Орша - фота і помнікі

Гісторыя Оршы

Орша (Ворша, старжытная Рша), горад, цэнтр Аршанскага раёна, на Дняпры пры ўпадзенні ў яго р. Аршыца. За 80 км на Пд ад Віцебска. Вузел чыгунак (лініі на Мінск, Магілёў, Крычаў, Смаленск, Віцебск, Лепель) і аўтадарог. 125,7 тыс. жыхароў (1998)

Дзядзінец старажытнай Оршы (пл. 0,57 га) размяшчаўся ў сутоках рэк Аршыца і Дняпро, дзе выяўлены паселішчы бронзавага і жалезнага вякоў. Як адзін з пагранічных фарпостаў на ўсходніх рубяжах Полацкай зямлі Орша ўзнікла, верагодна, каля 1021, калі кіеўскі князь Яраслаў Мудры ўступіў полацкаму князю Брачыславу Ізяславічу Віцебск і Усвяты.

Першы ўспамін аб Оршы адносіцца да 1067 г. у сувязі з узяццем кіеўскімі князямі ў палон у час перагавораў Усяслава Полацкага, як горад Ръша Полацкага княства. Другі раз яна ўпамінаецца ў летапісах пад 1116 г. у час вайны паміж менскім князем Глебам Усяславічам і Уладзімірам Манамахам. У пачатку 12 ст., калі Полацкая зямля падзялілася на княствы-ўдзелы, Орша ўвайшла ў склад Віцебскага княства. У канцы 12 ст. Орша ўваходзіць у склад уладанняў літоўскіх князёў. Першым яе князем быў Рынгальт (Георгі). З пачатку княжання ў Віцебску Альгерда Гедзімінавіча (1320) Орша ў складзе Віцебскага княства далучана да ВКЛ. У 1386 г. смаленскія князі безвынікова спрабуюць далучыць Оршу да сваіх уладанняў. У сувязі з прыгранічным размяшчэннем горада тут у 1-й пал. 14 ст. па ініцыятыве Вялікага князя Альгерда ўзведзены гарадскія ўмацаванні: іх плошча з 5,7 тыс. м2 павялічана да 31,5 тыс. м2, узведзены каменныя сцены і 5 вежаў. У 1398—1407 паводле загаду Вялікага князя Вітаўта пабудаваны замак. 15.7.1410 аршанская харугва ў складзе войска ВКЛ удзельнічала ў Грунвальдскай бітве. У 1500 г., па загаду Вялікага князя ВКЛ Аляксандра, была пабудавана вакол Оршы драўляная сцяна і ўзноўлен старажытны замак. Паводле інвентару 1560 г., на яго тэрыторыі знаходзіліся будынкі вялікакняскага двара, царква, млын, карчма, гасціны двор.

Паводле гістарычных крыніц за 1555, М.К. Радзівіл Чорны заснаваў у Оршы кальвінскі збор — адзін з першых на Беларусі і школу пры ім. З 1560-х г. Орша — дзяржаўнае ўладанне, цэнтр павета. У 16—20 ст. існаваў Аршанскі павет. Упершыню Орша пазначана на «Карце Вялікага княства Літоўскага, Лівоніі і Маскоўскага княства», складзенай у 1589 М.Струбічам.

У 16 ст. ў ходзе шматлікіх войнаў і аблог маскоўскімі войскамі (1500, 1507, 1519, 1534, 1535, 1561—64, 1580) гораду нанесены вялікія страты. У час вайны Маскоўскага царства з ВКЛ 1512—22 пад Оршай 8 верасня 1514 г. адбылася славутая Аршанская бітва, у Інфлянцкую вайну 1558—83 — бітва 2 лютага 1564 года, пасля якой маскоўскае войска вымушана была ўцякаць ад Оршы аж да Смаленску, пакінуўшы шмат нарабаванага дабра. У гэтую бітву войскі ВКЛ толькі ў палон захапілі каля 6 000 маскавітаў.

Горад займаў выгаднае становішча на водным шляху на Дняпры. Меў гандлёвыя сувязі з Польскай Каронай, Прыбалтыкай, Украінай, Масковіяй, з’яўляўся транзітным цэнтрам, пачатковым пунктам вялікага гандлёвага шляху «гасцінца купецкага», які праходзіў па тэрыторыі Белай Русі і Літвы з Маскоўскага царства ў Польшчу і Прыбалтыку. У 1573 у Оршы з'явіліся езуіты, у 1590 канцлер ВКЛ Леў Сапега фундаваў тут езуіцкі касцёл. У 16 ст. ў Оршы існавалі 23 віды рамёстваў, у 17 ст. 26, да канца 18 ст. — больш за 50. У сярэдзіне 17 ст. ў Оршы каля 5 тыс. жыхароў.

У 1620 горад атрымаў магдэбургскае права, прадвеснікамі якога былі грамата Жыгімонта III ад 23.11.1593 аб гарадском органе самакіравання (войт і 4 сотнікі), а яшчэ раней увядзенне аршанцамі ў 1559 частковага самакіравання (абранне войта і 6 памочнікаў). 13.12.1620 Орша атрымала герб — у блакітным полі залаты паўмесяц, паміж рагамі якога сярэбраны крыж. Складанне гарадскога статута («Вилкер места его королевское милости Орши»), зацверджанага 3.3.1621, дапоўніла фармаванне аршанскага права.

У 16—18 ст. Орша з'яўлялася значным рэлігійным цэнтрам. З 1592 існавала праваслаўнае брацтва. Былі заснаваны і дзейнічалі езуіцкі калегіум (заснаваны ў 1612 г., уключаў мураваны касцёл і двухпавярховы калегіум, пабудаваны ў 1690 г.), драўляная царква Ільі Прарока (1505), кляштары бернардзінцаў (1636), базыльянак (1642), дамініканцаў (драўляныя будынкі пабудаваны ў 1649—50 гг., мураваны касцёл у 1819 г.), францысканцаў (1612, мураваныя будынкі ўзведзены ў 1680 г.), уніяцкі Пакроўскі манастыр (1758), саборная мураваная царква Раства Маці Божай (1691), касцёлы трынітарыяў (1714), місіянераў (1752), марыявітак (18 ст.), базыльян (1758—74 гг.), цэрквы Ушэсця (1757), Іаана Багаслова (1790) і інш. На р. Куцеінка ў 1623 г. заснаваны Куцеінскі Богаяўленскі манастыр. На яго тэрыторыі была ўзведзена драўляная Богаяўленская царква, у 17 ст. пабудаваны мураваны Святадухаўскі храм. Непадалёку размяшчаўся жаночы Куцеінскі Успенскі манастыр.

Езуіцкі калегіум дзейнічаў ад 1612 да 1820 г. Для адукацыі свецкай моладзі пры калегіуме была заснавана 5-класная публічная школа, з 1634 г. існавалі 2 бурсы, з канца 17 ст. - тэатр, дзе ў 1693 г. быў створаны рукапісны зборнік драматычных твораў, вядомы як "Аршанскі кодэкс". У 1630 пры Куцеінскім Богаяўленскім манастыры беларускі асветнік Спірыдон Собаль заснаваў Куцеінскую друкарню, якая з'яўлялася асноўным цэнтрам беларускага кірылічнага кнігадрукавання на усходзе ВКЛ - да 1654 г. тут выдадзена каля 20 найменняў розных кніг. У 1655 г. па загаду маскоўскага патрыярха Нікана друкарня была вывезена ў Наўгародскі Іверскі манастыр.

У 17 ст. Орша была адным з буйных мастацкіх цэнтраў Беларусі. У пісьмовых крыніцах сустракаюцца імёны некаторых з іх: разьбяры Іпаліт, Герасім і Арсеній, цесляры Восіп Андрэеў і Андрэй Фёдараў, гравёр Паісій, ювелір і чаканшчык Апанасій Воўчак, майстры-збройнікі, мастакі. У вайну 1654-67 гг. шмат майстроў было вывезена маскавітамі ў Маскву, дзе яны аздаблялі цэрквы, манастыры і царскія палаты. Працы беларускіх майстроў захаваліся і цяпер лічацца жамчужынамі маскоўскага дойлідства і мастацтва. З Оршы паходзяць рукапісныя помнікі беларускага пісьменства «Лісты» Ф.С.Кміты-Чарнабыльскага (1567—87, па іншых звестках 1572—74), «Збор польскіх і рускіх вершаў» (канец 17 ст.), «Аршанскі кодэкс» (1693); у 1812 у Оршы знойдзена «Аршанскае евангелле» (канец 12 — пач. 13 ст., сёння захоўваецца ў Цэнтральнай навуковай бібліятэцы АН Украіны).

14 сакавіка 1653 г. маскоўскі патрыярх Нікан благаславіў цара Аляксея Міхайлавіча на “благое дело” – вайну супраць Рэчы Паспалітай. У гэтую вайну 1654—67 гг. Орша “бясконцымі маскоўскімі нападамі не раз спалена і цалкам зруйнавана” і ляжала “пустой” яшчэ напрыканцы XVIII ст. Да пачатку маскоўскай разні ў Аршанскім павеце налічвалася 473 200 жыхароў, у 1667 г. у жывых засталося толькі 145 015 – загінула 69,3% насельнікаў павета. Полымя вайны праглынула 45 290 з 67 000 дымоў у Аршанскім павеце. Пацярпела Орша і ў Паўночную вайну 1700—21.

Пасля 1-га падзелу Рэчы Паспалітай (1772) Орша ў складзе Расейскай імперыі, цэнтр Аршанскай правінцыі Магілёўскай губерні; 793 жыхароў. У 1776 горад пазбаўлены магдэбургскага права; 1700 жыхароў, 309 будынкаў. У 1781 нададзены новы герб: уверсе — палова герба Расейскай імперыі, унізе «в голубом поле пять стрел, потому что сей город построен еще древними скифами, которые таковыми орудиямм похвально действовали». У 1791 адкрыта 2-класнае народнае вучылішча. З 1796 Орша стала цэнтрам павета Беларускай, з 1802 — Магілёўскай губерняў. 6(18).7.1812 у горад увайшлі французскія войскі. Інтэндантам Оршы быў прызначаны А.Бейль (пазней вядомы пісьменнік Стэндаль).

У 1778 г. быў распрацаваны план забудовы горада (у модным ў Расейскай імперыі класіцыстычным стылі, такія самыя планы былі распрацаваны для шмат якіх нядаўна здабытых беларускіх гарадоў, у тым ліку Полацка). План прадугледжваў рэгуляванне вулічнай сеткі, узбуйненне кварталаў, выпрамленне паўкальцавых магістралей, стварэнне новай грамадскай плошчы з гасціным дваром і адміністрацыйнай установай, а таксама развіццё Задняпроўскага раёна. Новы праект планіроўкі 1848 г. ў асноўных рысах паўтараў папярэдні план. У 19 — пачатку 20 ст. гарадская тэрыторыя значна павялічылася, пераважала драўляная забудова. У 2-й палове 19 ст., у сувязі з будаўніцтвам чыгункі, Орша становіцца буйным чыгуначным вузлом, аршанская прыстань — значны транспартны пункт на Дняпры, адкуль шгогод адпраўляліся каля 100 суднаў, з 1881 наладжаны рэгулярны пасажырскі рух па рацэ да Магілёва. За 1,5 км ад горада забудоўваецца прывакзальны раён, які ў 1878 г. злучыўся з гарадскім цэнтрам брукаванай магістраллю, у цэнтры горада закладзены парк. Пабудавана Ільінская царква (1880 г.).

28.8(9.9).1863 паводле прыгавору ваеннага суда ў Оршы расстраляны І.М. Будзіловіч — кіраўнік паўстанцкага атрада, які дзейнічаў у Аршанскім павеце ў час паўстання 1863—64. Пасля паўстання ўсе каталіцкія кляштары былі зачыненыя, а большасць касцёлаў перададзена праваслаўнаму ведамству для перабудовы пад цэрквы.

У 1881 у Оршы 5025 жыхароў, драўляных дамоў 815, каменных 22, крамніц — 163, 82 купецкія сям'і 1-й і 2-й гільдый, 229 асоб з пасведчаннямі на дробны гандаль, 113 на промыслы. У пачатку 1890 у горадзе 15 прамысловых прадпрыемстваў (ільнотрапальнае, гарбарнае, крухмальнае, цагельнае, піваварнае і інш.), 9 навучальных устаноў (657 вучняў у 1894), бальніца, 6 урачоў, 2 аптэкі, 3 бібліятэкі, 2 кнігарні, друкарня. Былі адкрыты тэлеграфная станцыя (1869), гарадская публічная бібліятэка (1899). У 1897 у Оршы 13 161 жыхароў. З канца 19 да пач. 20 ст. дзейнічалі арганізацыі РСДРП, рабочая, эсэраў. Пад кіраўніцтвам мясцовых арганізацый РСДРП і сацыял-дэмакратычнага камітэта Бунда адбыліся Аршанскія выступленні працоўных 1905. У 1900 заснаваны механічныя і жалезаліцейныя майстэрні. З 1906 працавала рэальнае вучылішча, з 1911 жаночая настаўніцкая семінарыя.

На плане 1911 г. горад падзелены на 3 часткі Дняпром і Аршыцай. Ён захаваў старажытную планіроўку. Левабярэжная частка ў 18 ст. мела рэгулярную планіроўку з сеткай узаемна перпендыкулярных вуліц. Такую ж планіроўку меў і раён чыгуначнага вузла.

З лютага 1915 выдавалася газета «Оршанский вестник». З сакавіка 1918 г. Орша ўваходзіць у склад абвешчанай БНР. У лютым—кастрычніку 1918 г. горад часткова акупаваны нямецкімі войскамі. У 1917—20 у горадзе дзейнічалі органы і арганізацыі розных палітычных сіл. З 2.2.1919 Орша ў складзе Гомельскай, з 1920 — Віцебскай губерняў РСФСР. З 1924 цэнтр Аршанскага раёна БССР, да 1935 — Аршанскай акругі. З 17.3.1938 горад абласнога падпарадкавання. У 1939 у Оршы 37,6 тыс. жыхароў. У 1938—40 гг распрацаваны першы генплан забудовы Оршы. Пасля вайны распрацаваны новы план, які ў агульных рысах паўтараў даваенны.

16.7.1941 акупаваны нямецкімі фашыстамі, якія стварылі ў Оршы некалькі канцлагераў для савецкіх ваеннапалонных і насельніцтва, у якіх знішчылі 19 тыс. чал., у горадзе і раёне загубілі 37,4 тыс. грамадзян. Дзейнічала падполле. Горад вызвалены 27.6.1944. Падчас вызвалення горад быў ператвораны ў руіны, насельніцтва складала каля 3 тыс. жыхароў. Пасля вайны адноўлены. У 1959 у Оршы 64,4 тыс. жыхароў, у 1970 — 100,6 тыс. жыхароў.

У 1960-60-я гады былі знішчаны царква Покрыва Багародзіцы і манастыр базыльянаў, царква Раства Багародзіцы, касцёл францысканцаў, Святаўспенскі манастыр, іншыя культавыя будынкі, амаль цалкам зруйнавана гістарычная забудова 17-20 ст. На месцы старажытнага горада, дзе з 12 па 20 ст. віравала жыццё, паўстала пустэча, якая ззяе і дагэтуль.

У сучасным горадзе працуюць прадпрыемствы машынабудаўнічай і металаапрацоўчай, ільняной, харчовай прамысловасці, будаўнічых матэрыялаў. У горадзе тэхнікумы чыгуначнага транспарту і механіка-тэхналагічны, медыцынскае і педагагічнае вучылішчы, 6 ПТВ, 20 сярэдніх, 3 музычныя, 4 дзіцячыя і маладзёжныя спартовыя школы, 8 школ рабочай моладзі, школа-інтэрнат, 50 дашкольных устаноў, 12 бібліятэк, 14 клубаў і дамоў культуры, Музей гісторыі і культуры горада, этнаграфічны музей «Млыны» і інш., 4 бальніцы, 4 паліклінікі. Брацкія магілы савецкіх вайскоўцаў, ахвяр фашызму, ваеннапалонных; помнікі: Вызваліцелям, Курган Славы, мемарыяльны комплекс «Кацюша», ахвярам сталінскіх палітычных рэпрэсій, Уладзіміру Караткевічу і інш.

Сучасны горад уключае цэнтральны, прывакзальны, паўночны, паўднёвы раёны, раёны льнокамбіната і Задняпроўя. Прамысловасць сканцентравана ў паўночным і паўдневым раёнах. Адміністрацыйна-грамадскі цэнтр Оршы размешчаны на правым беразе Дняпра, захаваў планіроўку гістарычнага ядра з радыяльнай сістэмай вуліц (Леніна, Астроўскага, 1 Мая, Міру, Савецкая, Магілёўская, Горацкая, Дубровенская). Забудаваны тыпавымі дамамі.

Помнікі архітэктуры: Куцеінскі Богаяўленскі манастыр (1623), манастыр базыльян (2-я пал. 18 ст.), Ільінская царква (1880), вадзяны млын з арачным мостам (1902), будынак рэальнага вучылішча (1906). На левым беразе р. Аршыца курганны могільнік 11—12 ст.

Літ.:
Аляксандр Шынкевіч
Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Т.3.
Мінск, "Беларуская Энцыклапедыя", 1996

Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі. Віцебская вобласць
Мінск, Беларуская Энцыклапедыя, 1986

С. Асіноўскі
Орша. Залатыя стрэлы на блакітным полі
Мінск, Полымя, 1997.

А.Цітоў
Сімвалы незалежнасці. // Геральдыка беларускіх местаў.
Мінск, 1998.

Вольга Князева
Падарожжа па Беларусі. Гарады і гарадскія пасёлкі
Мінск, "Беларусь", 2005