Мядзел

Гісторыя Мядзеля

Мядзел - горад, цэнтр Мядзельскага раёна Менскай вобласці, паміж азёрамі Мястра і Баторын, на шашы Маладэчна—Паставы. За 160 км на ПнЗ ад Менска. 8,3 тыс. жыхароў (1998).

Паводле археалагічных даследаванняў у 11 ст. Мядзел — памежны горад Полацкай зямлі на востраве возера Мядзел, пазней з-за эпідэміі перанесены на бераг возера Мястра пад старой назвай. Меў таксама назвы Мядзёла, Мядзкол, Мядзюль. Да 20 ст. падзяляўся на Стары і Новы Мядзел.

Стары Мядзел упамінаецца ў пісьмовых крыніцах у 1454 г. з нагоды будаўніцтва тут кашталянам трокскім А. Саковічам касцёла. Уладанне Саковічаў, з 1470 г. Радзівілаў, Францкевічаў, з 1621 г. Райскіх, з 1680 г. Грабоўскіх, з 1687 г. Кошчыцаў, Дваржэцкіх, Козел-Паклеўскіх. У 1500 г. у час вайны Маскоўскай дзяржавы з ВКЛ 1500—03 гг. разбураны і разрабаваны, касцёл спалены. У 1543 г. пабудаваны капліца і двор. 3 1736 г. мястэчка Віленскага ваяводства, дзе былі дазволены кірмашы. У 1754 г. уладар мястэчка А. Кошчыц пабудаваў мураваны касцёл і кляштар. 6.10.1762 г. атрымаў магдэбургскае права і дазвол на 4 кірмашы штогод.

3 1793 г. у Расейскай імперыі ў Вілейскім павеце. У 1860 г. тут 227 жыхароў, 25 двароў, у 1885 г. — 254 жыхароў, царква, габрэйскі малітоўны дом, бровар, піваварня, карчма, з 1886 г. царк.-прыходская школа, у 1904 г. у мястэчку 229 жыхароў.

Новы Мядзел вядомы па пісьмовых крыніцах з 1463 г. У 1519 г. у час вайны Маскоўскай дзяржавы з ВКЛ 1512—22 гг. разбураны. У 1557 г. і 1569 г. упамінаецца сярод каралеўскіх маёнткаў. У сярэдзіне 16 ст. горад, каралеўскае ўладанне, жыхары якога мелі правы мяшчан. Драўляным мостам злучаўся з каралеўскім мураваным замкам, пабудаваным у 2-й пал. 16 — пач. 17 ст. на востраве возера Мястра (разбураны ў Паўночную вайну 1700—21 гг., засталіся руіны), умацаваны равамі. Пляцоўка замчышча мае форму выцягнутага прамавугольніка, была абнесена традыцыйным для Беларусі мурам. Замак доўгі час з'яўляўся месцам надзейнага сховішча мясцовых жыхароў. Разбураны ў Паўночную вайну 1700—21 гг. 3 1588 г. уладанне Сапегаў, з 1742 г. — Бжастоўскага, з 1766 г. — М. Аскеркі, з 1777 г. — Ф. Праўскага. 3 пач. 17 ст. да 1775 г. у Новым Мядзелі адбываліся земскія суды, з 1661 г. — сеймікі.

3 1793 г. у Расейскай імперыі, казённае мястэчка. У 1860 г. было 613 жыхароў, 86 двароў, у 1885 г. — 713 жыхароў, 95 двароў, цэнтр воласці Вілейскага павета, царква, касцёл, сінагога, капліца, багадзельня, 4 крамы, 4 заезныя корчмы, паштовая станцыя, фельчарскі пункт, з 1848 г. народная вучылішча, праводзілася 8 кірмашоў штогод, у 1904 г. - 1235 жыхароў.

У сакавіку — лістападзе 1918 г. Мядзел акупаваны войскамі кайзераўскай Германіі, у пачатку 1919 г. — войскамі Польшчы. У 1921—39 гг. у Польшчы, цэнтр гміны Дунілавіцкага (з 1925 г. Пастаўскага) павета Віленскага ваяводства. У 1921 г. у Мядзелі 825 жыхароў, 170 двароў, 2 касцёлы, царква, мячэць, сінагога, гарбарня, аптэка, млын. 3 1939 г. у БССР, з 15.1.1940 г. вёска, цэнтр Мядзельскага раёна Вілейскай вобласці, з 12.10.1940 г. — сельсавета. 3 2.7.1941 г. акупаваны ням. фашыстамі, якія ў Мядзелі і раёне загубілі 420 чал., 3079 чал. вывезлі на работы ў Германію. Вызвалены 4.7.1944 г.

3 17.11.1959 г. гарадскі пасёлак. 18.3.1985 г. да Мядзела далучана в. Навасёлкі. 3 30.12.1998 горад.

Інтэнсіўна забудоўваецца з 1967 г. як цэнтр курортнай зоны вакол воз. Нарач. Грамадска-адміністрацыйны і культурны цэнтр пасёлка — пл. Свабоды фарміруецца на перакрыжаванні вуліц 17 Верасня і Крупскай. Тут знаходзяцца адміністрацыйныя будынкі, 2 бібліятэкі, сярэдняя і музычная школы, музей, гасцініцы і інш. Галоўная кампазіцыйная вось — вул. 17 Верасня перасякае гарадскі пасёлак з паўночнага захаду на паўднёвы ўсход, забудавана 2—5-павярховымі дамамі. Жылая зона пераважна на ўзбярэжжы воз. Мястра, дзеліцца на паўночна-заходні, паўднёва-ўсходні і ўсходні планіровачныя раёны.

Помнікі археалогіі: гарадзішча і селішча 10—13—17 ст. на паўвостраве воз. Мястра, курганны могільнік 10—11 ст. Помнік архітэктуры 18 ст. — Станіслаўскі касцёл кармелітаў і плябанія.

Зона адпачынку — азёры Мястра і Баторын, парк, 2 скверы. У непасрэднай блізкасці ад Мядзела размешчаны санаторыі «Нарач», «Баравое», дамы адпачынку «Нарач», «Сосны», турбаза комплексу «Возера Нарач», аўтатурбаза «Нарачанка», дзіцячыя лагеры.

Крыніцы:
Вольга Князева
Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Т.3.
Мінск, "Беларуская Энцыклапедыя", 1996

В.М. Баскова, А.Ю. Пятросава
Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі. Мінская вобласць. т.2.
Мінск, Беларуская Энцыклапедыя, 1987