Францыск Скарына

Будучы волат беларускага і ўсяго еўрапейскага Адраджэння нарадзіўся і атрымаў першапачатковую адукацыю ў старажытным Полацку. Адтуль ён выправіўся па навуку ў Кракаўскі універсітэт, дзе вучыўся на філасофскім факультэце, закончыўшы яго ў 1506 г. са ступенню бакалаўра. Пазней Скарына стаў доктарам «вольных навук», а ў 1512 г. бліскуча вытрымаў экзамен на ступень доктара медыцыны ў адным з самых перадавых еўрапейскіх універсітэтаў – Падуанскім. Сёння выяву нашага выдатнага суайчынніка можна ўбачыць там у мемарыяльнай зале сярод партрэтаў 40 знакамітых дзеячоў еўрапейскай навукі, што выйшлі са сценаў Падуанскай альма-матэр.

Скарына мог спакойна і заможна жыць пры двары якога-небудзь мецэната – князя ці магната. Але ён як сапраўдны гуманіст і сын эпохі Рэнесансу абраў іншы шлях. Ён рыхтаваўся да кнігавыдавецкай дзейнасці, каб даць свайму народу на зразумелай яму мове Кнігу кніг – Біблію. Першая з яго кніг пабачыла свет у Празе 6 жніўня 1517 г. Гэта быў «Псалтыр», у прадмове да якога Скарына пісаў: «Я, Францішак Скарынін сын з Полацка, у лекарскіх навуках доктар, павялеў Псалтыру ціснуці... наперад ка чці і к пахвале Богу ў тройцы адзінаму і прачыстай яго мацеры Марыі... а потым к пажытку паспалітага, добрага, найболей з тае прычыны, іжэ мя міласцівы Бог з таго языка на свет пусціў».

Францішак Скарына пакінуў нашчадкам 23 перакладзеныя на беларускую мову біблійныя кнігі і гэтым увёў Беларусь у сям'ю перадавых еўрапейскіх народаў. Скарынавая Біблія выйшла ў свет раней за нямецкую Лютэраву. Кніга кніг выдатнага палачаніна стала першай друкаванаю Бібліяй ва ўсходне- і паўднёваславянскіх народаў. Яна з'явілася амаль на паўстаголдзя раней за польскую Біблію. Скарынаў «Псалтыр» убачыў свет на 47 гадоў раней за кнігу «Апостал» Івана Фёдарава і Пятра Мсціслаўца, з якой пачалося расейскае кнігадрукаванне.

Апрача сваіх пражскіх выданняў, у 1522 і 1525 гг. ён выдаў у Вільні яшчэ «Малую падарожную кніжку» і «Апостала». Заснаваная Скарынам Віленская друкарня была першай ва Усходняй Еўропе.

Ён увайшоў у гісторыю як беларускі і ўсходнеславянскі першадрукар. Як пісьменнік – празаік і паэт – што служыў не эліце або нейкаму аднаму стану, а ўсяму народу. Як выдатны перакладнік з некалькіх старажытных і новых моваў. Як рэдактар і выдавец, што дасягнуў найвялікшай гармоніі слова і друкарскага мастацтва. Як патрыёт, пяру якога належыць самы прачулы за ўсю беларускую гісторыю, геніяльна просты хваласпеў любові да Бацькаўшчыны: «Панежэ ад прыраджэння звяры, ходзячыя ў пустыні, знаюць ямы свая, пціцы, лятаючыя па воздуху, ведаюць гнёзды свая, рыбы, плываючыя па мору і ў рэках, чуюць віры свая, пчолы і тым падобная бароняць вулляў сваіх, – така ж і людзі, ігдзе зрадзіліся і ўскормлены суць па Бозе, к таму месту вялікую ласку імаюць».

Сын народа, што жыве на еўрапейскім памежжы, Скарына геніяльна знітаваў у сваёй творчасці традыцыі візантыйскага Усходу і лацінскага Захаду. Ён аздобіў свае кнігі высокамастацкімі гравюрамі, па якіх можна вывучаць тагачаснае беларускае жыццё – побыт, адзенне, тэхніку будоўлі. Смела адступаючы ад канонаў, ён змясціў у Бібліі ўласны партрэт. Нават самога Бога чытачы ўбачылі без узаконенага німбу. За парушэнне царкоўных правілаў выдання Бібліі Скарыну маглі б не меней за трынаццаць разоў спаліць на вогнішчы як ерэтыка.

Імкнучыся пашырыць святло навукі сярод усходніх суседзяў, Францішак Скарына прывёз вялікую партыю сваіх выданняў у Маскву, прапанаваўшы свецкім і духоўным уладарам наладзіць кнігадрукаванне. I замест удзячнасці ўбачыў, як на загад маскоўскага князя з ягоных кніг склалі вялізнае вогнішча.

Скарынава жыццё было напоўненае падарожжамі па Еўропе, узлётамі да вышыняў славы і горкімі расчараваннямі. У ім адбілася ўся тая вірлівая, авантурная і ўзнёслая эпоха. Ён сустракаўся з Лютэрам і дыскутаваў у Вільні з сусветна вядомым медыкам і алхімікам Парацэльсам. Быў сакратаром і прыдворным лекарам у віленскага біскупа Яна. Запрашаўся на службу да апоіпняга магістра Тэўтонскага ордэна Альбрэхта Брандэнбурскага, які надаў яму шляхоцтва. Браў удзел у складанні Статуту Вялікага Княства Літоўскага 1529 г.

За братавы даўгі крэдыторы пасадзілі Скарыну ў турму, адкуль яго вызваліў сам вялікі князь Жыгімонт Стары. На знак прызнання заслуг вучонага палачаніна перад Айчынаю манарх даў яму адмысловы прывілей, дзе гаварылася: «Няхай ніхто не адважыцца затрымліваць або арыштоўваць яго самога ці ягоную маёмасць пад страхам цяжкога пакарання... Забараняю ўмешвацца ў ягоныя справы, учыняць яму хоць які гвалт, змушаць да выканання нейкіх павіннасцяў ці гарадскіх службаў нароўні з іншымі жыхарамі таго места, якое ён сам абярэ для жыцця». Такім местам неўзабаве пасля вяртання на волю для Францішка Скарыны стала Прага, дзе ён і скончыў свой зямны шлях, навечна застаўшыся ва ўдзячнай памяці беларусаў.

Уладзімір Арлоў
Краіна Беларусь, 2003