Высокае

Гісторыя Высокага

Высокае - горад на р. Пульва. За 40 км на 3ахад ад г. Камянец, 3 км ад чыгуначнай станцыі Высока-Літоўск ва лініі Брэст — Высока-Літоўск, аўтадарогамі звязаны з Брэстам, Камянцом, Пружанамі. Да верасня 1939 г. называўся Высока-Літоўск. 5100 жыхароў (1991 г.).

Першыя ўзгадкі пра Высокае змяшчаюцца ў гістарычных дакументах 14 ст., калі вялікі князь Гедзімін праездам на Русь затрымаўся ў Высокім Горадзе, які прывабіў яго ўвагу сваім маляўнічым выглядам. Найбольш каштоўны дакумент, які датычыць гісторыі Высокага, адносіцца да 1494 г., калі князь Аляксандар, сын вялікага князя ВКЛ Казімера, падараваў гораду магдэбургскае права і герб — у блакітным полі сярэбраная двухпавярховая вежа-брама. У 1511 г. кароль Рэчы Паспалітай Жыгімонт І Стары перадаў Высокае ў пажыццёвае карыстанне мужу Ядвігі Гальшанскай — Яну Багдану Храптовічу (Літавору), маршалку ВКЛ.

У 1538 г. Высокае ўзяў у арэнду Лаўрэн Вольскі — продак Гераніма Хадкевіча, слыннага прадстаўніка магнацкага роду Хадкевічаў, канюшага ВКЛ, кашталяна віленскага, старасты берасцейскага. У 1603 г. сын Лаўрэна — Андрэй заклаў «касцёл мураваны» на месцы пабудаванай у 1571 г. з дрэва і згарэўшай у час шведскай вайны капліцы Святой Барбары. У 1609 г. касцёл быў асвячоны біскупам Паўлам Валуцкім. У савецкі час касцёл быў пераабсталяваны пад спартовую залу, а ў 1993 г. зноў вернуты каталіцкай парафіі і адноўлены ксяндзом Янам Васілеўскім. Непадалёку ад касцёла, на ўзгорку, у 1772 г. прыходскім каталіцкім святаром Сланчэўскім узведзена ў стылі барока капліца Святой Барбары, якая захавалася і адноўлена ў 1992—1994 гг.

Як сцвярджаюць гістарычныя дакументы Высокаўскага замкавага архіва, старэйшымі ўладальнікамі Высокага былі Юры (Ежы) Ёдкавіч разам з Пятковічамі, ад якіх маёнтак перайшоў да Хлявіцкіх. Іх нашчадак Станіслаў Хлявіцкі, які быў бяздзетным, перадаў маёнтак роду Войнаў. У 1647 г. маёнтак Высокае разам з фальваркамі Расна, Лумна, Світычы, Зубачы і Войнаўка выкупіў за 60 тыс. злотых Павал Ян Сапега, ваявода віцебскі, пазней — гетман. Па ініцыятыве Сапегаў 16 снежня 1671 г. горад атрымаў прывілей на чатырохтыднёвы кірмаш.

У 1678 г. Сапегамі быў закладзены вельмі прыгожы замак, які з'яўляўся ўзорам бастыённай сістэмы ўмацавання. У часы бітваў з Расеяй (1654 г.) і Паўночнай вайны (1700—1712 гг.) ён неаднаразова гарэў і разбураўся. На сённяшні дзень засталася толькі ўязная замкавая брама, якая ляжыць у руінах. Пасля пажару ў 1748 г. Сапегі перанеслі сваю рэзідэнцыю ў Слонімскі замак.

На паўднёвы захад ад замка ў мясцовасці, якую называлі Марыямполь, у 1785 г. Аляксандрам Сапегам быў пабудаваны кляштар баніфратаў (добрых братоў). Пры ім меліся шпіталь на 20 ложкаў і касцёльня. На франтоне касцёльні быў зроблены надпіс на польскай мове «Для выратавання блізкіх хрысціянскі доўг выканаў Аляксандр Сапега, канцлер ВКЛ у 1785 г.». Будынак колішняга кляштара захаваўся да сённяшняга часу. Аўтарам праекта кляштара з касцёлам і шпіталем з'яўляўся архітэктар Ю.С.Бекер, які пакінуў пасля сябе шэраг шэдэўраў палацава-паркавай архітэктуры на Берасцейшчыне, у т.л. Ружанскі палац.

Далей Высокае па спадчыне атрымліваюць падскарбі Бенядзікт, сын Паўла Сапегі, а ў 1700 г. яго ўнук Міхал. У 1718 г. Міхал Сапега за 45 тысяч тынфаў (старадаўняя сярэбраная манета) перадае маёнтак у арэнду Аўгусту Касцюшку Сяхновіцкаму і яго жонцы Соф'і. Менавіта з гэтага роду выйшаў вядомы кіраўнік нацыянальна-вызваленчага паўстання 1794 г. Андрэй Тадэвуш Касцюшка. Пасля смерці князя Міхала (1760 г.) маёнтак перайшоў да роду Ябланоўскіх, а на мяжы 18 і 19 ст. Высока-Літоўск зноў стаў спадчынай Сапегаў, у прыватнасці, канцлера Аляксандра Сапегі, потым яго сына Францыска, які быў у шлюбе з дачкою графа Патоцкага Пелагеяй. Перад смерцю Францыск падараваў Высокаўскі ключ Пелагеі. Застаўшыся ўдавою, яна неўзабаве выйшла замуж за Паўла Сапегу (1781—1846 гг.), сына віленскага ваяводы. У 1815 г. Пелагеяй Патоцкай быў закладзены мураваны палац, які захаваўся да нашага часу.

Да 2-й паловы 19 ст. Высокаўскі ключ заставаўся ва ўласнасці князя Францішка Ксаверыя Сапегі (1807—1882 гг.), сына Паўла і Пелагеі. Першы раз ён быў жанаты з Канстанцыяй Сабанскай (1814—1838 гг.), а другі — з Людвікай Пац. Ён быў апошнім з роду Сапегаў уласнікам Высока-Літоўска. Пасля 1863 г. вымушаны быў эмігрыраваць за мяжу і больш на радзіму не вярнуўся. Маёнтак па спадчыне перайшоў да яго малалетняй дачкі Марыі (1837 г.), якая была пашлюблена з графам Станіславам Патоцкім.

Апошнім гаспадаром маёнтка да прыходу савецкай улады быў сын Марыі Патоцкай і Станіслава Патоцкага — граф Якуб Патоцкі (1863—1934 гг.), які меў таксама фальваркі Гелянова, Брэжаны і інш. Якуб славіўся сваім мецэнацтвам, таму што свае прыбыткі, маёмасць, уласныя фонды перадаваў на вялікую і добрую справу барацьбы з цяжкімі анкалагічнымі хваробамі.

У 16—18 ст. майстры Высокага ткалі шырока вядомыя дываны і палатно. 3 1671 г. у Высокім штогод праводзіліся кірмашы. У 1788 г. цагляны завод даваў 22 тыс. цэглы, 8 тыс. чарапіцы ў адзін абпал. У 1794—97 гг. існаваў водны шлях з Высокага ў Гданьск. 3 1795 г. Высокае ў складзе Прусіі, з 1807 г. у Расейскай імперыі, мястэчка Брэсцкага павета. У 1826—28 гг. тут працавала суконная мануфактура.

У 1886 г. у Высокім налічвалася 2729 мяшчан і 284 іншых жыхароў, мелася аптэка, бальніца, паштовая станцыя, 2 гарбарныя заводы, 3 вадзяныя млыны, 102 крамы і 4 тракціры. Штогод у горадзе праводзілася 15 кірмашоў і 2 базары. У 1897 г. у Высокім 3434 жыхары, 370 дамоў, працавалі канатная фабрыка, гарбарны і свечачны заводы, 2 маслабойні, 3 школы. У 1914 г. у Высокім 3800 жыхароў, 12 дробных прадпрыемстваў. У 1915—18 гг. акупаваны германскімі войскамі, у 1919—1920 — войскамі Польшчы. Паводле Рыжскага мірнага дагавора 1921 г. горад у складзе Заходняй Беларусі адышоў да Польшчы, уваходзіў у Брэсцкі павет Палескага ваяводства. 3 верасня 1939 г. у складзе БССР, 6,1 тыс. жыхароў. У 1940—62 гг. цэнтр Высокаўскага раёна. 23.6.1941 г. акупаваны ням.-фаш. захопнікамі, якія знішчылі ў горадзе 1297 чалавек. Горад вызвалены 28.7.1944 г. У 1959 г. 2,6 тыс. жыхароў. 3 1962 г. Высокае ў Камянецкім раёне.

Крыніца:
Л.М. Несцярчук
Замкі, палацы, паркі Берасцейшчыны Х-ХХ стагоддзяў
Мінск, "БЕЛТА", 2002
А.С.Барысаеец, В.А.Міронаў
Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Т.2.
Мінск, "Беларуская Энцыклапедыя", 1996