дойлід К. Ангіяліні, аўтар алтара касцёла і выкладчык тэорыі архітэктуры ў калегіуме. Велічная трохнававая базыліка крыжова-купальнага касцёла з 2-вежавым фасадам-нартэксам была завершана ў асноўным да 1731 г., а кансэкравана святыня ў 1751 г., пасля аздаблення інтэр'ера.
Езуіцкі кляштар займаў вялікую тэрыторыю на левым беразе р. Віцьбы. На заходнім баку знаходзіліся касцёл і будынак кляштара, якія ўваходзілі ў адзіны комплекс і складалі ўнутраны прамавугольны двор. Галоўнымі фасадамі будынкі кляштара і касцёл выходзілі на плошчу. Усходні бок займаў вялікі сад і агарод. Паміж садам і будынкамі касцёла з кляштаром знаходзіўся гаспадарчы двор, па перыметру якога размяшчаліся мураваныя і драўляныя аднапавярховыя службовыя збудаванні. На поўдзень ад гэтай тэрыторыі праз вуліцу знаходзілася двухпавярховая мураваная езуіцкая школа.
Езуіцкі калегіум, размешчаны за мостам праз Віцьбу, не адразу атрымаў перад галоўным фасадам шырокую плошчу. У XVII ст. Перад ім цягнулася вуліца, што вяла на мост, перад якім знаходзіліся вялікія гарадскія Віцебскія вароты. Мост стаў мураваным толькі ў 1814 г. Да 1811 г. ён быў драўляны, спачатку пад’ёмны, пасля – на ражавых апорах. На месцы вартаўнічай праезнай вежы ля моста езуіты пазней узнавілі мураваную браму з капліцай, дзе штодня аднапраўляліся набажэнствы.
З 1756 г. пры калегіуме дзейнічалі семінарыя для дзяцей збяднелай шляхты, друкарня, тэатр. Будаўніцтва будынка працягвалася аж да 1799 г. і было закончана ўжо пасля раздзелаў Рэчы Паспалітай. Яго архітэктура мае рысы пераходнага перыяду ад барока да класіцызму. Фасад П-падобнага двухпавярховага корпуса калегіума, што выходзіў на чырвоную лінію забудовы плошчы, побач з касцёлам, быў раскрапаваны сіметрычным уваходным аб'ёмам, які завяршаўся трох'яруснай вежай з гадзіннікам.
Планіроўка калегіума была калідорная з аднабаковым светлым калідорам. На 1-м паверсе размяшчаліся пакоі для вучняў, архіў, рэфектар з кухняй, на 2-м – келлі манахаў і цёплая капліца, у цокальным паверсе – гаспадарчыя службы. Памяшканні ўсіх паверхаў перакрываліся крыжовымі скляпеннямі, а залы рэфектара і капліцы над ім – люстэркавымі скляпеннямі з падугамі (найбольш распаўсюджаны тып скляпення перыяду барочнага класіцызму). У 1804–1820 гг. у будынку размяшчалася павятовае вучылішча, у 1822–1839 гг. ён часова належаў базыльянскаму ордэну.
Пасля забароны уніяцтва, у 1843 г., комплекс быў перададзены праваслаўным, а касцёл перабудаваны і перайменаваны ў Мікалаеўскі сабор. Адбылася замена фігурных завяршэнняў вежаў і цэнтральнага самкнёнага купала з «заломам», якія бачны на акварэлі Ю. Пешкі пачатку ХІХ ст., на паўсферычныя купалы, а над гадзіннікавай вежай з'явіўся высокі ампірны шпіль. У 1872 г. пры капітальным рамонце гэтую вежу цалкам разабралі, а вежы касцёла перабудавалі ўжо ў псеўдарускім стылі.
Неаднаразовыя перабудовы значна змянілі аўтэнтычны выгляд помніка, аднак яго значэнне ў арганізацыі прасторы і сілуэтнай панарамы цэнтра Віцебска па-ранейшаму заставалася істотным. Разам з комплексам бернардзінскага кляштара размешчаным на супрацьлеглым беразе Віцьбы комплекс калегіума езуітаў стваралі нібыта люстэркавую сіметрыю Рынкавай і Саборнай плошчаў горада і адзіны ансамбль. Дарэчы, і знішчаны яны былі адначасова, у 1956 г., з мэтай «добраўпарадкавання і рэканструкцыі» цэнтра горада. Да нашага часу дайшлі толькі жылыя пабудовы кляштара.
Пры параўнанні (па архіўных графічных матэрыялах) архітэктонікі віцебскага касцёла езуітаў з полацкай і аршанскай святынямі таго ж ордэна і таго ж рэгіёна, відавочна, што ён у большай ступені набліжаецца да апошняга: тая ж колькасць апорных слупоў базылікі, тыя ж прапорцыі чляненняў галоўнага фасада. Асноўнымі адрозненнямі з'яўляюцца паўкруглае завяршэнне прэзбітэрыя і значна больш насычаная пластыка дэкаратыўнага вырашэння: слаістыя пілястры, шматлікія раскрапоўкі антаблементаў, фігурныя абрамленні праёмаў у стылі віленскага барока. У гэтых адносінах Юзафаўскі касцёл у першапачатковым варыянце меў шмат агульнага з крыху больш познім бернардзінскім касцёлам св. Антонія ў Віцебску, пабудаваным у 1737–1755 г., які, відавочна, паўтараў свайго папярэдніка ў будове і пластыцы галоўнага фасада, але ўжо не меў характэрных для езуітаў трансепта і купала на сяродкрыжжы.
Падчас заняцця Віцебска ў 1654–1655 гг. маскоўскім войскам езуітаў выслалі на пасяленне ў Масковію, а касцёл перабудавалі пад праваслаўную царкву Аляксееўскага манастыра, які адлюстраваны на чарцяжы цэнтральнай часткі горада 1664 г., выкананым па загадзе ваяводы Валконскага для маскоўскага цара. Гэта унікальны адбітак першага этапа езуіцкага храмабудаўніцтва на Беларусі. На малюнку відаць, што аснову будынка складаў выцягнуты прамавугольны зруб (нава) з роўнымі з ім па вышыні аб'ёмамі па баках, якія ўтваралі ў плане лацінскі крыж, і высокай трох'яруснай вежай пры ўваходзе.
Пры перабудове касцёла пад царкву бакавыя зрубы, якія ў дрэве імітавалі рамёны трансепта, накрылі высокімі «маскоўскімі» шатрамі з цыбулепадобнымі галоўкамі. Таму вядомы гісторык і краязнаўца пачатку ХХ ст. У.Г. Краснянскі, які першы аналізаваў помнікі архітэктуры Віцебска па чарцяжы 1664 г., не ўлічваючы паходжання храма, памылкова характарызаваў яго як праваслаўны, але адзначаў яго незвычайнасць і своеасаблівасць. Пасля адваёвы Віцебска храм вярнулі езуітам. У інветары 1704 г. ён названы «крыжовым» і помнікам «даўніх часоў». З 1676 г. пры ім дзейнічала музычная бурса, з 1697 г. – аптэка.
У канцы верасня 1708 г. рускія войскі па загадзе Пятра І спалілі Віцебск. Згарэлі і драўляныя будынкі калегіума езуітаў. У 1716 г. на сродкі гарадскога кашталяна Марцыяна Агінскага і віцебскай шляхты езуіты пачалі будаваць мураваны комплекс касцёла і калегіума. З гэтага часу і аж да 1765 г. кіраўніком будоўлі быў Базыль Часновіч, па другім звесткам італьянскі дойлід К. Ангіяліні, аўтар алтара касцёла і выкладчык тэорыі архітэктуры ў калегіуме. Велічная трохнававая базыліка крыжова-купальнага касцёла з 2-вежавым фасадам-нартэксам была завершана ў асноўным да 1731 г., а кансэкравана святыня ў 1751 г., пасля аздаблення інтэр'ера.
Езуіцкі кляштар займаў вялікую тэрыторыю на левым беразе р. Віцьбы. На заходнім баку знаходзіліся касцёл і будынак кляштара, якія ўваходзілі ў адзіны комплекс і складалі ўнутраны прамавугольны двор. Галоўнымі фасадамі будынкі кляштара і касцёл выходзілі на плошчу. Усходні бок займаў вялікі сад і агарод. Паміж садам і будынкамі касцёла з кляштаром знаходзіўся гаспадарчы двор, па перыметру якога размяшчаліся мураваныя і драўляныя аднапавярховыя службовыя збудаванні. На поўдзень ад гэтай тэрыторыі праз вуліцу знаходзілася двухпавярховая мураваная езуіцкая школа.
Езуіцкі калегіум, размешчаны за мостам праз Віцьбу, не адразу атрымаў перад галоўным фасадам шырокую плошчу. У XVII ст. Перад ім цягнулася вуліца, што вяла на мост, перад якім знаходзіліся вялікія гарадскія Віцебскія вароты. Мост стаў мураваным толькі ў 1814 г. Да 1811 г. ён быў драўляны, спачатку пад’ёмны, пасля – на ражавых апорах. На месцы вартаўнічай праезнай вежы ля моста езуіты пазней узнавілі мураваную браму з капліцай, дзе штодня аднапраўляліся набажэнствы.
З 1756 г. пры калегіуме дзейнічалі семінарыя для дзяцей збяднелай шляхты, друкарня, тэатр. Будаўніцтва будынка працягвалася аж да 1799 г. і было закончана ўжо пасля раздзелаў Рэчы Паспалітай. Яго архітэктура мае рысы пераходнага перыяду ад барока да класіцызму. Фасад П-падобнага двухпавярховага корпуса калегіума, што выходзіў на чырвоную лінію забудовы плошчы, побач з касцёлам, быў раскрапаваны сіметрычным уваходным аб'ёмам, які завяршаўся трох'яруснай вежай з гадзіннікам.
Планіроўка калегіума была калідорная з аднабаковым светлым калідорам. На 1-м паверсе размяшчаліся пакоі для вучняў, архіў, рэфектар з кухняй, на 2-м – келлі манахаў і цёплая капліца, у цокальным паверсе – гаспадарчыя службы. Памяшканні ўсіх паверхаў перакрываліся крыжовымі скляпеннямі, а залы рэфектара і капліцы над ім – люстэркавымі скляпеннямі з падугамі (найбольш распаўсюджаны тып скляпення перыяду барочнага класіцызму). У 1804–1820 гг. у будынку размяшчалася павятовае вучылішча, у 1822–1839 гг. ён часова належаў базыльянскаму ордэну.
Пасля забароны уніяцтва, у 1843 г., комплекс быў перададзены праваслаўным, а касцёл перабудаваны і перайменаваны ў Мікалаеўскі сабор. Адбылася замена фігурных завяршэнняў вежаў і цэнтральнага самкнёнага купала з «заломам», якія бачны на акварэлі Ю. Пешкі пачатку ХІХ ст., на паўсферычныя купалы, а над гадзіннікавай вежай з'явіўся высокі ампірны шпіль. У 1872 г. пры капітальным рамонце гэтую вежу цалкам разабралі, а вежы касцёла перабудавалі ўжо ў псеўдарускім стылі.
Неаднаразовыя перабудовы значна змянілі аўтэнтычны выгляд помніка, аднак яго значэнне ў арганізацыі прасторы і сілуэтнай панарамы цэнтра Віцебска па-ранейшаму заставалася істотным. Разам з комплексам бернардзінскага кляштара размешчаным на супрацьлеглым беразе Віцьбы комплекс калегіума езуітаў стваралі нібыта люстэркавую сіметрыю Рынкавай і Саборнай плошчаў горада і адзіны ансамбль. Дарэчы, і знішчаны яны былі адначасова, у 1956 г., з мэтай «добраўпарадкавання і рэканструкцыі» цэнтра горада. Да нашага часу дайшлі толькі жылыя пабудовы кляштара.
Пры параўнанні (па архіўных графічных матэрыялах) архітэктонікі віцебскага касцёла езуітаў з полацкай і аршанскай святынямі таго ж ордэна і таго ж рэгіёна, відавочна, што ён у большай ступені набліжаецца да апошняга: тая ж колькасць апорных слупоў базылікі, тыя ж прапорцыі чляненняў галоўнага фасада. Асноўнымі адрозненнямі з'яўляюцца паўкруглае завяршэнне прэзбітэрыя і значна больш насычаная пластыка дэкаратыўнага вырашэння: слаістыя пілястры, шматлікія раскрапоўкі антаблементаў, фігурныя абрамленні праёмаў у стылі віленскага барока. У гэтых адносінах Юзафаўскі касцёл у першапачатковым варыянце меў шмат агульнага з крыху больш познім бернардзінскім касцёлам св. Антонія ў Віцебску, пабудаваным у 1737–1755 г., які, відавочна, паўтараў свайго папярэдніка ў будове і пластыцы галоўнага фасада, але ўжо не меў характэрных для езуітаў трансепта і купала на сяродкрыжжы.
Алесь Мінін