Выбраныя здымкі
Фота © Друпаў Аляксей | Дата: 19.08.2010
Фота © Кузіч Мікола | Дата: 2021-10-08
Макет Быхаўскага замка Фота © Уладзiслаў В. Вепржыцкi | Дата: 2021-10-08
Быхаўскі замак стаіць на ўсходняй ускраіне горада, на высокім правым беразе Дняпра, на месцы больш ранняга пасялення 14—15 ст. Уваходзіў у сістэму Быхаўскіх гарадскіх умацаванняў. Да 1590 Быхаўскі замак меў драўляна-земляныя ўмацаванні — кальцавы вал, драўляныя сцены ў выглядзе гародняў, вежы і ўязную браму. У 1590 замак вытрымаў напад атрада «нізавых казакоў» данскога гетмана Мацюшы Федаровіча, якія, «наехавши гвалтовне.., шкоды немалые... починили». У варотах брамы і ў драўляных сценах засталіся «есьмо куль и стрел немало». Тады ж гаспадар горада гетман ВКЛ Я. Н. Хадкевіч атрымаў ад караля грамату на ўзвядзенне новага замка. Будаўніцтва яго закончылася ў 1619. Пры Л. Сапегу, да якога ў 1621 перайшоў Быхаў, узведзена бастыённая фартыфікацыя.
Як і іншыя беларускія гарады, Быхаў меў вайсковую арганізацыю мяшчан і валашчан, аб'яднаных у дзесяткі і сотні. Яны былі ўзброены халоднай і агнястрэльнай зброяй, мелі свае харугвы (баявыя сцягі), бубны і трубы, рэгулярна ставіліся на «попіс» перад мясцовымі адміністратарам — «губернатарам». Традыцыя «попіса» была старажытнаю, і яе прытрымліваліся «водлуг давнего звычаю». Павятовая шляхта таксама штогод «пописывалася на святого Михала водлуг давнего звычаю». Усе жыхары горада штогод з вясны да замаразкаў займаліся фартыфікацыйна-будаўнічымі работамі, пад наглядам «губернатара» бясплатна рамантавалі і насыпалі валы, чысцілі і паглыблялі роў. Сяляне Быхаўскай воласці летам (пасеяўшы яравыя) і восенню («з поля сойдя») да замаразкаў мусілі «водлуг давней повинности своее валовую работу полнити» ў адпаведнасці з распараджэннем адміністрацыі. Мяшчанскае апалчэнне Быхава ў 16— 18 ст. было першакласна ўзброена.
На патрэбу абароны працавала адмысловая людвісарня, дзе высокакваліфікаваныя майстры выраблялі гарматы, ядры, кулі і гранаты. Людвісарня ўзнікла, калі Быхавам валодалі магнаты Хадкевічы. Адным з першых людвісараў быў, відаць, немец Кашпір Ганусаў, які адліў у 1555 «вогненную гармату» (у час Інфлянцкай вайны 1558—83 маскоўскае войска вывезла яе ў Маскву). У 1697 быхаўскія людвісары — майстар немец Пятрок і яго памочнік Юрка былі запрошаны ў Магілёў, дзе адлівалі магістрату вялікую бронзавую гармату. Аплата была стабільная — па 4 злотыя за 1 пуд. У сярядзіне 18 ст. быхаўская людвісарня адлівала і перарабляла старыя гарматы. Яшчэ ў 1912 у Быхаўскім замку і каля яго знаходзілася 10 старадаўніх гармат мясцовай адліўкі.
Зброя і металічныя даспехі, вырабленыя быхаўскімі замкавымі збройнікамі, карысталіся вялікім попытам на Беларусі і за яе межамі. Паводле звестак 1692, у цэйхгаузе быхаўскага замка было: 34 гарматы (шротаўніцы, палявыя марціры, шматствольныя «арганы» — 5 з іх выраблены ў замкавай людвісарні), 32 «свінні» волава, салетра, ядры, картузныя зарады для 3-, 4-, 6-, і 10-фунтавых гармат, артылерыйскія і ручныя гранаты (апошнія 3 тыпаў: жалезныя, драўляныя і шкляныя). Сярод іншай зброі — 1200 мушкетаў, 8 арганаў, 38 гакаўніц, старасвецкі аркебуз, 50 пар «блях гусарскіх», косы «проста насаджаныя», формы для адліўкі ядзер, жалезныя пікі, а таксама харугвы (баявыя сцягі).
Замак перажыў шмат аблог і штурмаў. У 1648 атрад украінскіх казакоў на чале з Ф. Гаркушам не здолеў яго ўзяць. На пачатку вайны Маскоўшчыны з Рэччу Паспалітай 1654—67 Быхаў выстаяў у час 11-месячнай аблогі ўкраінскіх казакоў на чале з I.Н. Залатарэнкам і 11 палкоў маскоўскага войска ваяводы А.М. Трубяцкога. Аблога пачалася ў жніўні 1654. Быхаў перашкаджаў казацкаму войску развіваць наступленне на Падняпроўі, «за пазухою аки змею маючи». Быхаў быў добра ўмацаваны, меў вялікі гарнізон, пагалоўна ўзброенае мужчынскае насельніцтва. Жыхары Быхава не рэагавалі на «прелестные грамоты» атамана, якія дасылаліся ў горад ад імя цара. Паводле дакументаў, адной з прычын упартага супраціўлення гараджан з'яўляліся звесткі пра трагічны лёс жыхароў суседніх гарадоў: «а именно Шклов, Копысь и иные города, и тех городов всяких жилетцких людей неволят, грабят и в полон емлют и до Москвы отвозят, и те де все городы ныне разорены и опустошены: и быховцы де, слыша то, все на том и порешили, лутше де им в домех своих хотя помереть, нежели в неволю из воли самим себя отдавать».
Залатарэнка прасіў цара «об огненной пушке и об огненных ядрах, чтобы есмя могли тех разорителей веры нашей православныя христианския с городом их зажечь, понеже город деревянный и зело домы большие и частые». У сярэдзіне снежня 1654 пасля 10-тыднёвай аблогі Стары Быхаў дэблакіравала войска гетмэна ВКЛ Я. Радзівіла і В. Гансеўскага, адцясніўшы казакоў да Новага Быхава. Толькі ў маі 1655 войска Залатарэнкі зноў прыступіла да аблогі горада. У грамаце да насельніцтва ад 7 мая наказны атаман пісаў: «По сотнокротным упоминаньем упаминаю жебысте се поклонили Его Царскому Величеству, а над собою, женами и детми своими змиловалися. Бо ведайте о том певне, коли вас достанем през меч, а малого дитяти живити не будем. А в том на мудрый наш розсудок полецаем о респоне пильно вашу милость жадаем».
Праз 10 дзён была паслана яшчэ адна грамата, на якую «Старого Быхова всяких чинов люди наказному гетману отказали: сдаваться де мы не хотим, а будем де сидеть, покаместа нашей мочи будет». Казакі былі пераведзены ў цэнтр Беларусі, а іх месца заняла армія маскоўскага князя А.Н. Трубяцкога (11 палкоў). У чэрвені 1655 да быхаўскіх мяшчан з граматамі аб здачы горада звярнуўся сам цар. Ён абяцаў «всей врожоной шляхте и всему рыцерству, также всем бурмистрам, радцам и лавникам и всем всякого чину градским и уездным людям» не чыніць разарэння, выдаць усім жыхарам жалаванне, захаваць за шляхтай правы, маёнткі і розныя льготы. Адначасова было паабяцана тым, хто будзе працівіцца здачы, «тех всех предадим мечу». Вайсковыя дзеянні маскоўскай арміі князя Трубяцкога працягваліся да 26 ліпеня. Князь некалькі разоў заклікаў быхаўцаў здацца, але тыя адхілялі прапановы. У данясенні цару ён пісаў: «И быховцы твоей милостивой грамоты не приняли, и тебе, великому государю, не добили челом, и город не сдали, и из городу на солдатские шанцы вылазки у них были не по один день и ночьми, и с твоими государевыми людьми пеших полков с солдаты, и с стрельцы, они, быховцы, билнсь; и твои, государевы ратные люди, быховцев побивали, и от шанцев в ров отбивали».
Прычыну такога ўпартага супраціўлення царскія ваяводы бачылі ў магутнасці «каменного городка» — Быхаўскага замка, — а таксама ў тым, што «хлебных и железных запасов в городе много». Сваю ролю адыграла і грамата караля Рэчы Паспалітай Яна Казіміра ад 31.5.1655, паводле якой за мужнасць жыхары Быхава як уладанне падканцлера ВКЛ К.Л. Сапегі на 20 гадоў вызваляліся ад усіх падаткаў, за кошт каралеўскай казны дадаткова наймалася 300 чал. нямецкай пяхоты для далейшай абароны горада. У пачатку жніўня частка маскоўскіх войск з-пад Старога Быхава была перакінута да Слуцка і на Панямонне, аднак у пачатку кастрычніка сюды вярнуліся казакі пад камандаваннем Залатарэнкі. 8 кастрычніка «быховские сидельцы» зрабілі вылазку, у выніку якой загінуў Залатарэнка. Запарожскае войска страціла баяздольнасць і «не могучи... болше держати Быхова в облеженю и оный узяти не могучи, отступили назад на Украину». У канцы 1655 маскоўскія войскі былі вымушаны паступова знімаць аблогу горада. Тут застаўся толькі 1 полк з 22 сотняў на чале з палкоўнікам I. Нячаем. У Быхаве, які моцна цярпеў ад абстрэлаў, бушавалі частыя пажары, змяншаліся запасы хлеба. Гарнізон Быхава меў 1000 чал. наёмнай пяхоты, што абаранялі эамак, на валах горада было 18 харугваў мяшчан, шмат узброеных сялян з Быхаўскага павета і асобнае фармаванне з 1000 яўрэяў.
Але ў пачатку 1657 пасля 18-месячнай аблогі маскоўскія войскі сумесна з украінскімі казакамі захапілі Быхаў. У 2-й палове 1658 Іван Нячай перайшоў на бок караля Рэчы Паспалітай. Сваёй рэзідэнцыяй ён зрабіў добра ўмацаваны г. Стары Быхаў. Карнае войска маскоўскіх ваяводаў Змеева і Лабанава-Растоўскага 14.5.1659 падышло да горада і пачало аблогу, якая працягвалася да 4 снежня і закончылася начным штурмам Быхава. Поспеху штурму ў значнай ступені садзейнічала здрада членаў гарадскога магістрата Ільініча і Ранкоўскіх, а таксама каменданта Быхаўскага замка немца Шульца, які адчыніў браму. «Впавши» ў Быхаўскую фартэцыю, маскоўскае войска «людей всех, в той осаде бывших, высекло»; асабліва пацярпела палонная шляхта, якую знішчылі «в пень». У данясенні цару Лабанаў-Растоўскі паведамляў, што «государевы ратные люди город Старый Быхов приступом взяли и изменников Ивашку Нечая и брата его Самошку Выговского а иных многих в ночное время побили». Ад аблогі і штурму замак моцна пацярпеў. У замку паднавілі пашкоджаныя ўмацаванні і там размясціўся маскоўскі гарнізон. Карнікі, які захапіў замак, у 1660 самі апынуліся ў аблозе і ў снежні 1661 здаліся 7-тысячнаму войску Рэчы Паспалітай на чале з гетманам Чарнецкім.
У час Паўночнай вайны 1700—21 уладальнік Быхава К. Сапега падтрымліваў шведскага караля Карла XII, а ў перыяд двоеўладдзя — Станіслава Ляшчынскага, які ў 1704 Варшаўскай канфедэрацыяй шляхты быў выбраны польскім каралём. Былы польскі кароль і курфюрст Саксоніі Аўгуст II разам са сваім саюзнікам маскоўскім царом Пятром I пачаў вайсковыя дзеянні супраць Ляшчынскага і яго прыхільнікаў. 29.8.1702 пачалася аблога Быхава. Да яго падышлі 3 казацкія палкі (Нежынскі, Старадубскі і Прылуцкі). 31 жніўня з боку Магілёва прыбыло войска харужага навагрудскага і адміністратара Магілёўскай эканоміі генерала артылерыі ВКЛ Крыштофа Сініцкага-Бонча (паводле інш. крыніц Сяніцкага) у складзе дывізіі, конніцы беларуска-літоўскіх татар і батарэі артылерыі, у т. л. 15 вялікіх гармат з Магілёва. Пазней падышлі Лубенскі і Гадзяцкі казацкія палкі. Гарнізон асаджанага Старога Быхава складаўся з гарадскога, валаснога і шляхецкага апалчэнняў, Валоскай драгунскай і Запарожскай казацкай конных харугваў, наёмнай запарожскай, венгерскай і нямецкай пяхоты. Войскі Сініцкага абкружылі горад шанцамі і пачалі падступацца да бастыённых умацаванняў Быхава: капаліся падземныя хады для закладкі мін пад гарадскія валы, бесперапынна вялася артылерыйская стральба. Асабліва вялікія разбурэнні і пажары рабіла велізарная магілёўская гармата — «галандка», якая скарыстоўвала 52-фунтовыя бомбы (на адзін зарад ішло 45 кг пораху). Абаронцы горада білі ў адказ карцеччу, рабілі ўдалыя вылазкі, нават захоплівалі казацкія гарматы. Але 10 кастрычніка гарнізон Быхава мусіў здацца на ганаровых умовах і прысягнуў каралю Аўгусту II. Горад і замак разам з гарматамі і ўсёй амуніцыяй пераходзілі да Сініцкага, частка гарнізона і наёмнікі пераводзіліся ў Магілёў, запарожцы амнісціраваліся, мяшчанам пакідаліся ўсе вольнасці і прывілеі. У склад гарнізона замка ўводзілася 400 гвардзейцаў караля Аўгуста II.
К. Сініцкі-Бонч (паводле інш. крыніц Сяніцкі) практычна стаў адзіным правіцелем Быхаўшчыны. Пасля прыбыцця ў Быхаў войск пад камандаваннем яго брата — падстолія ВКЛ, палкоўнікаў Ліндорфа і Берлінкурта Сініцкі падняў мяцеж і перайшоў на бок Карла XII. Была канфіскавана расейская армейская казна. У адказ Пётр I тэрмінова накіраваў некалькі дзесяткаў расейскіх палкоў. Безупынная бамбардзіроўка Быхава і асабліва замка вялася кругласутачна некалькі дзён запар. Вялікія разбурэнні і пажары, адсутнасць дапамогі ад Сапегаў і караля Карла XII вымусілІ Сініцкіх пайсці на перагаворы аб капітуляцыі. Было падпісана пагадненне з 13 пунктаў пра ўмовы здачы Быхава расейскім войскам. Паводле пагаднення Сініцкія маглі свабодна пакінуць Быхаў, уся артылерыя горада і замка павінна была застацца на валах. Але расейскія генералы, што падпісвалі пагадненне, ужо мелі на руках царскі загад пра арышт Сініцкіх і высылцы іх у Сібір. Пасля здачы горада і замка закаваных у кайданы братоў Сініцкіх вывезлі ў ссылку. Пасля гэтага і «ўсю армату быхаўскую, якой было некалькі дзесяткаў штук, а таксама армату замкавую замка Магілёўскага 15 штук... Масква, склаўшы ў байдары, адправіла ўніз Дняпром да Кіева».
У 1716 расейскія войскі канчаткова пакінулі Быхаў, папярэдне разбурыўшы гарадскія брамы і бастыёны ўмацаванняў, а «место выпалить хотели, но убогие мещане со слезами едва отпросились». Толькі праз шмат гадоў пасля вайны быхаўскія ўмацаванні былі адноўлены і праіснавалі аж да канца 19 ст.
Быхаўскія гарадскія ўмацаванні ўключалі земляны вал (даўжыня 800 м, вышыня 7—8 м, шырыня ў аснове да 30 м) з бастыёнамі, равелінамі і мураванымі ўязнымі брамамі, амаль такой жа даўжыні абарончы роў, у якім пастаянна была вада. Уваход і выхад з горада ажыццяўляўся праз брамы: Падольную (Дольную), што вяла на бераг Дняпра, Магілёўскую (у паўночнай частцы горада) і Рагачоўскую (Навабыхаўскую), якая адкрывала шлях у гарады Падняпроўя.
Новы Быхаўскі замак займаў участак берага ў выглядзе няправільнага прамавугольніка памерам 77х100 м, з поўдня, захада і поўначы быў умацаваны глыбокімі і шырокімі (да 22—27 м) равамі, а па краях пляцоўкі — земляным валам з бастыёнамі. Па перыметры дзядзінца размяшчаліся жылыя і гаспадарчыя пабудовы, у т. л. комплекс мураванага палаца-замкавага ансамбля. «Прыступны» заходні бок абароны замка з уязной брамай быў дадаткова ўмацаваны васьміграннымі 2-яруснымі цаглянымі вежамі, якія мелі па 7—8 байніц і фланкіравалі подступы да брамы. Брама была таксама мураваная, 2-ярусная са скляпеністым перакрыццем, з купалам — «галкай» і ветранікам з гербам Сапегаў. Двухстворкавыя палотнішчы варот былі дадаткова ўмацаваны кратай — герсай і спецыяльнай сістэмай жалезных запораў. Да брамы вёў драўляны мост, пасярэдзіне якога стаялі дадатковыя «краты з дрэва сталярскай работы».
Замкавы комплекс складаўся з некалькіх карпусоў, якія ўтваралі ў плане чатырохвугольнік, замкнёны з поўначы мураванай сцяной, дзе быў выхад на гарадскі вал. Выцягнуты двухпавярховы (з падвалам) будынак палаца арыентаваны да Дняпра, меў клінападобны накрыты чарапіцай дах, на вышыні, роўнай амаль 2 паверхам. Да ўсходняга і паўднёвага фасадаў прылягалі пяціярусныя гранёныя вежы, якія раней былі завершаны двух'яруснымі купалкамі. Заходні фасад палаца, павернуты да ўнутранага двара, аздабляла двух'ярусная арачная галерэя з лесвіцамі і ўваходамі ва ўнутраныя памяшканні. Першы ярус галерэі быў мураваны, перакрыты крыжовымі скляпеннямі, другі — драўляны. Падвальнае памяшканне і першы паверх перакрыты цыліндрычнымі скляпеннямі з распалубкамі. Другі паверх быў жылы і падзяляўся вестыбюлем з трохмаршавай лесвіцай на 2 паловы.
У паўночнай тарцовай частцы знаходзілася парадная зала. Масіўныя папярочныя сцены падзялялі палац амаль на аднолькавыя па памерах пакоі, якія мелі анфіладную сувязь, плоскія бэлечныя перакрыцці. Адпаведна ўнутранай планіроўцы на фасадзе папарна згрупаваны вялікія прамавугольныя вокны. Вежы палаца не мелі абарончага прызначэння, у іх размяшчаліся капліца, бібліятэка, памяшканні для варты і іншыя. Аздоба інтэр'ераў не захавалася. Да паўднёвага фасада палаца далучаны двухпавярховы корпус са скляпеністымі перакрыццямі. Першы паверх выкарыстоўваўся для гаспадарчых патрэб. Мураваная сцяна замка з выхадам на гарадскі вал пазней заменена драўлянымі карпусамі. Заходняя частка забудаваная казармамі, мела пасярэдзіне ўязную браму з пад'ёмным мостам і была фланкіравана па вуглах васьміграннымі баявымі вежамі (захаваліся часткова).
Быхаўскі замак — помнік барока XVII ст. і абарончага дойлідства — ацалеў часткова. Да нядаўняга часу тут знаходзіўся мэблевы цэх. Занядбаны замак стаіць цяпер пакінуты.
Як і іншыя беларускія гарады, Быхаў меў вайсковую арганізацыю мяшчан і валашчан, аб'яднаных у дзесяткі і сотні. Яны былі ўзброены халоднай і агнястрэльнай зброяй, мелі свае харугвы (баявыя сцягі), бубны і трубы, рэгулярна ставіліся на «попіс» перад мясцовымі адміністратарам — «губернатарам». Традыцыя «попіса» была старажытнаю, і яе прытрымліваліся «водлуг давнего звычаю». Павятовая шляхта таксама штогод «пописывалася на святого Михала водлуг давнего звычаю». Усе жыхары горада штогод з вясны да замаразкаў займаліся фартыфікацыйна-будаўнічымі работамі, пад наглядам «губернатара» бясплатна рамантавалі і насыпалі валы, чысцілі і паглыблялі роў. Сяляне Быхаўскай воласці летам (пасеяўшы яравыя) і восенню («з поля сойдя») да замаразкаў мусілі «водлуг давней повинности своее валовую работу полнити» ў адпаведнасці з распараджэннем адміністрацыі. Мяшчанскае апалчэнне Быхава ў 16— 18 ст. было першакласна ўзброена.
На патрэбу абароны працавала адмысловая людвісарня, дзе высокакваліфікаваныя майстры выраблялі гарматы, ядры, кулі і гранаты. Людвісарня ўзнікла, калі Быхавам валодалі магнаты Хадкевічы. Адным з першых людвісараў быў, відаць, немец Кашпір Ганусаў, які адліў у 1555 «вогненную гармату» (у час Інфлянцкай вайны 1558—83 маскоўскае войска вывезла яе ў Маскву). У 1697 быхаўскія людвісары — майстар немец Пятрок і яго памочнік Юрка былі запрошаны ў Магілёў, дзе адлівалі магістрату вялікую бронзавую гармату. Аплата была стабільная — па 4 злотыя за 1 пуд. У сярядзіне 18 ст. быхаўская людвісарня адлівала і перарабляла старыя гарматы. Яшчэ ў 1912 у Быхаўскім замку і каля яго знаходзілася 10 старадаўніх гармат мясцовай адліўкі.
Зброя і металічныя даспехі, вырабленыя быхаўскімі замкавымі збройнікамі, карысталіся вялікім попытам на Беларусі і за яе межамі. Паводле звестак 1692, у цэйхгаузе быхаўскага замка было: 34 гарматы (шротаўніцы, палявыя марціры, шматствольныя «арганы» — 5 з іх выраблены ў замкавай людвісарні), 32 «свінні» волава, салетра, ядры, картузныя зарады для 3-, 4-, 6-, і 10-фунтавых гармат, артылерыйскія і ручныя гранаты (апошнія 3 тыпаў: жалезныя, драўляныя і шкляныя). Сярод іншай зброі — 1200 мушкетаў, 8 арганаў, 38 гакаўніц, старасвецкі аркебуз, 50 пар «блях гусарскіх», косы «проста насаджаныя», формы для адліўкі ядзер, жалезныя пікі, а таксама харугвы (баявыя сцягі).
Замак перажыў шмат аблог і штурмаў. У 1648 атрад украінскіх казакоў на чале з Ф. Гаркушам не здолеў яго ўзяць. На пачатку вайны Маскоўшчыны з Рэччу Паспалітай 1654—67 Быхаў выстаяў у час 11-месячнай аблогі ўкраінскіх казакоў на чале з I.Н. Залатарэнкам і 11 палкоў маскоўскага войска ваяводы А.М. Трубяцкога. Аблога пачалася ў жніўні 1654. Быхаў перашкаджаў казацкаму войску развіваць наступленне на Падняпроўі, «за пазухою аки змею маючи». Быхаў быў добра ўмацаваны, меў вялікі гарнізон, пагалоўна ўзброенае мужчынскае насельніцтва. Жыхары Быхава не рэагавалі на «прелестные грамоты» атамана, якія дасылаліся ў горад ад імя цара. Паводле дакументаў, адной з прычын упартага супраціўлення гараджан з'яўляліся звесткі пра трагічны лёс жыхароў суседніх гарадоў: «а именно Шклов, Копысь и иные города, и тех городов всяких жилетцких людей неволят, грабят и в полон емлют и до Москвы отвозят, и те де все городы ныне разорены и опустошены: и быховцы де, слыша то, все на том и порешили, лутше де им в домех своих хотя помереть, нежели в неволю из воли самим себя отдавать».
Залатарэнка прасіў цара «об огненной пушке и об огненных ядрах, чтобы есмя могли тех разорителей веры нашей православныя христианския с городом их зажечь, понеже город деревянный и зело домы большие и частые». У сярэдзіне снежня 1654 пасля 10-тыднёвай аблогі Стары Быхаў дэблакіравала войска гетмэна ВКЛ Я. Радзівіла і В. Гансеўскага, адцясніўшы казакоў да Новага Быхава. Толькі ў маі 1655 войска Залатарэнкі зноў прыступіла да аблогі горада. У грамаце да насельніцтва ад 7 мая наказны атаман пісаў: «По сотнокротным упоминаньем упаминаю жебысте се поклонили Его Царскому Величеству, а над собою, женами и детми своими змиловалися. Бо ведайте о том певне, коли вас достанем през меч, а малого дитяти живити не будем. А в том на мудрый наш розсудок полецаем о респоне пильно вашу милость жадаем».
Праз 10 дзён была паслана яшчэ адна грамата, на якую «Старого Быхова всяких чинов люди наказному гетману отказали: сдаваться де мы не хотим, а будем де сидеть, покаместа нашей мочи будет». Казакі былі пераведзены ў цэнтр Беларусі, а іх месца заняла армія маскоўскага князя А.Н. Трубяцкога (11 палкоў). У чэрвені 1655 да быхаўскіх мяшчан з граматамі аб здачы горада звярнуўся сам цар. Ён абяцаў «всей врожоной шляхте и всему рыцерству, также всем бурмистрам, радцам и лавникам и всем всякого чину градским и уездным людям» не чыніць разарэння, выдаць усім жыхарам жалаванне, захаваць за шляхтай правы, маёнткі і розныя льготы. Адначасова было паабяцана тым, хто будзе працівіцца здачы, «тех всех предадим мечу». Вайсковыя дзеянні маскоўскай арміі князя Трубяцкога працягваліся да 26 ліпеня. Князь некалькі разоў заклікаў быхаўцаў здацца, але тыя адхілялі прапановы. У данясенні цару ён пісаў: «И быховцы твоей милостивой грамоты не приняли, и тебе, великому государю, не добили челом, и город не сдали, и из городу на солдатские шанцы вылазки у них были не по один день и ночьми, и с твоими государевыми людьми пеших полков с солдаты, и с стрельцы, они, быховцы, билнсь; и твои, государевы ратные люди, быховцев побивали, и от шанцев в ров отбивали».
Прычыну такога ўпартага супраціўлення царскія ваяводы бачылі ў магутнасці «каменного городка» — Быхаўскага замка, — а таксама ў тым, што «хлебных и железных запасов в городе много». Сваю ролю адыграла і грамата караля Рэчы Паспалітай Яна Казіміра ад 31.5.1655, паводле якой за мужнасць жыхары Быхава як уладанне падканцлера ВКЛ К.Л. Сапегі на 20 гадоў вызваляліся ад усіх падаткаў, за кошт каралеўскай казны дадаткова наймалася 300 чал. нямецкай пяхоты для далейшай абароны горада. У пачатку жніўня частка маскоўскіх войск з-пад Старога Быхава была перакінута да Слуцка і на Панямонне, аднак у пачатку кастрычніка сюды вярнуліся казакі пад камандаваннем Залатарэнкі. 8 кастрычніка «быховские сидельцы» зрабілі вылазку, у выніку якой загінуў Залатарэнка. Запарожскае войска страціла баяздольнасць і «не могучи... болше держати Быхова в облеженю и оный узяти не могучи, отступили назад на Украину». У канцы 1655 маскоўскія войскі былі вымушаны паступова знімаць аблогу горада. Тут застаўся толькі 1 полк з 22 сотняў на чале з палкоўнікам I. Нячаем. У Быхаве, які моцна цярпеў ад абстрэлаў, бушавалі частыя пажары, змяншаліся запасы хлеба. Гарнізон Быхава меў 1000 чал. наёмнай пяхоты, што абаранялі эамак, на валах горада было 18 харугваў мяшчан, шмат узброеных сялян з Быхаўскага павета і асобнае фармаванне з 1000 яўрэяў.
Але ў пачатку 1657 пасля 18-месячнай аблогі маскоўскія войскі сумесна з украінскімі казакамі захапілі Быхаў. У 2-й палове 1658 Іван Нячай перайшоў на бок караля Рэчы Паспалітай. Сваёй рэзідэнцыяй ён зрабіў добра ўмацаваны г. Стары Быхаў. Карнае войска маскоўскіх ваяводаў Змеева і Лабанава-Растоўскага 14.5.1659 падышло да горада і пачало аблогу, якая працягвалася да 4 снежня і закончылася начным штурмам Быхава. Поспеху штурму ў значнай ступені садзейнічала здрада членаў гарадскога магістрата Ільініча і Ранкоўскіх, а таксама каменданта Быхаўскага замка немца Шульца, які адчыніў браму. «Впавши» ў Быхаўскую фартэцыю, маскоўскае войска «людей всех, в той осаде бывших, высекло»; асабліва пацярпела палонная шляхта, якую знішчылі «в пень». У данясенні цару Лабанаў-Растоўскі паведамляў, што «государевы ратные люди город Старый Быхов приступом взяли и изменников Ивашку Нечая и брата его Самошку Выговского а иных многих в ночное время побили». Ад аблогі і штурму замак моцна пацярпеў. У замку паднавілі пашкоджаныя ўмацаванні і там размясціўся маскоўскі гарнізон. Карнікі, які захапіў замак, у 1660 самі апынуліся ў аблозе і ў снежні 1661 здаліся 7-тысячнаму войску Рэчы Паспалітай на чале з гетманам Чарнецкім.
У час Паўночнай вайны 1700—21 уладальнік Быхава К. Сапега падтрымліваў шведскага караля Карла XII, а ў перыяд двоеўладдзя — Станіслава Ляшчынскага, які ў 1704 Варшаўскай канфедэрацыяй шляхты быў выбраны польскім каралём. Былы польскі кароль і курфюрст Саксоніі Аўгуст II разам са сваім саюзнікам маскоўскім царом Пятром I пачаў вайсковыя дзеянні супраць Ляшчынскага і яго прыхільнікаў. 29.8.1702 пачалася аблога Быхава. Да яго падышлі 3 казацкія палкі (Нежынскі, Старадубскі і Прылуцкі). 31 жніўня з боку Магілёва прыбыло войска харужага навагрудскага і адміністратара Магілёўскай эканоміі генерала артылерыі ВКЛ Крыштофа Сініцкага-Бонча (паводле інш. крыніц Сяніцкага) у складзе дывізіі, конніцы беларуска-літоўскіх татар і батарэі артылерыі, у т. л. 15 вялікіх гармат з Магілёва. Пазней падышлі Лубенскі і Гадзяцкі казацкія палкі. Гарнізон асаджанага Старога Быхава складаўся з гарадскога, валаснога і шляхецкага апалчэнняў, Валоскай драгунскай і Запарожскай казацкай конных харугваў, наёмнай запарожскай, венгерскай і нямецкай пяхоты. Войскі Сініцкага абкружылі горад шанцамі і пачалі падступацца да бастыённых умацаванняў Быхава: капаліся падземныя хады для закладкі мін пад гарадскія валы, бесперапынна вялася артылерыйская стральба. Асабліва вялікія разбурэнні і пажары рабіла велізарная магілёўская гармата — «галандка», якая скарыстоўвала 52-фунтовыя бомбы (на адзін зарад ішло 45 кг пораху). Абаронцы горада білі ў адказ карцеччу, рабілі ўдалыя вылазкі, нават захоплівалі казацкія гарматы. Але 10 кастрычніка гарнізон Быхава мусіў здацца на ганаровых умовах і прысягнуў каралю Аўгусту II. Горад і замак разам з гарматамі і ўсёй амуніцыяй пераходзілі да Сініцкага, частка гарнізона і наёмнікі пераводзіліся ў Магілёў, запарожцы амнісціраваліся, мяшчанам пакідаліся ўсе вольнасці і прывілеі. У склад гарнізона замка ўводзілася 400 гвардзейцаў караля Аўгуста II.
К. Сініцкі-Бонч (паводле інш. крыніц Сяніцкі) практычна стаў адзіным правіцелем Быхаўшчыны. Пасля прыбыцця ў Быхаў войск пад камандаваннем яго брата — падстолія ВКЛ, палкоўнікаў Ліндорфа і Берлінкурта Сініцкі падняў мяцеж і перайшоў на бок Карла XII. Была канфіскавана расейская армейская казна. У адказ Пётр I тэрмінова накіраваў некалькі дзесяткаў расейскіх палкоў. Безупынная бамбардзіроўка Быхава і асабліва замка вялася кругласутачна некалькі дзён запар. Вялікія разбурэнні і пажары, адсутнасць дапамогі ад Сапегаў і караля Карла XII вымусілІ Сініцкіх пайсці на перагаворы аб капітуляцыі. Было падпісана пагадненне з 13 пунктаў пра ўмовы здачы Быхава расейскім войскам. Паводле пагаднення Сініцкія маглі свабодна пакінуць Быхаў, уся артылерыя горада і замка павінна была застацца на валах. Але расейскія генералы, што падпісвалі пагадненне, ужо мелі на руках царскі загад пра арышт Сініцкіх і высылцы іх у Сібір. Пасля здачы горада і замка закаваных у кайданы братоў Сініцкіх вывезлі ў ссылку. Пасля гэтага і «ўсю армату быхаўскую, якой было некалькі дзесяткаў штук, а таксама армату замкавую замка Магілёўскага 15 штук... Масква, склаўшы ў байдары, адправіла ўніз Дняпром да Кіева».
У 1716 расейскія войскі канчаткова пакінулі Быхаў, папярэдне разбурыўшы гарадскія брамы і бастыёны ўмацаванняў, а «место выпалить хотели, но убогие мещане со слезами едва отпросились». Толькі праз шмат гадоў пасля вайны быхаўскія ўмацаванні былі адноўлены і праіснавалі аж да канца 19 ст.
Быхаўскія гарадскія ўмацаванні ўключалі земляны вал (даўжыня 800 м, вышыня 7—8 м, шырыня ў аснове да 30 м) з бастыёнамі, равелінамі і мураванымі ўязнымі брамамі, амаль такой жа даўжыні абарончы роў, у якім пастаянна была вада. Уваход і выхад з горада ажыццяўляўся праз брамы: Падольную (Дольную), што вяла на бераг Дняпра, Магілёўскую (у паўночнай частцы горада) і Рагачоўскую (Навабыхаўскую), якая адкрывала шлях у гарады Падняпроўя.
Новы Быхаўскі замак займаў участак берага ў выглядзе няправільнага прамавугольніка памерам 77х100 м, з поўдня, захада і поўначы быў умацаваны глыбокімі і шырокімі (да 22—27 м) равамі, а па краях пляцоўкі — земляным валам з бастыёнамі. Па перыметры дзядзінца размяшчаліся жылыя і гаспадарчыя пабудовы, у т. л. комплекс мураванага палаца-замкавага ансамбля. «Прыступны» заходні бок абароны замка з уязной брамай быў дадаткова ўмацаваны васьміграннымі 2-яруснымі цаглянымі вежамі, якія мелі па 7—8 байніц і фланкіравалі подступы да брамы. Брама была таксама мураваная, 2-ярусная са скляпеністым перакрыццем, з купалам — «галкай» і ветранікам з гербам Сапегаў. Двухстворкавыя палотнішчы варот былі дадаткова ўмацаваны кратай — герсай і спецыяльнай сістэмай жалезных запораў. Да брамы вёў драўляны мост, пасярэдзіне якога стаялі дадатковыя «краты з дрэва сталярскай работы».
Замкавы комплекс складаўся з некалькіх карпусоў, якія ўтваралі ў плане чатырохвугольнік, замкнёны з поўначы мураванай сцяной, дзе быў выхад на гарадскі вал. Выцягнуты двухпавярховы (з падвалам) будынак палаца арыентаваны да Дняпра, меў клінападобны накрыты чарапіцай дах, на вышыні, роўнай амаль 2 паверхам. Да ўсходняга і паўднёвага фасадаў прылягалі пяціярусныя гранёныя вежы, якія раней былі завершаны двух'яруснымі купалкамі. Заходні фасад палаца, павернуты да ўнутранага двара, аздабляла двух'ярусная арачная галерэя з лесвіцамі і ўваходамі ва ўнутраныя памяшканні. Першы ярус галерэі быў мураваны, перакрыты крыжовымі скляпеннямі, другі — драўляны. Падвальнае памяшканне і першы паверх перакрыты цыліндрычнымі скляпеннямі з распалубкамі. Другі паверх быў жылы і падзяляўся вестыбюлем з трохмаршавай лесвіцай на 2 паловы.
У паўночнай тарцовай частцы знаходзілася парадная зала. Масіўныя папярочныя сцены падзялялі палац амаль на аднолькавыя па памерах пакоі, якія мелі анфіладную сувязь, плоскія бэлечныя перакрыцці. Адпаведна ўнутранай планіроўцы на фасадзе папарна згрупаваны вялікія прамавугольныя вокны. Вежы палаца не мелі абарончага прызначэння, у іх размяшчаліся капліца, бібліятэка, памяшканні для варты і іншыя. Аздоба інтэр'ераў не захавалася. Да паўднёвага фасада палаца далучаны двухпавярховы корпус са скляпеністымі перакрыццямі. Першы паверх выкарыстоўваўся для гаспадарчых патрэб. Мураваная сцяна замка з выхадам на гарадскі вал пазней заменена драўлянымі карпусамі. Заходняя частка забудаваная казармамі, мела пасярэдзіне ўязную браму з пад'ёмным мостам і была фланкіравана па вуглах васьміграннымі баявымі вежамі (захаваліся часткова).
Быхаўскі замак — помнік барока XVII ст. і абарончага дойлідства — ацалеў часткова. Да нядаўняга часу тут знаходзіўся мэблевы цэх. Занядбаны замак стаіць цяпер пакінуты.
Крыніца:
М.А. Ткачоў
Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Т.І
Мінск, Беларуская Энцыклапедыя, 1992
Т.Б. Габрусь
Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі. Магілёўская вобласць Мінск, Беларуская Энцыклапедыя, 1986
Паведамленні
Прочел на сайте НН статью о замке. Советую журналистам выслушать не только однофамильца строителей замка, но и местных жителей.
Которые расскажут вам, что этот Сапега приехал в Быхов как варяг вмес...
І не кажы пане-браце,бараніліся ад маскалёў немалымі фартэцыямі,але засталася з іх хіба толькі гэтая,пра сайт- будзьма мець нешта падобнае да польскага пра крэпасьць у Познані-гл.http:// www.mars.slu...
Дарэчы, нехта паўзрываў у замку ўсе коміны: ад сутарэньняў, па паверхах да даху -- нешта шукалі, піда... ...
Шчыра кажучы, лепей бы мэблевая фабрыка ў замку заставалася, буць у замку хоць які дрэнны гаспадар, то ён бы заховываўся лепей, дах бы хоць застаўся.
Дарэчы, у 50-х у замку была школа камандзіраў с...
Замак абявязкова заслугоўвае ўвагі гледача. З такой багатай гісторыяй, ен сам частка нашае мінуўшчыны, нашай культуры. Горка і прыкра бачыць той замак, пераробленым у прамысловую ўстанову, быццам для ...